Ο πόλεμος στην Ουκρανία και η νέα εποχή της Ενέργειας

Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία προκαλεί θάνατο, καταστροφή, φόβο, απόγνωση, φτώχεια. Ο πόλεμος άλλωστε δεν είναι παρά η άρνηση της αξίας του ανθρώπου και του πολιτισμού στην πιο ακραία έκφρασή της. Η κατηγορηματική καταδίκη του πρέπει να είναι η αφετηρία κάθε τοποθέτησης και ανάλυσης. Δεν πρόκειται για απλό γεωπολιτικό παίγνιο όταν χάνονται τόσες ζωές και καταστρέφεται μια ολόκληρη χώρα.

Οι καταιγιστικές εξελίξεις που πυροδότησε ο ουκρανικός πόλεμος οδηγούν εύλογα στο συμπέρασμα ότι έχουμε μπει σε μια νέα εποχή για τις διεθνείς σχέσεις, την παγκόσμια οικονομία, τα πολιτικά πράγματα. Ακόμα δεν είναι καθαρή εικόνα για τον ακριβή χαρακτήρα αυτής της νέας εποχής. Εντούτοις, μπορούμε με αρκετή σιγουριά να υποστηρίξουμε ότι ακόμα και όταν σιγήσουν τα όπλα, δεν πρόκειται να υπάρξει επιστροφή στην προτέρα κατάσταση. Ζούμε μια ιστορική καμπή -την οποία βέβαια θα προτιμούσαμε να μην είχαμε ζήσει.

Ένα από τα πεδία όπου το τοπίο αλλάζει τελείως, είναι το ενεργειακό. Η Ρωσία είναι βασικός προμηθευτής της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε αέριο και πετρέλαιο. Οι ηγέτες της ΕΕ έχουν ήδη πάρει την πολιτική απόφαση για «ενεργειακή απεξάρτηση από τη Ρωσία».  Ωστόσο, έχει επανειλημμένα αποδειχτεί ότι είναι μεγάλη η απόσταση από τη λήψη μιας απόφασης μέχρι την υλοποίηση της. Ιδιαίτερα στον τομέα της Ενέργειας τα πράγματα περιπλέκονται από τις απαιτήσεις σε χρήμα, χρόνο και διαθεσιμότητες πρώτων υλών, που έχει μια μείζων ενεργειακή στροφή. Είναι τέτοια η εξάρτηση της οικονομίας της ΕΕ (ιδιαίτερα της Γερμανίας) από τα ρωσικά ορυκτά καύσιμα, που προς το παρόν συνεχίζεται κανονικά η ροή του αερίουαπό τους αγωγούς της Gazprom, μολονότι η Δύση έχει επιβάλλει τις πλέον αυστηρές οικονομικές κυρώσεις της Μόσχας.

Τα στοιχεία

Λέγεται συχνά ότι η στατιστική αποτελεί έναν εύσχημο τρόπο για να διαστρεβλώσει κανείς την αλήθεια. Εν προκειμένω, συμβαίνει το αντίθετο. Η παρουσίαση των στατιστικών στοιχείων μπορεί να συνοψίσει με ακρίβεια τόσο το μέγεθος της εξάρτησης της οικονομίας της ΕΕ από τα ρωσικά ορυκτά καύσιμα, όσο και τη σημασία των εξαγωγών υδρογονανθράκων για τη ρωσική οικονομία.

• Το 2019 η ΕΕ κάλυψε με εισαγωγές το 61% των αναγκών της σε ενέργεια ¹.
• Η ΕΕ εισάγει το 90% των αναγκών της σε αέριο ²
• Η ΕΕ εισάγει το 97% των αναγκών της σε πετρέλαιο.
• Η ΕΕ εισάγει το 70% των αναγκών της σε άνθρακα ³
• To 2021 η Ρωσία ήταν ο 5ος μεγαλύτερος εμπορικός εταίρος της ΕΕ, αντιπροσωπεύοντας το 5,8% του συνολικού διεθνούς εμπορίου της. Από την άλλη, η ΕΕ ήταν ο 1ος εμπορικός εταίρος της Ρωσίας. Το 36,5% των εισαγωγών της προήλθε από τη Ρωσία και το 37,9% των εξαγωγών της κατευθύνθηκαν στην ΕΕ. Η ΕΕ εισήγαγε από τη Ρωσία αγαθά αξίας 158,5 δισεκατομμυρίων ευρώ. Οι εξαγωγές της ΕΕ προς τη Ρωσία ανήλθαν στα 99 δισεκατομμύρια ευρώ ⁴.

