Οι Ανακαινίσεις ως μονοπάτι προς την Αλλαγή: Κατανοώντας τη διαδικασία αναθεώρησης της Οδηγίας για τα Κτίρια

Eva Brardinelli
Υπεύθυνη εκστρατείας Πολιτικών για τα Κτίρια - CAN Europe

Erman Erogan
Βοηθός εκστρατείας Πολιτικών για τα Κτίρια - CAN Europe

Πλαίσιο

Οι ευρωεκλογές πλησιάζουν και η Ευρωπαