Ένα κοινωνικο-οικολογικό συμβόλαιο για μια Ευρώπη σε μετάβαση

Τον Μάρτιο του 2024, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε ότι έως το 2040 οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα πρέπει να μειωθούν στο 90% κάτω από τα επίπεδα του 1990. Για να επιτύχουμε έναν τέτοιο στόχο, θα χρειαστεί να επιταχύνουμε τον ρυθμό της απαλλαγής από τις εκπομπές άνθρακα: στις τρεις δεκαετίες που προηγήθηκαν και συνολικά έως το 2020, η ΕΕ πέτυχε μείωση 30%, αλλά για τις δύο δεκαετίες μεταξύ 2020 και 2040 θα πρέπει να πετύχει μείωση 60% — διπλάσια δηλαδή στα δύο τρίτα του προηγούμενου χρονικού διαστήματος.

Ωστόσο, η αντίσταση στις πολιτικές για το κλίμα οικοδομείται και υπό τον φόβο μιας ισχυροποιημένης λαϊκίστικης δεξιάς που είναι σκεπτικιστική για το κλίμα, και προκαλεί μια πορεία οπισθοδρόμησης σε επίπεδο πολιτικής. Γινόμαστε μάρτυρες μιας κλιματικής αντίδρασης. Την ίδια στιγμή, όμως, η κλιματική κρίση μας φέρνει αντιμέτωπους με έναν μοναδικό και άνευ προηγουμένου “αστερισμό” ανισοτήτων.

Σε αντίθεση με τις προηγούμενες κρίσεις, η αιτία και το αποτέλεσμα είναι απομακρυσμένα, σε χρόνο και χώρο, και η σχέση μεταξύ συλλογικού κινδύνου και ατομικής δράσης δεν είναι σαφής. Ενώ η κλιματική αλλαγή θα έχει δραματικές επιπτώσεις στις μελλοντικές γενιές και σε ευάλωτες περιοχές και ανθρώπους, δεν θεωρείται άμεσος κίνδυνος από τις δυνάμεις που καταγράφουν τις υψηλότερες εκπομπές: δεν υπάρχει άμεση σχέση μεταξύ, για παράδειγμα, ενός ανθρακωρυχείου στην Αυστραλία και των πλημμυρών στην Ευρώπη. Και ενώ η τοπική ρύπανση του αέρα ή των υδάτων μπορεί να σταματήσει στην πηγή με άμεσο αποτέλεσμα, με την κλιματική αλλαγή μόνο μια συντονισμένη και σχεδόν καταναγκαστική δράση μπορεί να φέρει αποτελέσματα – και αυτή μόνο μετά από δεκαετίες.

Οι επιπτώσεις των πολιτικών για το κλίμα στις θέσεις εργασίας, ωστόσο, γίνονται αισθητές εδώ και τώρα. Η πολύ μεγαλύτερη απειλή για τη διαβίωση των ανθρώπων και την ισότητα φαίνεται μακρινή και επομένως λιγότερο σημαντική από τον πιο άμεσο αντίκτυπο των πολιτικών για το κλίμα. Ταυτόχρονα, οι προϋπάρχουσες ανισότητες κάνουν την όλη διαδικασία απαλλαγής από τις εκπομπές άνθρακα πολύ πιο δύσκολη υπόθεση και πρέπει να αντιμετωπιστούν άμεσα. Ο δρόμος μπροστά δεν πρέπει να είναι “λιγότερη δράση για το κλίμα”, αλλά περισσότερο “δίκαιη μετάβαση”.

Εργαλεία κοινωνικής πολιτικής

Η αύξηση της φιλοδοξίας επίτευξης των στόχων για το κλίμα θα εντείνει τις κοινωνικές επιπτώσεις αυτού του μετασχηματισμού, τουλάχιστον βραχυπρόθεσμα: διαφοροποιημένα αποτελέσματα κατανομής των πολιτικών για το κλίμα, αλλαγές στην αγορά εργασίας και προκλήσεις σε σχέση με την προσβασιμότητα και την οικονομική προσιτότητα των τεχνολογιών χαμηλών εκπομπών άνθρακα. Και αυτές οι διαφορετικές διαστάσεις της ευπάθειας είναι συχνά σωρευτικές και σύνθετες.

