Αδιαμφισβήτητα το TikTok αποτελεί την πλέον περιζήτητη πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης συγκριτικά με τις άλλες εφαρμογές του ψηφιακού σύμπαντος. Από την έναρξη της λειτουργίας του, το 2016, έως τις μέρες μας και με κομβικό σταθμό ιλιγγιώδους ανάπτυξης τη διετία της πανδημικής κρίσης (2019-2020), ο αριθμός των χρηστών του διαρκώς αυξάνεται (1,5 δισεκατομμύριο ανά μήνα παγκοσμίως-3.84 εκατομμύρια και ποσοστό αύξησης 27.5% των χρηστών κατά το έτος 2023-2024 στην Ελλάδα). Μαζί όμως με τον αριθμό των χρηστών, αυξάνεται και η δημόσια ανησυχία για τις ψυχοκοινωνικές συνέπειες και την πολιτική επίδραση που μπορεί να προκαλέσει η πολύωρη, ημερήσια έκθεση στο συγκεκριμένο Μέσο. Ιδιαιτέρως δε καθώς, την πρωτοκαθεδρία στην κατανάλωση οπτικού περιεχομένου της πλατφόρμας κατέχει το νεανικό κοινό, η επονομαζόμενη Gen Z (18-25 ετών) με ποσοστό 30,5% επί του συνόλου των χρηστών του, αλλά και άτομα που ανήκουν στο φάσμα της ανηλικότητας (13-17 ετών) με ποσοστό 30,2% αντίστοιχα .
Στόχος της παρούσας έρευνας δεν είναι η αναπαραγωγή του ηθικού πανικού αλλά η νηφάλια χαρτογράφηση αυτού του ψηφιακού οικοσυστήματος και των κύριων πολιτισμικών και πολιτικών δυναμικών που αναπτύσσονται εντός του. Η έρευνα εξετάζει ενδιαφέρουσες παραμέτρους σε σχέση με τη χρήση της δημοφιλούς πλατφόρμας από τη Gen Z, όπως τα κίνητρα συμμετοχής στην πλατφόρμα, ο τρόπος διαμοιρασμού του περιεχομένου, το ενδιαφέρον για κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα, οι διαδικασίες πολιτικοποίησης μέσω της πλατφόρμας και η συσχέτιση της ψηφιακής δραστηριότητας με άλλους τρόπους πολιτικής συμμετοχής και ακτιβισμού, η δημοφιλία των λογαριασμών των πολιτικών αρχηγών, οι έμφυλες διαφοροποιήσεις και οι νέες μορφές ενόχλησης και απειλής που αναδεικνύονται από τη χρήση της πλατφόρμας.
Το ερευνητικό πρόγραμμα ξεκίνησε τον Νοέμβριο του 2024.
Μαρία Λούκα
Η πολιτική δράση και ταυτότητα στη μετανεωτερικότητα
Ο Habermas όρισε τη δημόσια σφαίρα ως έναν χώρο ελεύθερης συζήτησης, διαφωνίας και δημιουργίας. Ο Καστοριάδης θεωρούσε την ύπαρξη της θεμέλιο της δημοκρατίας ενώ ο Ντεμπόρ προειδοποίησε -προφητικά- για την αποσύνθεση και μετατροπή της σε θέαμα προς κατανάλωση των μαζών και τη δημόσια ζωή σε ένα ατελείωτο show.
Στην ψηφιακή εποχή, αυτός ο χώρος έχει διαβρωθεί από την κυριαρχία της καταναλωτικής κουλτούρας και του «θεάματος». Είναι το TikTok εργαλείο επικοινωνίας ή μια αναπαράσταση της νέας, κατακερματισμένης δημόσιας σφαίρας;
Η Διάβρωση του Δημόσιου Χώρου
Σήμερα, η «Κοινωνία του Θεάματος» αναβιώνει στις πλατφόρμες, η πολιτική πλασάρεται σαν φτηνό reality και οι χρήστες ενώ καταναλώνουν περιεχόμενο που μοιάζει ή είναι πολιτικό, παραμένουν παθητικοί θεατές.
