Συνειδητοποιώντας τις ευκαιρίες που μπορεί να προσφέρει η μετανάστευση

Caitlin Katsiaficas
Επιστημονική συνεργάτης στο International Center for Migration Policy Development (ICMPD)

Η μετανάστευση παραμένει ένα θέμα που συζητείται έντονα μεταξύ των πολιτών και των φορέων χάραξης πολιτικής σε όλη την Ευρώπη. Αν και δεν πρέπει να αγνοούμε τις προκλήσεις, δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε και τις ευκαιρίες που μπορεί να προσφέρει η διεθνής μετανάστευση. Μπορεί να βοηθήσει στην αντιμετώπιση ορισμένων από τα βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα ζητήματα που αντιμετωπίζει η Ευρώπη (και ο κόσμος), συμπεριλαμβανομένων των ελλείψεων στο εργατικό δυναμικό, των δημογραφικών ανισορροπιών, των πληθυσμιακών μετακινήσεων και της κλιματικής αλλαγής.

Ελλείψεις σε εργατικό δυναμικό

Ο παγκόσμιος «αγώνας ταλέντων» κορυφώνονται εν μέσω ελλείψεων στο εργατικό δυναμικό σε όλα τα επίπεδα δεξιοτήτων και λόγω επίσης της γήρανσης του πληθυσμού στην Ευρώπη. Σε αυτό το πλαίσιο, το ζήτημα του τρόπου προσέγγισης, ανάπτυξης και διατήρησης ικανών εργαζόμενων γίνεται όλο και πιο επείγον. Ωστόσο, πολλά κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) δεν είναι οι ισχυρότεροι ανταγωνιστές σε αυτό το πεδίο. Την ίδια στιγμή, οι εργοδότες (ειδικά οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις) συχνά θεωρούν ότι είναι χρονοβόρο, μη λειτουργικό και κοστοβόρο να προσλαμβάνουν εργαζόμενους εκτός της εθνικής, τοπικής αγοράς. Αυτές οι ελλείψεις υπογραμμίζουν την ανάγκη να επανεξεταστούν και να αναζωογονηθούν οι προσπάθειες για την εξασφάλιση του απαραίτητου αριθμού εργαζομένων -συμπεριλαμβανομένων εκείνων που ζουν σήμερα σε άλλες χώρες- μέσω στρατηγικών προσέλκυσης εργαζομένων και προγραμμάτων εξέλιξης του επαγγελματικού τους προφίλ.

Είναι προφανές ότι δεν είναι μόνο η προσφορά εργασίας, αλλά και η πρόκληση του τόπου, του νέου τόπου, που έχει σημασία στην απόφαση μετακίνησης σε άλλη χώρα ή στην επιλογή μιας μακροπρόθεσμης εγκατάστασης σε άλλο κράτος. Τα κριτήρια λήψης τέτοιων αποφάσεων για εταιρείες και οργανισμούς που δρουν διεθνώς περιλαμβάνουν αξιολογήσεις μελλοντικών ευκαιριών σταδιοδρομίας, την πρόσβαση των νέων σε ποιοτική εκπαίδευση, τη συμμετοχή των ανθρώπων στην κοινωνική ζωή και την ποιότητα ζωής γενικότερα. Με άλλα λόγια, τα φιλόξενα περιβάλλοντα διαβίωσης και εργασίας μπορούν να ωθήσουν όσους αναζητούν εργασία να μετεγκατασταθούν εκεί. Καθώς οι συνθήκες και οι συσχετισμοί εντός και εκτός της εκάστοτε κυβέρνησης και πολιτικής ηγεσίας μπορούν να επηρεάσουν αυτούς τους παράγοντες, οι συνεργατικές προσεγγίσεις στις οποίες συμμετέχουν εργοδότες, κυβερνήσεις και φορείς της κοινωνίας των πολιτών μπορούν να βοηθήσουν στη δημιουργία οικοσυστημάτων που προσελκύουν εργαζόμενους, ειδικά εργαζόμενους που βρίσκονται στις πιο παραγωγικές ηλικίες.

