Maria Clara Martin: Οι πρόσφυγες δεν είναι εισβολείς

Στη συνέντευξη που μάς έδωσε το πλαίσιο του αφιερώματος των Όψεων για την UNHCR, η Maria Clara Martin αναφέρεται συνοπτικά σε όλες τις πτυχές του προσφυγικού ζητήματος.

Η επικεφαλής του γραφείου της UNHCR GREECE (Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες) σημειώνει ότι ο αριθμός των ανθρώπων που αναγκάζονται βίαια να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους ανά τον κόσμο συνεχίζει να αυξάνεται κάθε χρόνο και έχει πλέον ξεπεράσει το ορόσημο των 110 εκατομμυρίων. Ξεκαθαρίζοντας ότι οι πρόσφυγες δεν κατευθύνονται κατά κύριο λόγο στην ΕΕ, η κ. Maria Clara Martin υπογραμμίζει ότι δεν είναι εισβολείς.

Αντιθέτως αναζητούν την ασφάλεια, την οποία δικαιούνται και την οποία οι χώρες καταγωγής τους δεν μπορούν ή δεν προτίθενται να τους προσφέρουν. Εκφράζει επίσης την ανησυχία της για τις αναφορές για σοβαρές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα ευρωπαϊκά σύνορα καθώς και για συνοπτικές αναγκαστικές επιστροφές από τις ελληνικές αρχές.

Τέλος, η κ. Maria Clara Martin επισημαίνει ότι οι πρόσφυγες δεν θέλουν ελεημοσύνη, αλλά φιλοδοξούν να μπορούν να ζήσουν με αυτάρκεια και αξιοπρέπεια, συνεισφέροντας στη νέα τους κοινότητα.

Αναλυτικά η συνέντευξη της Maria Clara Martin:

Θα ήθελα να ξεκινήσουμε με μια σύνοψη της παγκόσμιας κατάστασης του προσφυγικού. Πόσοι είναι οι άνθρωποι που έχουν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τις σπίτια τους σε όλο τον κόσμο; Παρατηρείται αυξητική τάση του αριθμού τους;

Ο αριθμός των ανθρώπων που αναγκάζονται βίαια να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους ανά τον κόσμο συνεχίζει να αυξάνεται κάθε χρόνο και έχει πλέον ξεπεράσει το ορόσημο των 110 εκατομμυρίων. Από την Ουκρανία ως το Σουδάν και από το Αφγανιστάν ως τη Βενεζουέλα, νέες ή παρατεταμένες προσφυγικές καταστάσεις, καθώς και παλαιότερες που αναζωπυρώνονται, δείχνουν πως οι προκλήσεις του αναγκαστικού εκτοπισμού αγγίζουν πλέον κάθε γωνιά του πλανήτη. Οι αριθμοί, λοιπόν, αποκαλύπτουν μια ανησυχητική πραγματικότητα: ότι όσο γρήγορα καταφεύγει ο κόσμος αυτός στις συγκρούσεις, τόσο πιο αργά τις επιλύει.

Δυστυχώς, οι ανθρωπιστικές ανάγκες των εκατομμυρίων προσφύγων παγκοσμίως ξεπερνούν κατά πολύ τους διαθέσιμους πόρους. Οι συνέπειες είναι σοβαρές και επηρεάζουν τόσο τους ανθρώπους που έχουν εκτοπιστεί, όσο και τις κοινότητες που τους υποδέχονται. Το 2023 μόνο, η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες κήρυξε 43 καταστάσεις έκτακτης ανάγκης σε 29 χώρες. Πρόκειται για τον υψηλότερο ετήσιο αριθμό κρίσεων της τελευταίας δεκαετίας.

Οι πρόσφυγες δεν κατευθύνονται κυρίως στην ΕΕ

Υπάρχει μια αίσθηση ότι οι πρόσφυγες κατευθύνονται κατά κύριο λόγο στην ΕΕ. Ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα αυτή η αίσθηση;

Σε καμία περίπτωση! Αυτή είναι μια παρανόηση που δεν εδράζεται στην πραγματικότητα. Πρώτ’ απ’ όλα, οι περισσότεροι άνθρωποι που αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους δεν διασχίζουν ποτέ διεθνή σύνορα, αλλά παραμένουν εκτοπισμένοι εντός της χώρας τους. Αποκαλούνται εσωτερικά εκτοπισμένοι και ως τα μέσα του 2023 αντιστοιχούσαν στο 57% του συνόλου των αναγκαστικά εκτοπισμένων ανθρώπων παγκοσμίως. Από τα 36,4 εκατομμύρια πρόσφυγες που έχουν αναζητήσει καταφύγιο εκτός της χώρας τους, η συντριπτική πλειονότητα, 7 στους 10, παραμένει σε γειτονικές χώρες. Συνεπώς, συγκριτικά με τον συνολικό αριθμό των αναγκαστικά εκτοπισμένων παγκοσμίως, το ποσοστό των προσφύγων από άλλες ηπείρους που φτάνει τελικά στην Ευρώπη είναι χαμηλό και διαχειρίσιμο, υπό την προϋπόθεση ότι υπάρχει συλλογική δράση και η πολιτική βούληση για επιμερισμό των ευθυνών και σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Ενσυναίσθηση και ανθρωπιά

Τι θα απαντούσατε σε όσους χαρακτηρίζουν τους πρόσφυγες εισβολείς που απειλούν τον ευρωπαϊκό πολιτισμό;

Θα τους θύμιζα πως η Ευρώπη έχει μακρά παράδοση στην παροχή ασύλου στους ανθρώπους που βρίσκονται σε ανάγκη και πως έχει ωφεληθεί σημαντικά από τη συνεισφορά των προσφύγων που έγιναν αναπόσπαστο μέρος της κοινωνίας της. Οι πρόσφυγες υποβάλλονται σε αυστηρές διαδικασίες ελέγχου πριν από την παροχή ασύλου και συνεισφέρουν θετικά στις οικονομίες μας, εμπλουτίζουν τον πολιτισμικό ιστό και φέρνουν μαζί τους μοναδικές δεξιότητες και προοπτικές.

Την ίδια ώρα είναι σημαντικό να καταλάβουμε την κλίμακα και την περιπλοκότητα των προκλήσεων που θέτει ο αναγκαστικός εκτοπισμός. Αυτές που σήμερα ονομάζουμε «προσφυγικές κρίσεις» στην πραγματικότητα είναι «πολιτικές κρίσεις», οι οποίες δεν επιλύονται και έτσι αναγκάζουν τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους υπό το βάρος των συγκρούσεων, των διωγμών ή άλλων καταστάσεων που απειλούν τη ζωή τους. Οι πρόσφυγες δεν είναι εισβολείς, αντιθέτως αναζητούν την ασφάλεια την οποία δικαιούνται και την οποία οι χώρες καταγωγής τους δεν μπορούν ή δεν προτίθενται να τους προσφέρουν. Είναι πολύ κρίσιμο να κατανοήσουμε ότι ο αναγκαστικός εκτοπισμός απορρέει από συνθήκες πέρα από τον έλεγχο των ίδιων των προσφύγων.

Η ενσυναίσθηση, η ανθρωπιά και η δέσμευση για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι αρχές που βρίσκονται ιστορικά στον πυρήνα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η προστασία των δικαιωμάτων των προσφύγων δεν συνιστά παρέκκλιση από τις ευρωπαϊκές αξίες, αλλά συνέχεια της πλούσιας παράδοσης που έχει η Ευρώπη στην παροχή ασύλου και την προάσπιση των θεμελιωδών αρχών που ορίζουν μια δίκαιη και ανθρώπινη κοινωνία.

Παραβιάσεις στα ευρωπαϊκά σύνορα

Η διεθνής νομοθεσία για τους πρόσφυγες γίνεται σεβαστή, ιδιαίτερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση; Η Ύπατη Αρμοστεία πώς τοποθετείται στη συζήτηση περί αναθεώρησής της;

Η Σύμβαση του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων παραμένει ο θεμέλιος λίθος για τη διεθνή προστασία των ανθρώπων που αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. Τα τελευταία χρόνια, οδηγούμενες από έναν στενόμυαλο λαϊκισμό, ορισμένες κυβερνήσεις έχουν επιχειρήσει να καταρρίψουν τις βασικές αρχές της Σύμβασης. Όμως, το πρόβλημα δεν έγκειται στα ιδανικά ή τη γλώσσα της Σύμβασης. Η Σύμβαση σχεδιάστηκε για την προστασία ενός μικρού αριθμού ανθρώπων (στην παρούσα φάση 36,4 εκατομμυρίων στον παγκόσμιο πληθυσμό των 8 δισεκατομμυρίων), οι οποίοι δεν μπορούν να παραμείνουν στις χώρες τους ή κινδυνεύει η ζωή τους ή η φυσική τους ακεραιότητα λόγω πολέμου, διωγμών ή σοβαρών παραβιάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το πρόβλημα έγκειται στο ότι πολλά κράτη δεν συμμορφώνονται με τη Σύμβαση, ή θεωρούν πως οι διατάξεις της μπορούν να ρυθμίσουν όλα τα προβλήματα που σχετίζονται με τη μετανάστευση.

