Από την ομαλότητα στη ρευστότητα και πάλι πίσω; Διαστάσεις του ελληνικού κομματικού συστήματος υπό την οπτική των αναμετρήσεων του 2023

Από τον διπλό εκλογικό σεισμό του 2012 μέχρι και την τελευταία αναμέτρηση της 25ης Ιουνίου του 2023 μεσολάβησε ένα πυκνό χρονικά πολιτικό σκηνικό, κάτω από το βάρος σημαντικών πολιτικών και κοινωνικοοικονομικών εξελίξεων και πολλαπλών κρίσεων (κρίση χρέους, μεταναστευτικό/προσφυγικό, πανδημία, και ο πόλεμος στην Ουκρανία).

Συνολικά διεξήχθησαν επτά βουλευτικές αναμετρήσεις, δύο ευρωεκλογές, δύο περιφερειακές και δημοτικές εκλογές, ένα δημοψήφισμα, μαζί με διαδοχικές αλλαγές στο εκλογικό σύστημα. Και αν οι εκλογές του 2019 ερμηνεύτηκαν σε μεγάλο βαθμό σαν μια ένδειξη επιστροφής στην πολιτική-εκλογική ομαλότητα και επανευθυγράμμισης του κομματικού συστήματος, οι δυο πιο πρόσφατες αναμετρήσεις του Μαΐου και του Ιουνίου 2023, έρχονται, ενδεχομένως, να αμφισβητήσουν το παραπάνω συμπέρασμα, με την ανάδειξη ενός δυνάμει ηγεμονικού κόμματος, τον κατακερματισμό της αντιπολίτευσης, και την ανάδυση και είσοδο στη Βουλή νέων κομμάτων. Επιπρόσθετα, καταγράφεται τον Ιούνιο του 2023 το χαμηλότερο ποσοστό προσέλευσης στην ιστορία των βουλευτικών εκλογών της μεταπολίτευσης (53,7%).

Στόχος του παρόντος κειμένου, σε αυτό το πλαίσιο, είναι να προσφέρει μια ποσοτική περιγραφή της εξέλιξης του κομματικού συστήματος, όπως αποτυπώνεται μέσα από μια σειρά δεικτών που αφορούν διαστάσεις της σταθερότητας του. Συγκεκριμένα, θα σταθούμε πρωτίστως στα μεγέθη της εκλογικής μεταβλητότητας (electoral volatility; Pedersen, 1979), του κατακερματισμού (effective number of parties/fragmentation; Laakso & Taagepera, 1979), και της αναλογικότητας (proportionality; Gallagher, 1991). Επιπροσθέτως, θα κοιτάξουμε την εξέλιξη του δικομματισμού, το συσχετισμό των πολιτικών δυνάμεων ως προς τους άξονες αριστερά-δεξιά και προ/αντί-Ευρωπαϊκής Ένωσης (ή χρησιμοποιώντας την ορολογία του Kriesi et al. (2008) μεταξύ της ολοκλήρωσης-περιχαράκωσης), και τον αριθμό νέων κομμάτων.

Πίνακας 1. Αποτελέσματα βουλευτικών εκλογών και εξέλιξη ποσοστού συμμετοχής και δικομματισμού 2009-2023

Αν θέλαμε να αποδώσουμε με μια φράση το εκλογικό αποτέλεσμα της αναμέτρησης του Ιουνίου 2023 αυτή θα στεκόταν στο τέλος των ισχυρών δικομματισμών της μεταπολίτευσης και των πλειοψηφικών τάσεων του ελληνικού κομματικού συστήματος.

Από τις εκλογές του 2019 σημειώθηκε μια πτώση της τάξης των 13 ποσοστιαίων μονάδων στο επίπεδο του δικομματισμού. Αν μάλιστα συγκριθεί με τις εκλογές του 2009, αναμέτρηση με επίσης ισχυρή αυτοδύναμη κυβέρνηση, η διαφορά αγγίζει τις 19 ποσοστιαίες μονάδες. Αυτή η πτωτική πορεία σε συνδυασμό με το αυξανόμενο χάσμα μεταξύ κυβέρνησης και αξιωματικής αντιπολίτευσης αναδεικνύει την τάση μετάβασης σε ένα υπόδειγμα κυρίαρχου κόμματος στην μεταμνημονιακή Ελλάδα.

Ταυτόχρονα, ο μετασχηματισμός του κομματικού συστήματος σηματοδοτεί αλλαγή και στην διαπαραταξιακή ισορροπία κομμάτων αριστεράς και δεξιάς,¹ με την δεύτερη να κυριαρχεί εκλογικά παρά την πτωτική δυναμική της παράταξης της.