Φυσικά οι παραγωγικές δυνάμεις είναι παρούσες στην ΕΕ, με μία από τις σημαντικότερες υπο-ομάδες να είναι εκείνη των προσφύγων και των μεταναστών που βρίσκονται ήδη στα κράτη-μέλη, μια υπο-ομάδα που πρέπει να αξιοποιηθεί το επόμενο διάστημα με τρόπο οργανωμένο. Η καλύτερη αντιστοίχιση της θέσης εργασίας με τη στήριξη των δεξιοτήτων και των προσόντων τους μπορεί να συμβάλει στη μείωση της υποαπασχόλησης, επιτρέποντας έτσι σε πρόσφυγες και μετανάστες να αξιοποιήσουν πλήρως την εμπειρία και τις δεξιότητές τους προς όφελός τους και προς όφελος της τοπικής αγοράς εργασίας. Η εντατικοποίηση των προσπαθειών για τη διατήρηση αλλοδαπών φοιτητών μετά την αποφοίτησή τους στη χώρα φοίτησης είναι ένας άλλος τρόπος για να αναπτυχθεί η βάση του εργατικού δυναμικού της Ευρώπης. Η κατάρτιση, όπως και η διαρκής επανεκπαίδευση, μπορούν επίσης να συμβάλουν στη βελτίωση των προοπτικών απασχόλησης και στην αντιμετώπιση των εξελισσόμενων αναγκών της αγοράς εργασίας.

Όσον αφορά τώρα τα διεθνές εργατικό δυναμικό στην Ευρώπη, είναι επίσης σημαντικό να σκεφτούμε τον ρόλο που θα μπορούσε να διαδραματίσει η κινητικότητα εντός της ΕΕ στην υποστήριξη της προσέλκυσης και διατήρησης νέων σε ηλικία εργαζόμενων. Η διευκόλυνση της μετάβασης από το ένα κράτος-μέλος στο άλλο, όπως θα μπορούσαν να είναι σχετικές Οδηγίες για την εναρμόνιση της αναγνώρισης των επαγγελματικών προσόντων, μπορεί να βοηθήσει τους υπηκόους τρίτων χωρών να προωθήσουν τη σταδιοδρομία τους στην ΕΕ. Για τα άτομα που έχουν λάβει καθεστώς διεθνούς προστασίας στην ΕΕ, απαιτούνται λιγότεροι περιορισμοί στην κινητικότητα εντός της Ένωσης (π.χ. ευκαιρίες μετεγκατάστασης με βάση τις δεξιότητες, την οικογένεια και την εκπαίδευση) που θα μπορούσαν να υποστηρίξουν περισσότερη και καλύτερη αντιστοίχιση προσόντων, ευκαιριών και θέσεων εργασίας, και επίσης να επιτρέψουν στους ανθρώπους να ενταχθούν στις τοπικές κοινωνίες και να αξιοποιήσουν τα δίκτυα και τις επαφές τους. Είδαμε, για παράδειγμα, ότι η ελεύθερη μετακίνηση ανθρώπων επέτρεψε στους Ουκρανούς πρόσφυγες να μετακομίσουν σε κράτη-μέλη της επιλογής τους, όπως και να επανενωθούν με μέλη της οικογένειάς τους ή άλλους ανθρώπους του ευρύτερου περιβάλλοντός τους, με το προνόμιο της γνώσης και της ομιλίας της ίδιας γλώσσας να τους βοηθά σημαντικά στα πρώτα στάδια της πορείας εγκατάστασης στο νέο περιβάλλον.

Παγκόσμια κινητικότητα

Ένας άλλος αριθμός που συνεχίζει να αυξάνεται είναι αυτός των ατόμων που αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους σε όλο τον κόσμο. Πολλοί άνθρωποι βρίσκονται αντιμέτωποι με συνθήκες εσωτερικού εκτοπισμού και αγωνίζονται να χρησιμοποιήσουν τις δεξιότητές τους για να δημιουργήσουν ένα βιώσιμο μέλλον. Αν και τα σύνολα δεξιοτήτων των προσφύγων συχνά παραβλέπονται στα debate σχετικά με τον εκτοπισμό και την προστασία, πολλοί πρόσφυγες έχουν ένα ακαδημαϊκό, επαγγελματικό και εργασιακό προφίλ που είναι κρίσιμο για τις ευρωπαϊκές αγορές και τις ανάγκες τους. Αυτό που απαιτείται, ωστόσο, είναι να τους δοθεί η κατάλληλη ευκαιρία, με τρόπο οργανωμένο, όχι τυχαίο.