Σύμφωνα με την έρευνα του Eteron, ένα εντυπωσιακό ποσοστό του 45% των νέων, δεν κοινοποιεί πολιτικό περιεχόμενο προκειμένου να αποφύγει συγκρούσεις. Γιατί; Επειδή η πολιτική έγινε brand και τα brands δεν αντέχουν τη ρήξη. Η δημόσια σφαίρα μετατρέπεται σε ενα ψηφιακό Κολοσσαίο με τους ενεργούς χρήστες να προσφέρουν θέαμα και τους παθητικούς, «απολιτίκ» και «ουδέτερους» να το παρακολουθούν αφού αποθαρρύνεται με κάθε τρόπο η ενεργή συμμετοχή ακόμα και στο “ασφαλές” online οικοσύστημα.
Το 28% των χρηστών θεωρεί ότι το TikTok συμβάλλει στη λειτουργία της δημοκρατίας, ενώ το 45% πιστεύει ότι δεν ασκεί επιρροή, αυτή η δυσαναλογία αντικατοπτρίζει και το πρόβλημα: Η ατομική και αποσπασματική συμμετοχή, δεν καταφέρνει να εξαχθεί σε συλλογική πολιτική δράση και αν το κάνει θα περιοριστεί στην ψηφιακή σφαίρα δεδομένου ότι υποτιμάται ως εργαλείο.
Η Αλγοριθμική Κατασκευή της Συναίνεσης
Ο πυρήνας λειτουργίας του TikTok: είναι ο αλγόριθμος. Η εξουσία της ορατότητας και της αποδοχής καθορίζει τη ροή και την αξία της πληροφορίας η οποια φιλτράρεται και χειραγωγείται από έναν “εξατομικευμένο” χτισμένο “brick by brick” αλγόριθμο σχεδιασμένο να προάγει τη δημοτικότητα, όχι την ουσία.
Το κοινωνικοπολιτικό περιεχόμενο στο TikTok λοιπόν πλασάρεται σαν διαφήμιση, γρήγορα, σύντομα κι εύπεπτα. Η τραγωδία εξισώνεται και συγχωνεύεται με τη διαφήμιση σε έναν κοινό μηχανισμό εξομοίωσης και εμπορικότητας, καταλύοντας κάθε διάκριση ανάμεσα στο ουσιώδες και το ευτελές. Μαζικές σφαγές στη Γάζα και το Σουδαν τυγχάνουν λιγότερης προσοχής από μια συνταγή της Νάρα Σμιθ, η τραγωδία της ανθρωπιστικής κρίσης εκτοπίζεται από το θέαμα σε έναν κόσμο που τα πάντα αποτελούν προϊόντα κατανάλωσης και εμπορικής εκμετάλλευσης.
Το 46% των χρηστών αμφιβάλλει για την αξία του TikTok ως εργαλείο πολιτικοποίησης και αυτό ειναι μεν μια οδυνηρή παραδοχή• αλλά και η λειτουργική δομή της ίδιας της πλατφόρμας υπονομεύει τη δυνατότητά της να λειτουργήσει ως χώρος συλλογικής αυτοθέσμισης. Καταλήγει κατά συνέπεια σε μια καταναλωτική προσέγγιση της πολιτικής, η πληροφορία μετουσιώνεται σε θέαμα και η δράση περιορίζεται σε like.
Ο ψηφιακός κόσμος δεν απαιτεί από το χρήστη να είναι αυθεντικός αλλά «viral».
Καταδικασμένοι στον τρισδιάστατο φαύλο κύκλο της σύγκρισης, της κατανάλωσης και του ανικανοποίητου, η αόρατη εξουσία της επιβεβαίωσης γεννά την τεράστια πλέον ανάγκη της αυτοπροβολής, «attention is the new currency» αν δεν πουλάει, δε χρήζει προσοχής, εφόσον δε χρήζει προσοχής , δε θα γίνει και viral • αν δεν είναι clickbait ξεχνιέται, θάβεται στα “αζήτητα”.
Το δημοκρατικό δικαίωμα του hate-speech
Με εργαλείο την «ασφαλή» ανωνυμία, βαφτίζουν το μίσος «δημοκρατικό τους δικαίωμα», η πραγματική τραγωδία δε, είναι ότι το μίσος εξελίσσεται σε προϊόν ψυχαγωγίας και “διέξοδος” για εκατομμύρια χρήστες.