• Οι εισαγωγές ορυκτών καυσίμων στην ΕΕ από τη Ρωσία ανήλθαν στα 98,9 δισ. ευρώ, αντιπροσωπεύοντας το 62% των συνολικών εισαγωγών από τη Ρωσία στις χώρες μέλη ⁵.
• Το 2019 το ρωσικό αέριο αντιπροσώπευσε το 41,1% των συνολικών εισαγωγών αερίου της ΕΕ. Από τη Νορβηγία ήταν το 16,2%, από την Αλγερία το 7,6% και από το Κατάρ το 5,2% ⁶.

• To 2019 το ρωσικό αργό πετρέλαιο αντιπροσώπευσε το 26,9% των συνολικών εισαγωγών της ΕΕ. Το 9% προήλθε από το Ιράκ, το 7,9% από τη Νιγηρία, το 7,7% από τη Σαουδική Αραβία, το 7,3% από το Καζακστάν και το 7% από τη Νορβηγία ⁷.

• To 2019 τα ρωσικά στερεά καύσιμα (κυρίως άνθρακας) αντιπροσώπευσαν το 47% των συνολικών εισαγωγών της ΕΕ. Από τις ΗΠΑ προήλθε το 17,7% και από την Αυστραλία το 13,7% ⁸.

• Η Ρωσία είναι ο τρίτος μεγαλύτερος παραγωγός αργού πετρελαίου πίσω από τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Σαουδική Αραβία. ⁹
• Η Ρωσία είναι ο ο δεύτερος μεγαλύτερος εξαγωγέας αργού πετρελαίου πίσω από τη Σαουδική Αραβία. ¹⁰
• Η Ρωσία είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος παραγωγός αερίου στον κόσμο, πίσω από τις ΗΠΑ. ¹¹
• Η Ρωσία είναι ο μεγαλύτερος εξαγωγέας αερίου στον κόσμο. ¹²
• Το 2021 τα εισοδήματα πετρελαίου και αερίου ανήλθαν στο 45% του ομοσπονδιακού προϋπολογισμού της Ρωσίας ¹³.

Οι αγωγοί

Χάρτης των ρωσικών αγωγών αερίου προς την Ευρώπη.
Πηγή: Wikimedia .

Το ρωσικό αέριο διοχετεύεται στην Ευρώπη μέσω των αγωγών της γιγάντιας εταιρείας Gazprom η οποία «κληρονόμησε» και επέκτεινε τους αγωγούς αερίου της Σοβιετικής Ένωσης προς την Ευρώπη ¹⁴. Η Gazprom συνιστά ουσιαστικά κρατικά ελεγχόμενο ολιγοπώλιο που παράγει το 68% του ρωσικού αερίου ¹⁵. Οι αγωγοί της Gazprom μέσω των οποίων διοχετεύεται το ρωσικό αέριο στην Ευρώπη είναι οι εξής ¹⁶:

• Urengoy-Uzhgorod. Περνάει μέσα από την Ουκρανία και στη συνέχεια διασχίζει τη Σλοβακία και την Ουγγαρία.
• Yamal -Europe. Ξεκινώντας από τη χερσόνησο Γιαμάλ στη Σιβηρία εντός του Αρκτικού Κύκλου, περνάει μέσα από τη Λευκορωσία και την Πολωνία για να καταλήξει στην Ανατολική Γερμανία.
• Nord Stream. Παρακάμπτει την Ουκρανία και διασχίζοντας υποθαλάσσια τη Βαλτική καταλήγει στη Γερμανία.
• Blue Stream. Καταλήγει στην Τουρκία μέσω της Μαύρης Θάλασσας.
• Turkstream. Και αυτός ο αγωγός καταλήγει στην Τουρκία μέσω της Μαύρης Θάλασσας. Ένα τμήμα του αερίου που μεταφέρει, διοχετεύεται στη συνέχεια στη Νότια Ευρώπη.

Μετά την κατασκευή του Nord Stream η ποσότητα του ρωσικού αερίου που περνάει μέσα από την Ουκρανία μειώθηκε θεαματικά.  Το 2021 πέρασε μέσα από την Ουκρανία το 25% του ρωσικού αερίου που εξήχθη στην ΕΕ. Το 2009 η αντίστοιχη ποσότητα έφτανε το 60% ¹⁷.

Η διαμάχη για τους αγωγούς

Στις 22 Φεβρουαρίου, μετά την αναγνώριση από τη Ρωσία της ανεξαρτησίας των λεγόμενων Λαϊκών Δημοκρατιών του Ντονμπάς,  ο Γερμανός Καγκελάριος Όλαφ Σολτς αποφάσισε το πάγωμα του αγωγού Nord Stream 2, παρότι αυτός είναι έτοιμος προς λειτουργία ¹⁸. Ο Nord Stream 2 είχε κατασκευαστεί παράλληλα με τον Nord Stream 1, στο βυθό της Βαλτικής, παρακάμπτοντας την Ουκρανία. Με τον Nord Stream 2 επρόκειτο να διπλασιαστούν οι ποσότητες του ρωσικού αερίου που θα εξαγόταν απευθείας στη Γερμανία ¹⁹.