Προς το παρόν, οι περισσότεροι πρόσφυγες στην ΕΕ δεν μπορούν να βρουν δουλειά σε πολλά κράτη-μέλη επειδή δεν πληρούν όλες τις προϋποθέσεις έκδοσης βίζας ή δεν διαθέτουν τα δίκτυα, τη στήριξη ή ακόμα και την οικονομική δυνατότητα που απαιτείται στα πρώτα στάδια της μετάβασης και πρόσβασης στις ευρωπαϊκές αγορές εργασίας. Οι πρόσφυγες και οι μετανάστες είναι δεδομένο ότι μπορούν να βοηθήσουν στην αντιστοίχιση δεξιοτήτων και αναγκών εργασίας, καθώς και στη διευκόλυνση της κινητικότητας, επιτρέποντας στους Ευρωπαίους εργοδότες να έχουν πρόσβαση σε μια -σε μεγάλο βαθμό- αναξιοποίητη δεξαμενή ταλέντων. Τα καλά νέα είναι ότι αυτή η πολλά υποσχόμενη προσέγγιση αρχίζει σταδιακά να αποκτά ερείσματα εντός της  ΕΕ, κυρίως μέσω της έναρξης πιλοτικών προγραμμάτων σε κράτη-μέλη. Υπάρχουν, ωστόσο, αρκετά ακόμη περιθώρια επέκτασης και ανάπτυξης αυτών των προγραμμάτων ώστε να απλωθούν σε μεγαλύτερη κλίμακα και να ενσωματώσουν πολλούς περισσότερους ανθρώπους.

Η κλιματική αλλαγή

Στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής, οι ξαφνικές, μεγάλες φυσικές καταστροφές οδηγούν όλο και περισσότερο τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν τις εστίες τους. Η κλιματική αλλαγή δρα σε συνδυασμό με μια σειρά άλλων παραγόντων που οδηγούν στον εκτοπισμό και στη μετανάστευση, καθιστώντας δύσκολη την αντιμετώπιση και διαχείρισή της. Γνωρίζουμε, βέβαια, ότι η μετανάστευση μπορεί να λειτουργήσει ως στρατηγική προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή προσφέροντας, για παράδειγμα, ευκαιρίες διαβίωσης και επαγγελματικής ανάπτυξης σε άλλους τόπους, αποτελώντας επίσης πηγή εσόδων μέσω εμβασμάτων για τις τοπικές οικονομίες.

Η πράσινη μετάβαση, επιπλέον, παρέχει μια ευκαιρία στην αξιοποίηση της κινητικότητας για την αντιμετώπιση περιβαλλοντικών απειλών. Καθώς ο κόσμος προχωρά προς την υιοθέτηση πιο βιώσιμων πρακτικών με στόχο την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, οι αγορές εργασίας στην ΕΕ αναζητούν νέο εργατικό δυναμικό. Η κινητικότητα των ανθρώπων, καθώς και των ιδεών και των επενδύσεων, μπορεί να επιτρέψει σε περισσότερους ανθρώπους να αναλάβουν θέσεις εργασίας στην πράσινη οικονομία. Η κυκλική κινητικότητα μπορεί να υποστηρίξει σημαντικές ευκαιρίες κατάρτισης και να βοηθήσει στη ανάδειξη των χαρακτηριστικών και δεξιοτήτων που απαιτούνται για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας απέναντι στην κλιματική αλλαγή. Η οργανωμένη μετανάστευση, με άμεση σύνδεση με την αγορά εργασίας, μπορεί ακόμα να βοηθήσει στην κάλυψη των αναγκών εργασίας στον τομέα της πράσινη οικονομία της ΕΕ, έναν τομέα που αναπτύσσεται συνεχώς και θα συνεχίσει να αναπτύσσεται δυναμικά και τα επόμενα χρόνια.