Ως δημιουργός και χρήστης κοινωνικοπολιτικού περιεχομένου, το δικαίωμα μου να εκφράζομαι στο ψηφιακό χώρο από αρκετούς τίθεται υπό αμφισβήτηση, συντηρώντας την αντίληψη ότι μια γυναίκα είναι θέαμα, όχι φωνή. Αν δεν συνάδει το πακέτο σου με το καλούπι στο μυαλό των χρηστών – καταναλωτών προβλέπεται συστημική υποτίμηση και επιθέσεις ad’hominem με απροκάλυπτη αδιαφορία για ουσιώδη αντίλογο και αυτοσκοπό την υπονόμευση σου.
Όμως η παθητικότητα και η αυτολογοκρισία όπως η συμμόρφωση και η υπακοή, αντιβαίνουν της ελευθερίας. Η τοξικότητα αντιμετωπίζεται με την ίδια σαφήνεια που εισπράττεται• καταδεικνύω την εμπάθεια και τον παραλογισμό, δεν εξαφανίζω ούτε αγνοώ• η τοξικότητα και ο σεξισμός δεν πρέπει να καταπνίγονται, αλλά να εκτίθενται ώστε να ενισχυθεί η συλλογική αντίδραση, ανάγοντας την καταδίκη της κοινωνικής βίας και σε ατομική ηθική υποχρέωση.
Ένας χώρος δράσης ή φυλακή αλληλεπίδρασης; Μπορεί το TikTok να Πολιτικοποιήσει τη Gen Z;
Είναι πραγματική συμμετοχή η δράση που περιορίζεται σε likes, σχόλια ή views; Όχι.
Ωστόσο, δεν είναι πλασματική η επιτυχία του ως εργαλείο κοινωνικής ευαισθητοποίησης ούτε μπορούμε να αγνοήσουμε την ορατότητα που παρέχει σε κοινωνικοπολιτικά ζητήματα που πιθανότερα να μην τύχαιναν προβολής σε άλλες πλατφόρμες στατικού αλγορίθμου.
Η ευαισθητοποίηση της gen Ζ μέσα από το TikTok είναι αδιαμφισβήτητα σημαντική, αλλά όπως κάθε Πύρρειος νίκη, έχει το τίμημα της.
Ο δημόσιος χώρος περιορίζεται, η δράση αντικαθίσταται από κατανάλωση και πόλωση.
Το κόστος είναι η ίδια η ουσία της πολιτικής δράσης. Το “θέαμα” λειτουργεί ως εργαλείο αποσύνδεσης καταργώντας τη συμμετοχή από το φυσικό δημόσιο χώρο – την πλατεία, το πανεπιστήμιο, τη συνέλευση – εγκλωβίζοντας τη στο ψηφιακό σύμπαν.
Αν θέλουμε πραγματική αλλαγή, θα πρέπει να επανεφεύρουμε τον δημόσιο χώρο, η πολιτική δράση δεν μπορεί να παραμείνει θέαμα, οφείλει να επανέλθει στις πλατείες, στις συλλογικότητες.
Δεν είναι ο ρόλος του Τik Tok να δώσει απαντήσεις αλλά να προκύψουν ερωτήματα, ανησυχίες και κινητοποίηση.
Το TikTok δεν είναι εχθρός, δεν μπορούμε να απορρίψουμε την πλατφόρμα, αποτελεί ένα μικρόκοσμο της κοινωνικής μας αποσύνθεσης και συστημικής απονεύρωσης.
Αν τελικά είναι εργαλείο αφύπνισης ή χειραγώγησης και εμπορευματοποίησης εξαρτάται από τους χρήστες. Η Gen Z έχει χρησιμοποιήσει την πλατφόρμα για να συνδεθεί και να διεκδικήσει, παρόλο που συχνά η ενημέρωση και η κινητοποίηση σκιάζεται από την εμπορευματοποίηση και τα trends.
Αν όμως η αναγνώριση και η επιρροή είναι το παν, έχει νόημα η έκφραση χωρίς κοινό; Βέβαια, αλλά μόνο αν το άτομο δεν έχει ανάγκη την αναγνώριση για να υπάρξει. Τα social media δεν είναι δυνατόν να επικυρώσουν ή να απορρίψουν την ύπαρξη μας, το πολύ να μας περιθωριοποιήσουν τιμωρητικά στον ψηφιακό κόσμο αν αμφισβητήσουμε τα όρια, την εξουσία, ή την «καταπληκτική ποιότητα ζωής» μας.
Ο αλγόριθμος μπορεί να καθορίσει τη ψηφιακή μας θέση, ποτέ όμως την πραγματική μας αξία.
Βρείτε την Taylor στο TikTok εδώ