Σύμβαση της Γενεύης για τους πρόσφυγες: Q&A

Η διαδικασία της εφαρμογής ενός σώματος διεθνούς δικαίου, συμβάσεων και αρχών για την προστασία των προσφύγων, ξεκίνησε στις αρχές του 20ου αιώνα από την Κοινωνία των Εθνών, τον προκάτοχο των Ηνωμένων Εθνών. Κορυφώθηκε δε στις 28 Ιουλίου του 1951, όταν η Γενική Συνέλευση ενέκρινε τη σχετική με το Καθεστώς των Προσφύγων Σύμβαση.

Η Σύμβαση της Γενεύης καθορίζει ακριβώς το ποιος είναι ο πρόσφυγας και το είδος της νομικής προστασίας, καθώς και των κοινωνικών δικαιωμάτων που οι πρόσφυγες δικαιούνται να λάβουν από τα κράτη που έχουν επικυρώσει τη Σύμβαση. Επίσης, καθορίζει τις υποχρεώσεις των προσφύγων στις χώρες υποδοχής και ορίζει συγκεκριμένες ομάδες ατόμων, όπως οι τρομοκράτες ή οι εγκληματίες πολέμου, που δεν δικαιούνται προσφυγικής προστασίας.

Μερικούς μήνες πριν από την υιοθέτηση της Σύμβασης, την 1η Ιανουαρίου 1951, ο νέος Ύπατος Αρμοστής των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες ξεκινούσε τις εργασίες του και για τα επόμενα εβδομήντα και πλέον χρόνια η Σύμβαση έμελλε ν’ αποτελέσει τη βάση για κάθε προσπάθεια του οργανισμού να βοηθήσει και να προστατεύσει εκατομμύρια πρόσφυγες.

Αυτό το πρώτο «νομικό εργαλείο» περιόριζε την παροχή προστασίας στους Ευρωπαίους πρόσφυγες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ το Πρωτόκολλο του 1967 διεύρυνε την εφαρμογή της Σύμβασης για το Καθεστώς των Προσφύγων, καθώς το πρόβλημα των εκτοπισμένων πληθυσμών εξαπλωνόταν σε όλο τον κόσμο. Η αρχική Σύμβαση ενέπνευσε επίσης την υπογραφή και άλλων κειμένων τοπικού χαρακτήρα, όπως τη Σύμβαση του 1969 του Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας και τη Διακήρυξη της Καρθαγένης του 1984.

Συνολικά 146 χώρες έχουν επικυρώσει τη Σύμβαση για τους Πρόσφυγες. Παρά τις αμφιβολίες που διατυπώνονται κατά καιρούς για τη σημασία της, η Σύμβαση της Γενεύης εξακολουθεί να προστατεύει τα δικαιώματα των προσφύγων σε όλο τον κόσμο, παραμένοντας τόσο επίκαιρη όσο ήταν όταν συντάχθηκε και συμφωνήθηκε.

Σήμερα, η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες συνεχίζει να παρέχει βοήθεια σε εκατομμύρια ανθρώπους και η Σύμβαση, η οποία αποδείχθηκε εξαιρετικά ευπροσάρμοστη στις ραγδαίες αλλαγές των καιρών, συνεχίζει να είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της εντολής προστασίας της.

Γιατί είναι σημαντική η Σύμβαση του 1951 για τους Πρόσφυγες;

Είναι η πρώτη διεθνής συμφωνία που καλύπτει τις πιο ουσιαστικές πλευρές της ζωής των προσφύγων. Καθορίζει μια σειρά θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τα οποία θα πρέπει να είναι τουλάχιστον ισότιμα με τις ελευθερίες που απολαμβάνουν οι νόμιμα διαμένοντες αλλοδαποί σε μια χώρα ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, και οι ίδιοι οι πολίτες της χώρας. Αναγνωρίζει τη σπουδαιότητα της διεθνούς συνεργασίας, συμπεριλαμβανομένης και της από κοινού συμμετοχής των κρατών στη διευθέτηση του προσφυγικού ζητήματος.