Τα τελευταία πέντε χρόνια, οι υπεύθυνοι χάραξης της πολιτικής σε Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) και Ευρωζώνη έχουν επιδείξει μεγαλύτερη ευαισθησία στην κοινωνική διάσταση – εγκαταλείποντας λανθασμένες πρακτικές διαχείρισης κρίσεων στον απόηχο της κρίσης της Ευρωζώνης – συμφωνώντας στα βασικά σημεία του Ευρωπαϊκού Πυλώνα Κοινωνικών Δικαιωμάτων. Ωστόσο, συγκεκριμένες πολιτικές για την αντιμετώπιση των κοινωνικών επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και της πράσινης μετάβασης αναπτύχθηκαν μόνο μετά την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία το 2019: ο Μηχανισμός Δίκαιης Μετάβασης ιδρύθηκε το 2020 και ένα Ταμείο Κοινωνικού Κλίματος (το οποίο θα τεθεί σε ισχύ το 2026) ξεκίνησε το 2021. Η κρίση τιμών ενέργειας και κόστους ζωής ώθησε επίσης τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής της ΕΕ να επαναχρησιμοποιήσουν το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (που δημιουργήθηκε το 2020 για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της πανδημίας) για την πράσινη μετάβαση.

Αυτά τα εργαλεία πολιτικής τείνουν να δείχνουν ένα μοτίβο: ξεκινούν με την αντιμετώπιση συγκεκριμένων ζητημάτων, συχνά με περιορισμένη εστίαση και περιορισμένους πόρους και, καθώς εμφανίζονται νέες προκλήσεις, το πεδίο εφαρμογής τους επεκτείνεται ad hoc και σε άλλες πολιτικές και πεδία χωρίς όμως τους αναγκαίους, πρόσθετους πόρους. Πιο πρόσφατα, η οδηγία για τους κατώτατους μισθούς και η σύσταση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για μια δίκαιη και χωρίς αποκλεισμούς πράσινη μετάβαση προέκυψαν ως σημαντικά εργαλεία για την ενίσχυση των κοινωνικών εταίρων και των συλλογικών διαπραγματεύσεων, αλλά χρειάζεται περισσότερη δράση για να διασφαλιστεί ότι αυτά θα έχουν επίσης αντίκτυπο σε εθνικό επίπεδο, σε κάθε κράτος-μέλος.

Ένα “οικολογικό” μοντέλο

Παρά τη θετική ρητορική και τις καλές προθέσεις, αυτό το συνονθύλευμα πολιτικών απέχει πολύ από την ολιστική, ολοκληρωμένη προσέγγιση για τη δίκαιη μετάβαση που απαιτείται – όπως προβλέπει η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας στις κατευθυντήριες γραμμές της. Επιπλέον, η ΕΕ δεν διαθέτει ακόμη εργαλεία πολιτικής που να παρέχουν συλλογική κάλυψη κινδύνων για το κλίμα και τους ακραίους κλιματικούς κινδύνους.

Συνεπώς, η Ευρώπη χρειάζεται όχι μόνο να ενισχύσει το κοινωνικό της μοντέλο, αλλά να το αναδιαμορφώσει ως “οικολογικό” μοντέλο. Για αυτό, απαιτείται ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο — ένα κοινωνικο και οικολογικό συμβόλαιο.

Η αντιμετώπιση της νέας πολυπλοκότητας των αλληλένδετων ανισοτήτων απαιτεί τον εξέχοντα ρόλο παρέμβασης του κράτους. Η αντιμετώπιση των κρίσεων του κλίματος και της βιοποικιλότητας σύμφωνα με τους κοινωνικούς στόχους μπορεί να επιταχύνει τις μεταβάσεις χαμηλών εκπομπών άνθρακα με περιεκτικό και δίκαιο τρόπο, ενισχύοντας μια ισότιμη και οικολογική δημόσια σφαίρα που προστατεύει τα δικαιώματα των εργαζομένων.