Η πολιτική διαμάχη για τους αγωγούς του ρωσικού αερίου προς τη Δυτική Ευρώπη, έχει ξεκινήσει από τη δεκαετία του ’80, όταν υπήρχε ακόμα η Σοβιετική Ένωση. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ με πρόεδρο τον Ρόναλντ Ρίγκαν αντέδρασε έντονα στην κατασκευή του αγωγού Urengoy-Uzhgorod μέσω του οποίου διοχετεύτηκε για πρώτη φορά σοβιετικό αέριο στη Δυτική Ευρώπη -ο αγωγός ολοκληρώθηκε το 1984. Μάλιστα η αμερικανική κυβέρνηση είχε επιβάλει κυρώσεις για να αποτρέψει τη συμμετοχή στο project αμερικανικών εταιρειών ²⁰.

Τα εγκαίνια του Nord Stream 1, του πιο μεγάλου υποθαλάσσιου αγωγού στον κόσμο, τον Σεπτέμβριο του 2011 αποτέλεσαν αποφασιστικό βήμα στην κατεύθυνση αυτού που ονόμαζαν τότε «ενεργειακή ασφάλεια» η Ρωσία και η Γερμανία ²¹. Η παράκαμψη της Ουκρανίας και άλλων ενδιάμεσων χωρών διασφάλιζε την απρόσκοπτη ροή του φτηνού ρωσικού αερίου, χωρίς τη διακινδύνευση των συγκρούσεων για τα τέλη μεταφοράς. Συγκρούσεις που το 2006 και το 2009 είχαν οδηγήσει στην προσωρινή διακοπή της ροής του ρωσικού αερίου στην Ευρώπη μέσω Ουκρανίας ²². Πέρα από τις ΗΠΑ που πάντοτε ήταν αντίθετες στην αναβάθμιση των εμπορικών σχέσεων της ΕΕ με τη Ρωσία, στον Nord Stream 1 αντέδρασαν οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης που ανήκαν στο σοβιετικό μπλοκ.

Οι αντιδράσεις στον Nord Stream 2 υπήρξαν ακόμα πιο έντονες, δεδομένου ότι είχε ξεκινήσει ο πόλεμος στο Ντονμπάς και οι Ρώσοι είχαν καταλάβει την Κριμαία. Οι αμερικανικές κυρώσεις τον Δεκέμβριο του 2019 ήταν τόσο σκληρές που ανάγκασαν την Gazprom να αναλάβει η ίδια την ολοκλήρωση του έργου, αφού ο εργολάβος αναγκάστηκε να αποσυρθεί ²³. Από τη μεριά της Γερμανίας είχε εκφραστεί ιδιαίτερη δυσαρέσκεια για το γεγονός ότι επιβλήθηκαν κυρώσεις για ένα ενεργειακό έργο στην Ευρώπη στο οποίο δεν εμπλέκονταν καθόλου οι ΗΠΑ.

Στον δημόσιο διάλογο μετά την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, είναι συχνές οι επιθέσεις (ιδιαίτερα από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού) στις γερμανικές κυβερνήσεις για την στενή ενεργειακή σχέση που διαμόρφωσαν. Είναι ενδεικτική η αρθρογραφία του νομπελίστα οικονομολόγου Paul Krugman στους New York Times ²⁴. Ωστόσο, η εκ των υστέρων κριτική παραβλέπει τα οικονομικά οφέλη που αποκόμισε η γερμανική οικονομία από το φτηνό ρωσικό αέριο. Ο Martin Brudermüller, επικεφαλής της γερμανικής πολυεθνικής BASF χαρακτηρίζει το φτηνό ρωσικό αέριο στυλοβάτη του πολύ πετυχημένου οικονομικού μοντέλου της Γερμανίας την τελευταία εικοσαετία ²⁵. Το γεγονός ότι η Γερμανία προμηθευόταν ενέργεια σε τιμές χαμηλότερες από αυτές της αγοράς, της παρείχε ανταγωνιστικό πλεονέκτημα έναντι των άλλων εξαγωγικών οικονομιών. Ταυτόχρονα, μαζί με τη δομή του ευρώ, η φτηνή ρωσική ενέργεια αποτέλεσε παράγοντα διεύρυνσης των ανισοτήτων μεταξύ των χωρών της ευρωζώνης.

Οι κυρώσεις και η απεξάρτηση

Μετά την εισβολή στην Ουκρανία, η Ευρωπαϊκή Ένωση επέβαλε βαρύτατες κυρώσεις στη Ρωσία, που πήραν τη μορφή ενός σχεδόν ολοκληρωμένου οικονομικού, πολιτικού, πολιτιστικού και πολιτικού εμπάργκο. Εξαίρεση αποτελεί ο ενεργειακός τομέας. Η σημασία αυτής της εξαίρεσης φαίνεται από τη δήλωση του Ύπατου Εκπροσώπου Εξωτερικών Υποθέσεων της ΕΕ, Ζοζέπ Μπορέλ, ότι οι χώρες μέλη από την έναρξη του πολέμου, καταβάλλουν κάθε μέρα στη Ρωσία ένα δισεκατομμύριο ευρώ ως αντίτιμο για την ενέργεια που αγοράζουν ²⁶.

Αυτή που αντιτίθεται κυρίως στο ενεργειακό εμπάργκο, είναι η Γερμανία. Ο λόγος είναι προφανής: το κόστος που θα κατέβαλε η γερμανική οικονομία σε περίπτωση που έκλινε η στρόφιγγα του ρωσικού αερίου.  Ο καγκελάριος, Όλαφ Σολτς, δήλωσε στο γερμανικό κοινοβούλιο ότι ένα ξαφνικό εμπάργκο θα βύθιζε την οικονομία στην ύφεση. Από τη μεριά της, η Ομοσπονδία των Γερμανικών Βιομηχανιών τόνισε ότι ένα εμπάργκο θα είχε ανυπολόγιστες συνέπειες ²⁷.

Μπορεί το άμεσο ενεργειακό εμπάργκο στη Ρωσία να μην φαίνεται στον ορίζοντα, εντούτοις, μέσα στο επόμενα χρόνια η Ευρωπαϊκή Ένωση σκοπεύει να απεξαρτηθεί από το ρωσικό αέριο. Στις 8 Μαρτίου η Ευρωπαϊκή Επιτροπή «πρότεινε ένα σχέδιο για να απεξαρτηθεί η Ευρώπη από τα ρωσικά ορυκτά καύσιμα πολύ πριν από το 2030, ξεκινώντας από το φυσικό αέριο, υπό το πρίσμα της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία» ²⁸. Το σχέδιο REPowerEU (όπως ονομάζεται) «θα επιδιώξει τη διαφοροποίηση του εφοδιασμού με φυσικό αέριο, την επιτάχυνση της χρήσης ανανεώσιμων αερίων και την αντικατάσταση του φυσικού αερίου στη θέρμανση και την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Με τον τρόπο αυτόν μπορεί να μειωθεί η ζήτηση της ΕΕ για ρωσικό φυσικό αέριο κατά δύο τρίτα πριν από το τέλος του έτους.»

Πηγή: European Commission

Σύμφωνα με την ανακοίνωση της Κομισιόν, το REPowerEU έχει δύο πυλώνες:

• «διαφοροποίηση του εφοδιασμού με φυσικό αέριο, με την αύξηση των εισαγωγών ΥΦΑ και των εισαγωγών μέσω αγωγών από προμηθευτές εκτός Ρωσίας, και με την αύξηση του όγκου παραγωγής και εισαγωγών βιομεθανίου και ανανεώσιμου υδρογόνου· 

• ταχύτερη μείωση της χρήσης ορυκτών καυσίμων στις κατοικίες, τα κτίρια και τη βιομηχανία μας, καθώς και στο σύστημα ηλεκτρικής ενέργειας, με την ενίσχυση της ενεργειακής απόδοσης, την αύξηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και του εξηλεκτρισμού, και την αντιμετώπιση των σημείων συμφόρησης στις υποδομές.»

Το LNG

Ένα από τα κομβικά σημεία των προβλέψεων του REPowerEU είναι η αντικατάσταση μέχρι το τέλος του χρόνου 50 δισεκατομμυρίων κυβικών (bcm) μέτρων ρωσικού αερίου με LNG (υγροποιημένο αέριο) από άλλες χώρες ²⁹.

Το LNG αντιπροσώπευσε το 26% των συνολικών εισαγωγών αερίου από την ΕΕ και τη Μεγάλη Βρετανία το 2020 ³⁰. Παρά τις διακυμάνσεις της αγοράς, είναι αυξητική η τάση των εισαγωγών LNG. To 2021 οι εισαγωγές από τις ΗΠΑ, το Κατάρ και τη Ρωσία έφτασαν το 70% των συνολικών εισαγωγών υγροποιημένου αερίου στην ΕΕ και τη Μεγάλη Βρετανία ³¹. Συγκεκριμένα, οι εισαγωγές από τις ΗΠΑ έφτασαν το 26%, από το Κατάρ το 24% και από τη Ρωσία το 20%. Τον Ιανουάριο του 2022 οι ΗΠΑ προμήθευσαν περισσότερο από το 50% των ευρωπαϊκών εισαγωγών LNG.