Τι περιλαμβάνει;

Η Σύμβαση καθορίζει το ποιος είναι πρόσφυγας. Χαράσσει το πλαίσιο των βασικών δικαιωμάτων του πρόσφυγα (εργασία, στέγαση, εκπαίδευση, ανεξιθρησκία, δίκαιη δίκη, ελεύθερη μετακίνηση, κτλ) και τονίζει τις υποχρεώσεις των προσφύγων προς τη χώρα υποδοχής. Μία σημαντική διάταξη ορίζει τη μη επιστροφή του πρόσφυγα -ο νομικός όρος είναι η μη-επαναπροώθηση (non-refoulement) -σε χώρα όπου υπάρχει φόβος για τη ζωή ή την ελευθερία του. Επίσης διασαφηνίζει ποια άτομα ή ομάδες ατόμων δεν καλύπτονται από τη Σύμβαση.

Τι περιλαμβάνει το Πρωτόκολλο του 1967;

Το Πρωτόκολλο αφαιρεί τους γεωγραφικούς και χρονικούς περιορισμούς που έθετε η αρχική Σύμβαση, σύμφωνα με τους οποίους μόνο άτομα που εμπλέκονταν στα γεγονότα που συνέβησαν στην Ευρώπη πριν από την 1η Ιανουαρίου του 1951, μπορούσαν να υποβάλουν αίτηση ασύλου.

Ποιος είναι ο πρόσφυγας;

Το άρθρο 1 της Σύμβασης καθορίζει ακριβώς το ποιος είναι ο πρόσφυγας. Είναι ένα άτομο που βρίσκεται εκτός της χώρας καταγωγής του, έχει δικαιολογημένο φόβο δίωξης για λόγους φυλής, θρησκείας, εθνικότητας, συμμετοχής σε ορισμένη κοινωνική ομάδα ή λόγω πολιτικών πεποιθήσεων και εξαιτίας αυτού του φόβου δίωξης αδυνατεί ή δεν επιθυμεί να απολαμβάνει την προστασία αυτής της χώρας ή την επιστροφή σ’ αυτήν.

Πώς ορίζεται η δίωξη;

Η θεμελιώδης έννοια της δίωξης δεν ορίζεται στη Σύμβαση για τους Πρόσφυγες. Συνάγεται ότι οι συντάκτες της θέλησαν να είναι αρκετά ευέλικτη η ερμηνεία του όρου ώστε να καλύπτει τις διαφορετικές και μεταλλασσόμενες μορφές της. Η δίωξη περιλαμβάνει σοβαρές παραβιάσεις των δικαιωμάτων του ανθρώπου ή άλλη σοβαρή κακομεταχείριση που συχνά, αλλά όχι πάντα, διαπράττεται συστηματικά ή επαναλαμβανόμενα. Παραδείγματα δίωξης είναι ο θάνατος, τα βασανιστήρια, η σωματική κακοποίηση, η αναιτιολόγητη φυλάκιση και οι παράνομοι περιορισμοί των πολιτικών και θρησκευτικών δραστηριοτήτων. Οι δυσμενείς διακρίσεις δεν συνιστούν κατά κανόνα δίωξη αλλά η ιδιαιτέρως σοβαρή διακριτική μεταχείριση συχνά εξομοιώνεται με δίωξη όταν οφείλεται σε συσσωρευμένους λόγους.

Τι είναι η προστασία;

Οι κυβερνήσεις θέτουν σε ισχύ τους νόμους μιας χώρας και προστατεύουν τους πολίτες τους σύμφωνα με τις διατάξεις αυτές. Όταν οι κυβερνήσεις αδυνατούν, συχνά κατά τη διάρκεια συγκρούσεων ή εμφύλιας διαμάχης, ή δεν είναι πρόθυμες να το κάνουν αυτό καθώς είναι οι ίδιες που στοχοποιούν τους πολίτες τους, πολλοί άνθρωποι εγκαταλείπουν τις εστίες τους, μεταβαίνοντας ακόμη και σε άλλη χώρα, όπου μπορεί να θεωρηθούν πρόσφυγες. Καθώς δεν απολαμβάνουν πλέον την προστασία της χώρας τους, το ρόλο αυτό αναλαμβάνει η διεθνής κοινότητα.