Η δίκαιη μετάβαση χρειάζεται ένα ανανεωμένο κράτος πρόνοιας ως εγγυητή της διαδικασίας, με ενεργό ρόλο για τα συνδικάτα, την κοινωνία των πολιτών και τους εργοδότες. Θα πρέπει να θέσει ένα σημείο αναφοράς για τον συντονισμό των πολιτικών, να δημιουργήσει αποθέματα ασφαλείας για την παροχή κοινωνικής προστασίας, να διαχειριστεί και να διευκολύνει τις μεταβάσεις στην αγορά εργασίας μέσω κοινωνικών επενδύσεων — διασφαλίζοντας ταυτόχρονα τον κοινωνικό διάλογο και τη συμμετοχή των ενδιαφερόμενων μερών.

Βασικά στοιχεία

Αρκετοί οργανισμοί (Ηνωμένα Έθνη, ΔΟΕ, Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ), καθώς και συνδικάτα, η κοινωνία των πολιτών και οι εργοδότες, έχουν εκφράσει την ανάγκη για ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο, με διαφορετικές όψεις αλλά με κοινή βάση. 

Χωρίς σωστές κοινωνικές πολιτικές και πολιτικές για την αγορά εργασίας, όλες οι προϋπάρχουσες ανισότητες ενισχύονται κατά τη διάρκεια της κλιματικής μετάβασης. Πρέπει λοιπόν να αντιμετωπιστεί επειγόντως μια σειρά από υφιστάμενες ανισότητες: διεύρυνση εισοδηματικών ανισοτήτων και στασιμότητα μισθών, αστάθεια της εργασίας με άτυπη εργασία και επισφαλείς συμβάσεις εργασίας, η πρόκληση της οικονομικά προσιτής στέγασης, πρόσβαση σε οικονομικά προσιτή υγειονομική περίθαλψη και εκπαίδευση, βαθιές διαφορές μεταξύ φύλων και εθνικοτήτων, αυξανόμενες περιφερειακές ανισότητες, ευπάθεια στην κλιματική αλλαγή και στους περιβαλλοντικούς κινδύνους. Για τη μετάβαση, επίσης, σε μια οικονομία μηδενικών εκπομπών άνθρακα, πρέπει να αντιμετωπιστούν οι διαφορετικές επιπτώσεις στην αγορά εργασίας (μεταβάσεις θέσεων εργασίας, ανάπτυξη δεξιοτήτων), οι διανεμητικές επιπτώσεις των κλιματικών πολιτικών (ενέργεια και φτώχεια στις μεταφορές) και η προσβασιμότητα και η οικονομική προσιτότητα των τεχνολογιών χαμηλών εκπομπών άνθρακα.

Κεντρικό ρόλο

Με όρους πολιτικής, το νέο μοντέλο απαιτεί την καθιέρωση μιας σειράς στόχων:

• δημιουργία φιλικών προς το κλίμα, ποιοτικών θέσεων εργασίας, 
• ένα πλαίσιο πολιτικής (συμπεριλαμβανομένων των περιφερειακών και βιομηχανικών πολιτικών) που διευκολύνει τις μεταβάσεις στην αγορά εργασίας και την ανάπτυξη πράσινων δεξιοτήτων, 
• ίσα δικαιώματα για όλους τους εργαζόμενους, ανεξάρτητα από τις εργασιακές ρυθμίσεις τους,
• καθολική κοινωνική προστασία, με την προοπτική των καθολικών βασικών υπηρεσιών, 
• εξάλειψη κάθε διάκρισης, συμπεριλαμβανομένης της εθνικότητας, ηλικίας ή φύλου, και
• δίκαιη φορολογία για ιδιώτες και εταιρείες σε εθνικό και διεθνές επίπεδο.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, οι κύριοι δρώντες είναι τα θεσμικά όργανα της ΕΕ, τα κράτη-μέλη, οι εργοδότες, τα συνδικάτα και η κοινωνία των πολιτών. Το “οικολογικό” κράτος διαδραματίζει κεντρικό ρόλο σε ένα ολοκληρωμένο, ολιστικό πλαίσιο πολιτικής όπου οι κλιματικές, μακροοικονομικές, βιομηχανικές πολιτικές για την αγορά εργασίας και οι κοινωνικές πολιτικές σχηματίζουν ένα συνεκτικό σύστημα.

Ένα κοινωνικό συμβόλαιο που βασίζεται στην αμοιβαία δέσμευση πρέπει να στηρίζεται σε δεσμευτικά κριτήρια και πλαίσια εφαρμογής. Οι τρέχουσες πρακτικές δίκαιης μετάβασης είναι χρήσιμες, αλλά βασίζονται κυρίως σε ήπιο δίκαιο, ενώ οι κλιματικές και οικονομικές πολιτικές υποστηρίζονται από το σκληρό δίκαιο της ΕΕ. Τα μέσα πολιτικής χρειάζονται μια σωστή ισορροπία μεταξύ των δύο, συνδυάζοντας τη ρύθμιση, τους μηχανισμούς της αγοράς, τη φορολογία και τη θέσπιση προτύπων.

Παγκόσμιο επίπεδο

Η δημιουργία, η παρακολούθηση και η εφαρμογή μιας τέτοιας σύμβασης απαιτεί κατάλληλο κοινωνικό διάλογο και συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών. Όλοι οι συμμετέχοντες και δρώντες πρέπει να αναπτύξουν νέες ικανότητες και να είναι ανοιχτοί σε συνεργασία και συμμαχίες.

Οι επιχειρήσεις πρέπει να αποδεχτούν ότι πέρα από το κίνητρο του κέρδους πρέπει να υπηρετούν ολόκληρη την κοινωνία: οι περιβαλλοντικές και κοινωνικές αξίες της διακυβέρνησης πρέπει να είναι κάτι περισσότερο από δημόσιες σχέσεις. Τα συνδικάτα θα πρέπει να γίνουν φορείς αλλαγής, προωθώντας ενεργά πολιτικές δίκαιης μετάβασης, διαχειριζόμενα την πορεία αναδιάρθρωσης σε όλη την αλυσίδα της εργασίας. 

Τα συνδικάτα χρειάζονται επίσης νέες στρατηγικές για να οργανωθούν σε αναδυόμενους τομείς και δραστηριότητες, όπως η πράσινη και η ψηφιακή οικονομία. Θα πρέπει να κοιτάξουν πολύ πέρα από τα μέλη τους, στο πνεύμα του συνδικαλισμού των κοινωνικών κινημάτων, για συμμαχίες με οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών.

Ένα κοινωνικο-οικολογικό συμβόλαιο πρέπει επίσης να φτάσει σε παγκόσμιο επίπεδο. Δεδομένου του ειδικού ρόλου της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ), τα μέλη της, ιδίως οι ενώσεις των εργαζομένων, βρίσκονται στην καλύτερη θέση για να συμμετάσχουν στο σχεδιασμό και τη θέσπιση μιας νέας κοινωνικο-οικολογικής σύμβασης εντός του πολυμερούς συστήματος. Ο Παγκόσμιος Συνασπισμός για την Κοινωνική Δικαιοσύνη που ξεκίνησε στη Διεθνή Διάσκεψη Εργασίας του 2023 είναι ένα καλό σημείο εκκίνησης.

* O Bela Galgoczi είναι επικεφαλής ερευνητής στο European Trade Union Institute (ETUI) και συγγραφέας του βιβλίου Response measures to the energy crisis: policy targeting and climate trade-offs (ETUI, 2023).

**Το παρόν άρθρο του Bela Galgoczi δημοσιεύεται σε συνεργασία με το Social Europe.