Πηγή: U.S. Energy Information Administration

Σε έκθεσή του ο χρηματοπιστωτικός οίκος Fitch υποστηρίζει ότι η αντικατάσταση του ρωσικού αερίου είναι εφικτή μόνο μεσοπρόθεσμα ³². Συγκεκριμένα, ο Fitch αναφέρει:

«Η ΕΕ έχει σημαντική ικανότητα εισαγωγής LNG περίπου 157 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων ετησίως, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, από τα οποία μόνο 80 χρησιμοποιήθηκαν το 2021, αφήνοντας περιθώρια για πρόσθετους όγκους. Ωστόσο, οι περισσότεροι τερματικοί σταθμοί εισαγωγής LNG είναι συγκεντρωμένοι στην Ισπανία, την Πορτογαλία, τη Γαλλία και την Ιταλία με περιορισμένη υπάρχουσα υποδομή αγωγών για την παράδοση φυσικού αερίου στη Γερμανία και σε ορισμένες χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης που εξαρτώνται περισσότερο από το ρωσικό αέριο, το οποίο μεταφέρεται μέσω αγωγών.»

Πηγή: European Commission EU – U.S. LNG Trade.

O Fitch υπογραμμίζει επίσης ότι «2/3 των παγκόσμιων προμηθειών LNG είναι ήδη κλεισμένα με συμβόλαια, αφήνοντας περιορισμένο περιθώριο για αύξηση των προμηθειών στην Ευρώπη, εκτός εάν αυτή προσφέρει υψηλότερες τιμές. Πρόσφατα υψηλότερα κόστη μεταφοράς του LNG στην Ευρώπη σε σύγκριση με την Κίνα, έκαναν τις αποστολές στην Ευρώπη πιο ανταγωνιστικές. Αναμένουμε ότι η αγορά LNG θα παραμείνει σφιχτή τα επόμενα δύο χρόνια, με την Ευρώπη να ανταγωνίζεται την Ασία για ροές LNG, διατηρώντας τις τιμές σε υψηλά επίπεδα, και μεγαλύτερη παραγωγική ικανότητα να επιτυγχάνεται μόνο μεσοπρόθεσμα».

Το αμερικανικό LNG

Το αμερικανικό LNG ενδέχεται να γίνει το βασικό καύσιμο αντικατάστασης του ρωσικού αερίου -πράγμα που εξηγεί ως ένα βαθμό τη σφοδρή αμερικανική αντίδραση στους ρωσικούς αγωγούς ενέργειας. Ήδη οι ΗΠΑ είναι ο Νο1 εξαγωγέας LNG προς την Ευρώπη. Στις 25 Μαρτίου ο Αμερικανός Πρόεδρος Τζο Μπάιντεν και η Πρόεδρος της Κομισιόν σε κοινή δήλωσή τους δεσμεύτηκαν για την προμήθεια από την ΕΕ επιπλέον 15 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων (bcm) αμερικανικού LNG μέχρι το τέλος του χρόνου ³³. Ο στόχος είναι μέχρι το 2030 η επιπλέον ποσότητα LNG που θα προμηθεύεται η ΕΕ από τις ΗΠΑ να φτάσει τα 50 bcm. Ωστόσο, παράγοντες της διεθνούς ενεργειακής αγοράς υποστηρίζουν ότι η δέσμευση του Προέδρου Μπάιντεν μπορεί να μην εκπληρωθεί λόγω της αδυναμίας των εταιριών να διοχετεύσουν τις απαιτούμενες ποσότητες αερίου προς την ΕΕ ³⁴. Επισημαίνεται δε ότι το 75% του αμερικανικού LNG είναι δεσμευμένο με συμβόλαια σε ασιατικές και μη ευρωπαϊκές χώρες.

Σε κάθε περίπτωση το LNG και όχι οι νέοι αγωγοί (όπως ο EastMed) είναι η επιλογή της αμερικανικής κυβέρνησης για την αντικατάσταση του ρωσικού αερίου. Η αναπληρώτρια υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Βικτόρια Νούλαντ, ήταν κατηγορηματική σε συνέντευξή της στην Καθημερινή ³⁵:

«Δεν χρειάζεται να περιμένουμε δέκα χρόνια και να ξοδέψουμε δισεκατομμύρια δολάρια σε αυτά τα πράγματα. Πρέπει να μεταφέρουμε αέριο τώρα. Και πρέπει να χρησιμοποιήσουμε το φυσικό αέριο σήμερα ως μετάβαση σε ένα πιο πράσινο μέλλον. Σε δέκα χρόνια από τώρα δεν θέλουμε έναν αγωγό. Σε δέκα χρόνια από τώρα θέλουμε να είμαστε πράσινοι. Αλλά αυτή τη στιγμή χρειαζόμαστε το αέριο. Πρέπει, λοιπόν, να χρησιμοποιήσουμε LNG και πρέπει να χρησιμοποιήσουμε συνδέσεις ηλεκτρικής ενέργειας που μπορούμε να κάνουμε πιο γρήγορα.»