Δυστυχώς στην Ευρώπη έχουμε δει πρωτοβουλίες που οδηγούν σε άρνηση του δικαιώματος στο άσυλο σε πρόσφυγες ή ακόμα και σε εξωτερική ανάθεση της ευθύνης για την προστασία τους. Τέτοιου είδους προτάσεις για την εξωτερική ανάθεση της διαδικασίας ασύλου αφενός έχουν ζητήματα πρακτικής εφαρμογής, αφετέρου αποκλίνουν από τις υποχρεώσεις των κρατών βάσει της διεθνούς και της ευρωπαϊκής νομοθεσίας. Παράλληλα, οι αναφορές για σοβαρές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα ευρωπαϊκά σύνορα συνεχίζουν να προκαλούν μεγάλη ανησυχία. Οι καταγγελίες για παραβιάσεις πρέπει να διερευνώνται αποτελεσματικά και διεξοδικά, ενώ τα κράτη οφείλουν να λαμβάνουν διορθωτικά ή επανορθωτικά μέτρα για να διασφαλίσουν την τήρηση της ευρωπαϊκής και της διεθνούς νομοθεσίας.

Η συνεχιζόμενη τραγική απώλεια ανθρώπινων ζωών στη Μεσόγειο αναδεικνύει την επείγουσα ανάγκη να τεθεί η αλληλεγγύη και η ασφάλεια στην καρδιά της ευρωπαϊκής δράσης κατά μήκος των μεταναστευτικών διαδρομών. Μόνο το 2023 περισσότεροι από 2.700 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους σε επικίνδυνα ταξίδια, επιχειρώντας να διασχίσουν τη Μεσόγειο.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η Ε.Ε. είναι σημαντικός παράγοντας στην αντιμετώπιση του αναγκαστικού εκτοπισμού. Με την πολιτική επιρροή και τους οικονομικούς πόρους που διαθέτει, η Ε.Ε. επωμίζεται την ευθύνη να δώσει διεθνώς το σωστό παράδειγμα. Το επίπεδο αλληλεγγύης που επέδειξαν οι ευρωπαϊκές χώρες προς τους πρόσφυγες της Ουκρανίας θα πρέπει να αποτελεί παράδειγμα για όλες τις προσφυγικές καταστάσεις. Τα δεινά που βιώνουν εκατομμύρια άμαχοι σε πολλά άλλα μέρη του κόσμου δεν είναι λιγότερο αληθινά, ούτε λιγότερο επιζήμια.

Συνοπτικές αναγκαστικές επιστροφές

Πάμε τώρα στην Ελλάδα. Πώς κρίνετε την αντιμετώπιση των προσφύγων στη χώρα μας; Γίνεται σεβαστή η διεθνής νομιμότητα σε ό,τι αφορά τα δικαιώματά τους;

Η Ελλάδα είναι ένα σταυροδρόμι στα εξωτερικά σύνορα της Ε.Ε. Σε περιόδους έκτακτης ανάγκης, όπως για παράδειγμα την περίοδο 2015 – 2016, ο ελληνικός λαός έδειξε αξιοσημείωτη φιλοξενία και ανθρωπισμό. Επίσης, την τελευταία δεκαετία η Ελλάδα κατάφερε, με την προσφυγική κρίση να διαδραματίζει μεγάλο ρόλο ως προς αυτό, να αναπτύξει θεσμούς, υπηρεσίες και δομές για την αποτελεσματικότερη διαχείριση των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών. Σε αυτό το πνεύμα θα πρέπει να συνεχίσει. Το να βρίσκεται μια χώρα στα εξωτερικά σύνορα της Ε.Ε. δημιουργεί προκλήσεις, όμως την ίδια ώρα δημιουργεί ευκαιρίες και δίνει τη δυνατότητα στα κράτη που είναι στην πρώτη γραμμή να εφαρμόσουν πιλοτικές πολιτικές που μπορούν να επηρεάσουν το ευρωπαϊκό κεκτημένο. Η Ελλάδα μπορεί να είναι ένα παράδειγμα προς μίμηση, όχι προς αποφυγή.

Όμως η Ελλάδα χρειάζεται επίσης αλληλεγγύη. Καμία χώρα δεν πρέπει να αφήνεται μόνη της να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις που θέτει η διαχείριση των ροών.

Υπάρχουν τομείς όπου η Ελλάδα έχει επιδείξει σημαντική πρόοδο, όπως είναι η προστασία των ασυνόδευτων παιδιών και οι προσπάθειες για την προώθηση της κοινωνικο-οικονομικής ένταξης των προσφύγων. Από την άλλη πλευρά, άλλες προκλήσεις παραμένουν, συμπεριλαμβανομένων των συνθηκών διαβίωσης των αιτούντων άσυλο στα κέντρα υποδοχής στα νησιά και την ενδοχώρα, κυρίως κατά τη διάρκεια του χειμώνα και όταν οι δομές αυτές λειτουργούν στο όριο ή ακόμα και πάνω από τη χωρητικότητά τους. Μας ανησυχούν επίσης οι συνεχιζόμενες αναφορές για συνοπτικές αναγκαστικές επιστροφές. Αντιλαμβανόμαστε ότι οι αρχές έχουν ξεκινήσει έρευνες για μια σειρά από τέτοιου είδους καταγγελίες, ωστόσο στην Ύπατη Αρμοστεία δεν έχουμε λάβει ενημέρωση για την πρόοδο ή τα αποτελέσματα τέτοιων ερευνών.

Είναι εξαιρετικά σημαντικό η Ελλάδα να διεξάγει ανεξάρτητη και ενδελεχή διερεύνηση, επικοινωνώντας ξεκάθαρα τα αποτελέσματά της, έτσι ώστε οποιαδήποτε καταγγελία για παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων να εξετάζεται διεξοδικά και με πλήρη λογοδοσία.

Δεν μπορούμε να παραβλέψουμε ούτε την υποχρέωση που έχουν τα κράτη να αποτρέπουν την παράτυπη μετανάστευση, ούτε όμως και την υποχρέωσή τους, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, να επιτρέπουν στους ανθρώπους που αναζητούν άσυλο να το πράξουν. Οι δύο αυτές υποχρεώσεις δεν αποκλείουν η μία την άλλη και η Ύπατη Αρμοστεία είναι στη διάθεση όλων των κρατών για να βοηθήσει στο συγκεκριμένο ζήτημα.

Οι ανάγκες των προσφύγων

Ο δημόσιος διάλογος για το προσφυγικό επικεντρώνεται συνήθως σε όσα συμβαίνουν στα σύνορα. Τι γίνεται με την κάλυψη των βασικών αναγκών των προσφύγων που ζουν στην Ελλάδα καθώς και με την πρόσβασή τους στην αγορά εργασίας;

Από τη στιγμή που οι αιτούντες άσυλο λάβουν θετική απάντηση με την οποία τους αναγνωρίζεται το προσφυγικό καθεστώς στη χώρα, έχουν 30 ημέρες για να μεταβούν από την παροχή βασικής υποστήριξης και διαμονής σε οργανωμένες δομές φιλοξενίας υπό την ευθύνη του κράτους, στην ανεξάρτητη διαβίωση. Αυτό συμβαίνει επειδή θεωρητικά οι αναγνωρισμένοι πρόσφυγες στην Ελλάδα αποκτούν πρόσβαση σε δικαιώματα, υποχρεώσεις και παροχές που έχουν και οι Έλληνες πολίτες. Στην πράξη ωστόσο, υπάρχουν διάφορα εμπόδια, διοικητικά και άλλης φύσεως, που υπονομεύουν την πρόσβαση των προσφύγων στο σύστημα κοινωνικής πρόνοιας, υγείας και εκπαίδευσης καθώς και σε ευκαιρίες απασχόλησης.

Η διαδρομή προς την ένταξη δεν είναι εύκολη. Δεν μπορεί να συμβεί σε μια στιγμή και απαιτεί προσπάθειες τόσο από τους πρόσφυγες όσο και από το κράτος υποδοχής, με την υποστήριξη της κοινωνίας των πολιτών και του ιδιωτικού τομέα. Για τον σκοπό αυτό η Ύπατη Αρμοστεία συνεργάζεται στενά με τις εθνικές αρχές υποστηρίζοντας την εφαρμογή της Εθνικής Στρατηγικής για την Ένταξη, όπως επίσης και με τους δήμους, με Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, προσφυγικές κοινότητες και τον ιδιωτικό τομέα, έτσι ώστε να διευκολύνει την πρόσβαση των προσφύγων στην αγορά εργασίας και την επαγγελματική κατάρτιση.

Οι πρόσφυγες δεν θέλουν ελεημοσύνη. Φιλοδοξούν να μπορούν να ζήσουν με αυτάρκεια και αξιοπρέπεια, συνεισφέροντας στη νέα τους κοινότητα. Πρόσφατη έρευνα της Ύπατης Αρμοστείας έδειξε ότι σχεδόν το 70% των προσφύγων στην Ελλάδα έχει λάβει δευτεροβάθμια ή τριτοβάθμια εκπαίδευση, ενώ περίπου 7 στους 10 εξέφρασαν την επιθυμία να μείνουν στην Ελλάδα αν τους δινόταν η ευκαιρία για δουλειά.

Βλέπουμε στη χώρα τόσες αξιέπαινες προσπάθειες, περιπτώσεις προσφύγων που, παρά τις δυσκολίες, κατάφεραν επιτυχώς να ενταχθούν, προς όφελος όχι μόνο των ίδιων και των οικογενειών τους, αλλά και των κοινοτήτων στις οποίες πλέον ανήκουν. Ωστόσο χρειαζόμαστε κι άλλες τέτοιες θετικές ιστορίες, κάτι που θα σημαίνει ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι καταφέρνουν να ξεπεράσουν τις δυσχέρειες, να βρουν σταθερότητα και να συνεισφέρουν στις κοινωνίες που τους υποδέχονται.

Το Σύμφωνο της ΕΕ για τη Μετανάστευση

Τέλος, θα ήθελα να σας ρωτήσω πώς κρίνετε το νέο Σύμφωνο της ΕΕ για τη μετανάστευση.

Από τη στιγμή που η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε την πρότασή της για το Σύμφωνο τον Σεπτέμβριο του 2020 ξεκαθαρίσαμε πως το Σύμφωνο στο σύνολό του, αν και δεν είναι τέλειο, αποτελεί μια ευκαιρία να απομακρυνθούμε από την κατά περίπτωση προσέγγιση όποτε προκύπτει μια κρίση, προς μια ολοκληρωμένη, καλά οργανωμένη και προβλέψιμη προσέγγιση στα θέματα ασύλου και μετανάστευσης στην Ε.Ε.

Εδώ και χρόνια, το υφιστάμενο σύστημα ασύλου δεν λειτουργεί ικανοποιητικά ούτε για τα κράτη μέλη, ούτε για τους πρόσφυγες. Αν εφαρμοστεί με επαρκή εχέγγυα, το Σύμφωνο έχει την προοπτική να διασφαλίσει τον σεβασμό σε θεμελιώδη δικαιώματα, συμπεριλαμβανομένης της πρόσβασης στο έδαφος και στο άσυλο στην Ε.Ε. Εξάλλου, η επιτυχία του Συμφώνου θα εξαρτηθεί από τον τρόπο με τον οποίο θα εφαρμοστεί. Γι’ αυτό η Ύπατη Αρμοστεία συνεχίζει να καλεί την Ε.Ε. να διασφαλίσει ότι υπάρχουν όλες οι απαραίτητες εγγυήσεις για την προστασία του δικαιώματος στο άσυλο.

Σε αυτό το πλαίσιο, η Ύπατη Αρμοστεία καλωσόρισε την επίτευξη πολιτικής συμφωνίας για το Σύμφωνο. Όμως, με πολλούς τρόπους αυτή είναι μόνο η αρχή και όχι το τέλος της διαδρομής. Η Ύπατη Αρμοστεία είναι έτοιμη, τις εβδομάδες και τους μήνες που θα ακολουθήσουν, να προσφέρει συμβουλευτική και υποστήριξη στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τη δημιουργία, μετά την επίσημη υιοθέτηση του Συμφώνου, ενός συνεργατικού, ισχυρού πλάνου εφαρμογής με επίκεντρο την προστασία των προσφύγων, το οποίο θα λειτουργεί προς όφελος τόσο των προσφύγων όσο και των κρατών.

Τη συνέντευξη πήρε ο Γιάννης Αλμπάνης.