Αντίστροφα, η διαπαραταξιακή ισορροπία στον ανταγωνισμό γύρω από τη διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης αποτυπώνει την εδραίωση ενός ισχυρού μπλοκ που απαρτίζεται από κόμματα που ανήκουν στον ήπιο ή σκληρό ευρωσκεπτικισμό στη διάρκεια της κρίσης, με την τάση αυτή να μειώνεται στρεφόμενη υπέρ του φιλο-ευρωπαϊκού μπλοκ τα τελευταία χρόνια.

Διάγραμμα 1: Διακύμανση διαπαραταξιακής ισορροπίας κομμάτων Αριστεράς-Δεξιάς

Διάγραμμα 2: Διακύμανση διαπαραταξιακής ισορροπίας κομμάτων Ολοκλήρωσης-Περιχαράκωσης

Οι τάσεις ομαλοποίησης του κομματικού συστήματος αποτυπώνονται, σε κάποιο βαθμό, και στον πίνακα που ακολουθεί. Από την μία, στο δείκτη εκλογικής μεταβλητότητας (καθαρή αλλαγή ποσοστών των κομμάτων αναφορικά με την προηγούμενη αναμέτρηση σε επίπεδο κομματικού συστήματος),² οι εκλογικές επιπτώσεις της κρίσης, όσο και οι ενδείξεις σταθεροποίησης του κομματικού συστήματος από το 2015 αποτυπώνονται με ευκρίνεια. Ενδεικτικά, η σεισμική μεταβλητότητα μεταξύ 2009-2012, 53, μειώνεται στο μισό της ανάμεσα στο 2012-2015 και 2015-2019 (23,3 και 26,3 αντίστοιχα). Σε αντίθεση, η καθαρή μεταβολή 2019-2023 κυμαίνεται στο 12,45.

Πίνακας 2. Δείκτες κομματικού συστήματος 2012-2023

Δεν ισχύει το ίδιο όμως και για τους δείκτες εισαγωγής νέων κομμάτων, και άρα και του κατακερματισμού. Η εμφάνιση και σχετική απήχηση νέων κομμάτων στις διαδοχικές αναμετρήσεις του 2023 υπογραμμίζει τη ζήτηση για εναλλακτικές πολιτικές επιλογές. Έχει ενδιαφέρον, επίσης, ότι, στην αναμέτρηση της 21ης Μαΐου του 2023, αν και είναι η μοναδική στην χρονική περίοδο που εξετάζουμε όπου εφαρμόστηκε η απλή αναλογική, δεν καταγράφονται ισχυρές επιπτώσεις του εκλογικού συστήματος σε επίπεδο κατανομής ψήφων ή αναλογικότητας, και κοινοβουλευτικού κατακερματισμού, όπως συνήθως συμβαίνει σε άλλες χώρες, ενδεχομένως λόγω του υψηλού επιπέδου πολιτικής πόλωσης.

Συνολικά, θα μπορούσαμε να συμπεράνουμε πως η ανάδειξη ενός συσπειρωμένου μεν αλλά ατελή δικομματισμού στην σκιά της κρίσης από το 2015 και έπειτα φαίνεται να έχει, εν μέρει, τουλάχιστον, διαψευστεί.

Την ίδια στιγμή, μια ενδεχόμενη μετάβαση σε ένα κομματικό σύστημα κυρίαρχου κόμματος ίσως να μην είναι όσο δεδομένη φαίνεται. Η εισαγωγή νέων κομμάτων από όλες τις άκρες του πολιτικού φάσματος, από κοινού με μέτρια επίπεδα μεταβλητότητας και κατακερματισμού αφήνουν περιθώρια αμφισβήτησης.

Ο επόμενος γύρος εκλογών θα μας επιτρέψει να δούμε καλύτερα αν η μετάβαση σε ένα σύστημα κυρίαρχου κόμματος συνιστά μια παγιωμένη φάση στην ιστορία του ελληνικού μεταπολιτευτικού κομματικού συστήματος, ή έναν επίκυκλο παροδικής σταθερότητας σε έναν διευρυμένο κύκλο αστάθειας και διαρκούς μετασχηματισμού.

Βιβλιογραφικές αναφορές

• Gallagher, M. (1991). Proportionality, Disproportionality and Electoral Systems. Electoral Studies 10(1): 33-51.
• Kriesi, H., Grande, E., Lachat, R., Dolezal, M., Bornschier, S., & Frey, T. (2008). The electoral consequences of the integration–demarcation cleavage. In West European Politics in the Age of Globalization, σελ. 296-319, Cambridge: Cambridge University Press.
• Laakso, M., and R. Taagepera. (1979). Effective Number of Parties: A Measure with Application to West Europe. Comparative Political Studies 2(1): 3–27.
• Pedersen, M. N. (1979). The Dynamics of European Party Systems: Changing Patterns of Electoral Volatility. European Journal of Political Research 7(1): 1–26.