Οι ΗΠΑ δεν θα μπορούσαν να γίνουν μείζων παγκόσμιος παίχτης στο LNG αν δεν είχε προηγηθεί η «επανάσταση του αμερικανικού σχιστολιθικού πετρελαίου και αερίου» (US shale revolution). Με την εξαιρετικά επιβαρυντική για το περιβάλλον μέθοδο της «υδραυλικής ρηγμάτωσης» (fracking), καθώς και με τη χρήση της οριζόντιας γεώτρησης, οι ΗΠΑ κατάφεραν να εκμεταλλευτούν τεράστια κοιτάσματα πετρελαίου και αερίου που παλιότερα ήταν απροσπέλαστα. Μέσα σε μια δεκαετία οι ΗΠΑ έγιναν ο Νο1 παραγωγός πετρελαίου στον κόσμο ³⁶ και μέσα στους τρεις μεγαλύτερους εξαγωγείς LNG ³⁷. Αναμένεται δε ότι φέτος θα περάσουν στην πρώτη θέση στις εξαγωγές LNG ³⁸. Είναι χαρακτηριστικό ότι από το 2010 έως το 2020 η παραγωγή των ΗΠΑ πέρασε από τα 7.559.000 βαρέλια πετρελαίου ημερησίως στα 16.476.00 ³⁹. Αντιστοίχως η παραγωγή φυσικού αερίου πέρασε από τα 575,2 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα στα 914,6 ⁴⁰.

Πηγή: Statista.

Όπως είναι προφανές, η έκρηξη των σχιστολιθικών υδρογονανθράκων μεταβάλλει τη γεωπολιτική σχέση των ΗΠΑ όχι μόνο με την Ευρώπη, αλλά και με τη Μέση Ανατολή, ισχυροποιώντας κατά πολύ τη θέση της Ουάσιγκτον ⁴¹.

Η Κίνα

Στη μια πλευρά της ενεργειακής στροφής της ΕΕ βρίσκεται το ερώτημα αν μπορεί να αντικατασταθεί το ρωσικό αέριο με LNG άλλων χωρών. Στην άλλη πλευρά, τίθεται το ερώτημα αν οι ρωσικοί υδρογονάνθρακες μπορούν να διοχετευτούν προς την Κίνα.

Ας προστρέξουμε και πάλι στα στατιστικά στοιχεία για το 2021, προκειμένου να συνοψίσουμε την ενεργειακή σχέση Κίνας-Ρωσίας ⁴²:

• Η Ρωσία ήταν ο δεύτερος μεγαλύτερος προμηθευτής πετρελαίου στην Κίνα, μετά τη Σαουδική Αραβία. Συνολικά προμήθευε 1,6 εκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου την ημέρα, αντιπροσωπεύοντας το 16% των συνολικών κινέζικων εισαγωγών.
• Η Ρωσία ήταν ο τρίτος μεγαλύτερος προμηθευτής αερίου της Κίνας (μετά την Αυστραλία και το Τουρκμενιστάν). Προμήθευσε 16,6 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα μέσω αγωγού και LNG, αντιπροσωπεύοντας το 10% των συνολικών κινέζικων εισαγωγών.
• Η Ρωσία ήταν ο δεύτερος μεγαλύτερος προμηθευτής άνθρακα στην Κίνα μετά την Ινδονησία, με 50 εκατομμύρια τόνους, αντιπροσωπεύοντας το 15% των συνολικών κινέζικων εισαγωγών.

Παρά τη σημασία της κινέζικης αγοράς, η ΕΕ παραμένει σημαντικότερος πελάτης για τη Ρωσία. Το 2020 η Gazprom εξήγαγε 174,9 bcm αερίου στην Ευρώπη έναντι 4,1 bcm στην Κίνα. Οι οχτώ αγωγοί της Gazprom που καταλήγουν στην Ευρώπη έχουν 6 φορές μεγαλύτερες δυνατότητες μεταφοράς αερίου από τον Power of Siberia που καταλήγει στην Κίνα και άρχισε να λειτουργεί το 2019 ⁴³. Ωστόσο ο Power of Siberia που παρέδωσε πέρσι 10 bcm αερίου, λειτουργεί στο 30% των δυνατοτήτων του ⁴⁴. Ταυτόχρονα, η ρωσική κυβέρνηση έχει εκπονήσει ένα πλάνο για την αύξηση των εξαγωγών LNG από τα 40 bcm που είναι σήμερα στα 110-190 το 2025 ⁴⁵.

Σε ό,τι αφορά το πετρέλαιο, η ΕΕ είναι πάλι πιο σημαντική αγορά για την Ρωσία από ό,τι η Κίνα. Οι ρωσικές εξαγωγές στην Ευρώπη έφτασαν τα 2,4 εκατομμύρια βαρέλια την ημέρα έναντι 1,6 στην Κίνα ⁴⁶ .

Ωστόσο, οι προοπτικές της κινέζικης αγοράς αερίου είναι πολύ μεγάλες τόσο λόγω της ραγδαίας οικονομικής ανάπτυξης της χώρας όσο και της ανάγκης αλλαγής του ενεργειακού μείγματος της χώρας. Σήμερα ο εξαιρετικά ρυπογόνος άνθρακας καλύπτει το 58,6% των ενεργειακών αναγκών της Κίνας ⁴⁷. Η κινεζική κυβέρνηση θέλει να τον αντικαταστήσει με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και φυσικό αέριο.

Πηγή.

Σήμερα η κατανάλωση αερίου στην Ευρώπη φτάνει τα 541 bcm ετησίως, ενώ της Κίνας τα 331. Εντούτοις, υπολογίζεται ότι η Κίνα θα φτάσει τα 525 bcm το 2030 και και τα 620 bcm το 2040 ⁴⁸. Αυτήν την διαρκώς διευρυνόμενη αγορά αερίου επιχειρεί να καλύψει η Ρωσία μέσω της κατασκευής ενός νέου αγωγού, του Power of Siberia 2 με δυνατότητα μεταφοράς 50 bcm αερίου στην Κίνα από τα κοιτάσματα της Δυτικής Σιβηρίας τα οποία τώρα τροφοδοτούν την Ευρώπη ⁴⁹. Προς το παρόν πάντως δεν υπάρχει τελική συμφωνία για το project.

Για να διοχετευτεί το ρωσικό αέριο προς την Κίνα θα χρειαστούν, κατά συνέπεια, πολύ σοβαρές επενδύσεις για νέους αγωγούς, κάτι που απαιτεί χρήμα και χρόνο. Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι οι γιγάντιες εγκαταστάσεις LNG της εταιρείας Novatek στη χερσόνησο Γιαμάλ της Σιβηρίας (όπου στις πολικές θερμοκρασίες των -40 βαθμών Κελσίου κατασκευάστηκε το λιμάνι της Σαμπέτα για τη μεταφορά του υγροποιημένου αερίου με πυρηνοκίνητα παγοθραυστικά τάνκερ), χρηματοδοτήθηκαν κατά σημαντικό μέρος με κινέζικες πιστώσεις ⁵⁰. Οι Κινέζοι μπήκαν στο project μετά την απόσυρση των δυτικών τραπεζών λόγω των κυρώσεων για την Κριμαία. Ήταν η πρώτη φορά που κινέζικα συμφέροντα μπήκαν στη μετοχική σύνθεση της ρωσικής ενεργειακής βιομηχανίας.

Οι περιβαλλοντικές ανησυχίες

Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης που δημιουργεί ο πόλεμος, σε συνδυασμό με την αλματώδη άνοδο των τιμών της ενέργειας, προκαλούν τον φόβο ότι μπορεί να καθυστερήσει η απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα, που αποτελεί τον πυλώνα της πράσινης μετάβασης. Αναφερόμενος στο REPowerEU, o εκτελεστικός αντιπρόεδρος για την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, Φρανς Τίμερμανς, τόνισε: «Πρέπει να στραφούμε στην ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές το συντομότερο δυνατόν. Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας αποτελούν φθηνή, καθαρή και δυνητικά ανεξάντλητη πηγή ενέργειας και, αντί να χρηματοδοτούν τη βιομηχανία ορυκτών καυσίμων σε άλλα μέρη, δημιουργούν θέσεις εργασίας εντός Ευρώπης. Ο πόλεμος του Πούτιν στην Ουκρανία καταδεικνύει την επείγουσα ανάγκη για επιτάχυνση της μετάβασής μας στην καθαρή ενέργεια.» ⁵¹.

Ωστόσο, η δημιουργία νέων υποδομών για το εισαγόμενο LNG, δεν συνάδει με μια επιτάχυνση της στροφής στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Υπενθυμίζουμε τη δριμεία κριτική που ασκούν οι περιβαλλοντικές οργανώσεις στην αντιμετώπιση του αερίου ως «πράσινου» καυσίμου. Η Greenpeace μεταξύ άλλων επισημαίνει: «Ας δούμε τον κύκλο ζωής του ορυκτού αερίου: δεν παράγει εκπομπές αερίων μόνο κατά την καύση του, αλλά και κατά τη γεώτρηση, την εξόρυξη, τη μεταφορά του με αγωγούς και τη χρήση του. Στα στάδια αυτά, το αποτέλεσμα είναι η διαρροή μεθανίου, το οποίο είναι κύριο συστατικό του ορυκτού αερίου. Το μεθάνιο είναι και αυτό αέριο του θερμοκηπίου και δεν είναι καθόλου ακίνδυνο. Το δυναμικό υπερθέρμανσης του πλανήτη από το μεθάνιο, όταν υπολογίζεται σε 20ετή βάση, είναι 86 φορές υψηλότερο από το CO2.» ⁵².