Ευκαιρίες για την επόμενη γενιά

Ενώ η Ευρώπη γερνάει, άλλα μέρη του κόσμου φιλοξενούν σχετικά μεγάλο ποσοστό εργαζόμενων σε δυναμικές ηλικίες. Οι νέοι σε ηλικία μετανάστες έρχονται στην Ευρώπη για σπουδές, για εργασία, εκπαίδευση, ταξίδια και εθελοντισμό, αλλά η πρόσβαση και οι ευκαιρίες σε αυτά τα πεδία παραμένουν περιορισμένες, ειδικά λόγω των αυστηρών κανονισμών για τη μετανάστευση με κριτήρια την κοινωνικοοικονομική κατάσταση. Η κινητικότητα -είτε μικρότερη, είτε μεγαλύτερη σε διάρκεια-, εάν σχεδιαστεί και εφαρμοστεί σωστά, μπορεί να προσφέρει μια σειρά ευκαιριών, συμπεριλαμβανομένης της προσωπικής, ακαδημαϊκής και επαγγελματικής εξέλιξης.

Τα προγράμματα κινητικότητας προσφέρουν την ευκαιρία στους νέους ανθρώπους να εργαστούν, να εκπαιδευτούν ή να σπουδάσουν στο εξωτερικό, αποκτώντας έτσι διεθνή εμπειρία, ενισχύοντας τις δεξιότητες ξένων γλωσσών και επεκτείνοντας τα κοινωνικά και επαγγελματικά τους δίκτυα. Αυτές οι πρωτοβουλίες θα μπορούσαν να βοηθήσουν τις χώρες υποδοχής να ενισχύσουν τις διεθνείς τους σχέσεις, να αποκτήσουν έσοδα που σχετίζονται με τον τουρισμό και την εκπαίδευση ή ακόμη και να υποστηρίξουν τις προσπάθειες προσέλκυσης νέων εργαζόμενων. Οι χώρες προέλευσης, από την πλευρά τους, μπορούν να επωφεληθούν από την ανάπτυξη του εργατικού δυναμικού, τη μεταφορά δεξιοτήτων και τα εμβάσματα. Αναμφίβολα, η νεολαία της ΕΕ θα επωφεληθεί επίσης από την ευκαιρία να αποκτήσει διεθνείς εμπειρίες, να εμβαθύνει τη γλώσσα, την ακαδημαϊκή της γνώση και τις δεξιότητές της και να συμμετάσχει σε πολιτιστικές ανταλλαγές. Η διεύρυνση των επιλογών για την κινητικότητα των νέων και η out of the box σκέψη μπορεί να ξεκλειδώσει περισσότερες ευκαιρίες για περισσότερους νέους σε περισσότερες χώρες.

Συνειδητοποιώντας τις ευκαιρίες

Στη δημόσια συζήτηση, οι προκλήσεις σχετικά με τη μετανάστευση τείνουν να επισκιάζουν τις ευκαιρίες. Γνωρίζοντας ότι υπάρχουν προκλήσεις, αυτό δεν θα πρέπει να μας εμποδίσει να εργαστούμε για να αξιοποιήσουμε τις δυνατότητες που διαμορφώνονται. Μια πιο διορατική και ολοκληρωμένη άποψη της μετανάστευσης μπορεί να βοηθήσει να αξιοποιηθούν στο έπακρο οι δυνατότητες αντιμετώπισης προκλήσεων όπως οι ελλείψεις εργατικού δυναμικού, η προσφυγική κρίση, η κλιματική αλλαγή και οι δημογραφικές ανισορροπίες. Φυσικά, η μετανάστευση δεν είναι πανάκεια για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ευρωπαϊκές αγορές εργασίες, ούτε είναι το μόνο διαθέσιμο εργαλείο. Αλλά θα πρέπει να σκεφτούμε αυτές τις ευκαιρίες και να προσπαθήσουμε να τις αξιοποιήσουμε. Αυτό σημαίνει αναγνώριση των δυνατοτήτων και στρατηγική σκέψη, προληπτική και δημιουργική για την εκμετάλλευση αυτών των ευκαιριών με κοινό όφελος για τους πρόσφυγες, τους μετανάστες, και συνολικά για τις ευρωπαϊκές κοινωνίες και την ΕΕ.