Ποιος προστατεύει τους πρόσφυγες;

Κύρια υπεύθυνες για την προστασία των προσφύγων είναι οι χώρες υποδοχής. Οι χώρες που έχουν επικυρώσει τη Σύμβαση του 1951 για τους Πρόσφυγες είναι υποχρεωμένες να τηρήσουν τους όρους της. Η Ύπατη Αρμοστεία διατηρεί ένα ρόλο «επιτήρησης» στην όλη διαδικασία, επεμβαίνοντας εάν χρειάζεται, για να διασφαλιστεί ότι οι πρόσφυγες λαμβάνουν την προστασία που χρειάζονται και δεν εξαναγκάζονται να επιστρέψουν σε χώρες όπου η ζωή τους κινδυνεύει. Ο οργανισμός προωθεί την εξεύρεση βιώσιμων λύσεων για τους πρόσφυγες ώστε να ξαναρχίσουν τη ζωή τους, είτε μέσω της ένταξής τους στη χώρα υποδοχής, είτε μέσω του εθελοντικού επαναπατρισμού στις χώρες καταγωγής τους όταν αυτό είναι πλέον ασφαλές, είτε μέσω της επανεγκατάστασης σε τρίτες χώρες.

Εξακολουθεί η Σύμβαση της Γενεύης να είναι κατάλληλη τη νέα χιλιετία;

Ναι. Υιοθετήθηκε για να διευθετήσει τις συνέπειες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και τη μαζική φυγή ανθρώπων. Μπορεί η φύση των συγκρούσεων και της μετακίνησης των πληθυσμών να άλλαξε στο πέρασμα των χρόνων, όμως η Σύμβαση αποδείχθηκε εξαιρετικά ευπροσάρμοστη σε κάθε περίπτωση παροχής βοήθειας και προστασίας σε εκατομμύρια ανθρώπους και θα συνεχίσει να κάνει το ίδιο όσο συνεχίζουν να υπάρχουν συρράξεις, διωγμοί και παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων που τρέπουν ομάδες ατόμων σε φυγή.

Μπορεί η Σύμβαση να διαχειριστεί τις μεταναστευτικές ροές;

Όχι, η Σύμβαση της Γενεύης δεν δημιουργήθηκε για τη διαχείριση της μετανάστευσης. Εκατομμύρια άνθρωποι μετακινούνται σήμερα για να αναζητήσουν μια καλύτερη ζωή σε άλλες χώρες. Δεν θα πρέπει, ωστόσο, να συγχέονται με τους πρόσφυγες οι οποίοι τρέπονται σε φυγή φοβούμενοι για τη ζωή τους και την ασφάλειά τους. Τα κράτη αντιμετωπίζουν τους μετανάστες με βάση τους δικούς τους μεταναστευτικούς νόμους και διαδικασίες. Οφείλουν, όμως, να αντιμετωπίζουν τους πρόσφυγες μέσα από τους κανόνες για το άσυλο και την προστασία των προσφύγων, που καθορίζονται τόσο στο πλαίσιο της εθνικής νομοθεσίας όσο και του διεθνούς και ευρωπαϊκού δικαίου. Σε κάθε περίπτωση, πρόσφυγες και μετανάστες πρέπει να αντιμετωπίζονται με σεβασμό και αξιοπρέπεια.

Καλύπτει η Σύμβαση τους εσωτερικά εκτοπισμένους πληθυσμούς;

Όχι με συγκεκριμένο τρόπο. Οι πρόσφυγες είναι άτομα που έχουν διασχίσει διεθνή σύνορα περνώντας σε μια δεύτερη χώρα όπου ζητούν άσυλο. Οι εσωτερικά εκτοπισμένοι πληθυσμοί μπορεί να έφυγαν για τους ίδιους λόγους, παραμένουν όμως εντός του εδάφους της χώρας τους και συνεπώς υπόκεινται στους νόμους της. Σε συγκεκριμένες καταστάσεις και περιοχές κρίσεων, και καθώς τα αίτια των συρράξεων, της βίας και του αναγκαστικού εκτοπισμού γίνονται πιο πολύπλοκα, με την κλιματική αλλαγή να δρα ως παράγοντας επιτάχυνσης, η Ύπατη Αρμοστεία παρέχει βοήθεια σε εκατομμύρια εσωτερικά εκτοπισμένων πληθυσμών, σε συνεργασία με άλλους οργανισμούς και με έμφαση στην παροχή προστασίας και την εξεύρεση λύσεων.

Μπορεί η Σύμβαση να λύσει τα προσφυγικά προβλήματα;

Οι άνθρωποι γίνονται πρόσφυγες, είτε ως μεμονωμένα άτομα είτε ως μέρος μαζικών εξόδων, εξαιτίας πολιτικών, θρησκευτικών, στρατιωτικών ή άλλων κρίσεων που συμβαίνουν στις χώρες καταγωγής τους. Η Σύμβαση της Γενεύης δεν σχεδιάστηκε για να αντιμετωπίσει τα βαθύτερα αίτια που προκαλούν τις προσφυγικές μετακινήσεις, αλλά για να διευθετήσει τις συνέπειές τους προσφέροντας στους πρόσφυγες ένα «δίχτυ διεθνούς προστασίας», καθώς και άλλη αρωγή, βοηθώντας τους εν τέλει να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους. Καθώς ο αριθμός των προσφύγων έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια, είναι σαφές ότι η ανθρωπιστική δράση δεν μπορεί να υποκαταστήσει την πολιτική δράση και βούληση για την επίλυση ή την αποφυγή μελλοντικών κρίσεων.

Ποιες υποχρεώσεις έχει ο πρόσφυγας;

Οι πρόσφυγες υποχρεούνται να σέβονται τους νόμους και τους κανονισμούς της χώρας ασύλου.

Είναι οι χώρες που έχουν επικυρώσει τη Σύμβαση υποχρεωμένες να δίνουν μόνιμο άσυλο σε όλους τους πρόσφυγες;

Η Σύμβαση δεν παρέχει αυτόματη ή μόνιμη προστασία. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου οι πρόσφυγες θα ενταχθούν μόνιμα στη χώρα ασύλου, ενώ άλλες όπου ένα άτομο μπορεί να παύσει να είναι πρόσφυγας όταν οι λόγοι της προσφυγικής του ιδιότητας παύσουν να υπάρχουν. Η ιδανική λύση για τα εκτοπισμένα άτομα είναι να επιστρέψουν οικειοθελώς στην πατρίδα τους, εφόσον οι συνθήκες στη χώρα καταγωγής το επιτρέπουν.

Ποιοι δεν καλύπτονται από τη Σύμβαση;

Άτομα τα οποία έχουν διαπράξει εγκλήματα κατά της ειρήνης, εγκλήματα πολέμου, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας ή κάποιο σοβαρό μη-πολιτικό έγκλημα εκτός της χώρας ασύλου.

Μπορούν χώρες που δεν έχουν επικυρώσει τη Σύμβαση να αρνηθούν να δεχθούν υποψήφιους πρόσφυγες;

Όλες οι χώρες, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που δεν έχουν επικυρώσει τη Σύμβαση, είναι
υποχρεωμένες να τηρούν βασικές αρχές προστασίας, βάσει του διεθνούς δικαίου. Κανένας πρόσφυγας, για παράδειγμα, δεν πρέπει να επιστρέφεται σε έδαφος όπου υπάρχει κίνδυνος για τη ζωή του.

Εφαρμόζεται η Σύμβαση σε άτομα που αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τις εστίες τους εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής;

Ο εκτοπισμός αποκλειστικά στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής ή καταστροφών δεν καλύπτεται από τη Σύμβαση του 1951. Ωστόσο, η Σύμβαση της Γενεύης μπορεί να εφαρμοστεί όταν η κλιματική αλλαγή αυξάνει τον κίνδυνο να βρεθεί ένα άτομο αντιμέτωπο με διωγμούς ή βία. Για παράδειγμα, στο βόρειο Καμερούν το 2021, εκατοντάδες άνθρωποι σκοτώθηκαν και δεκάδες χιλιάδες κατέφυγαν στο γειτονικό Τσαντ μετά τη βία που ξέσπασε μεταξύ βοσκών και ψαράδων εξαιτίας της μείωσης των υδάτινων πόρων από την κλιματική αλλαγή.

Περιφερειακά νομοθετικά κείμενα για τους πρόσφυγες μπορούν επίσης να παρέχουν προστασία. Τόσο η Σύμβαση του Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας όσο και η Διακήρυξη της Καρθαγένης στη Λατινική Αμερική αναγνωρίζουν ως πρόσφυγες όσους αναζητούν προστασία λόγω γεγονότων που «διαταράσσουν σοβαρά τη δημόσια τάξη», που θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν καταστροφές που σχετίζονται με το κλίμα.