Στην Ελλάδα, η κυβέρνηση προχωράει σε μια σειρά κινήσεων στο πεδίο της ενέργειας, τις οποίες συνδέει με τον πόλεμο στην Ουκρανία. Ο Κυριάκος Μητσοτάκης ανακοίνωσε στις 6 Απριλίου την αύξηση των εξορύξεων λιγνίτη κατά 50% την επόμενη διετία. Ο πρωθυπουργός υποστήριξε ότι: «Έπρεπε να συμβεί ένας πόλεμος που οδήγησε το φυσικό αέριο σε δεκαπλάσια τιμή για να γίνει προσωρινά πιο φθηνή η παραγωγή ενέργειας από τον λιγνίτη. Ο λιγνίτης είναι λύση ανάγκης που έρχεται να υποκαταστήσει το συγκυριακά ακριβότερο και όχι εν αφθονία πλέον φυσικό αέριο. Οι φιλόδοξοι στόχοι για μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα κατά 55% ως το 2030 και κλιματική ουδετερότητα το 2050 δεν τίθενται σε αμφισβήτηση.» ⁵³.

Παράλληλα, η κυβέρνηση αποφάσισε τη διεξαγωγή νέων ερευνών φυσικού αερίου σε 6 περιοχές της χώρας (Ήπειρος, Ιόνιο, Κυπαρισσιακός, Δυτικά της Κρήτης). Στις 12 Απριλίου στη συνάντησή του με την Ελληνική Διαχειριστική Εταιρία Υδρογονανθράκων, ο πρωθυπουργός ανέφερε: «Θέλω να τονίσω ότι ως τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, η εμπορική εκμετάλλευση νέων κοιτασμάτων φυσικού αερίου συχνά δεν αποτελούσε μια οικονομικά ελκυστική ευκαιρία για νέες χώρες οι οποίες μπαίνουν σε αυτό το παιχνίδι, όπως η Ελλάδα, λόγω των πολύ χαμηλών τιμών του φυσικού αερίου. Αυτό, όμως, είναι μία πραγματικότητα η οποία έχει αλλάξει, και η πορεία των τιμών φυσικού αερίου διεθνώς, τα σχέδια απεξάρτησης από το ρωσικό αέριο, αλλά και η σημασία που γνωρίζουμε ότι θα παίζει το φυσικό αέριο για τα επόμενα χρόνια, για τις επόμενες δεκαετίες ως καύσιμο μετάβασης, ουσιαστικά μάς υποχρεώνει να επαναπροσδιορίσουμε τη στρατηγική μας.» ⁵⁴.

Ο κ. Μητσοτάκης επισήμανε ακόμα: «Η εντολή μου για την επιτάχυνση των ερευνών για φυσικό αέριο δεν υπονομεύει σε καμία περίπτωση τις δεσμεύσεις της κυβέρνησης να ηγηθεί της πράσινης μετάβασης. Ο σκοπός μας είναι πολύ απλός: εφόσον έχουμε αξιοποιήσιμες ποσότητες φυσικού αερίου να υποκαταστήσουμε τις εισαγωγές φυσικού αερίου από εθνικό πλούτο.»

Ένας νέος κόσμος

Ο πόλεμος στην Ουκρανία σηκώνει την αυλαία μιας νέας εποχής και στο πεδίο της ενέργειας. Μπορούμε να εκτιμήσουμε με ασφάλεια ότι μεσοπρόθεσμα η ΕΕ θα μειώσει κατά πολύ (αν δεν μηδενίσει τελείως) τις εισαγωγές ενεργειακών πόρων από τη Ρωσία. Είναι επίσης πολύ πιθανό η Ρωσία να στραφεί στην Κίνα για να διοχετεύσει τους υδρογονάνθρακές της. Επιπλέον, δεν πρέπει να υπάρχουν αμφιβολίες ότι το νέο τοπίο που διαμορφώνεται, συνεπάγεται αυξημένο ενεργειακό κόστος για τους παραγωγικούς φορείς και τους πολίτες. Πιο αβέβαιη φαίνεται η κατάσταση με την πράσινη μετάβαση. Στο επίπεδο των διακηρύξεων επιβεβαιώνεται η επιμονή στο στόχο της απεξάρτησης από τα ορυκτά καύσιμα. Ορισμένες κινήσεις στο πεδίο όμως δεν συνάδουν με τις διακηρύξεις.

Για τη δημιουργία των Όψεων | Ενέργεια και Πόλεμος, την επιμέλεια είχε ο Γιάννης Αλμπάνης.

Σημειώσεις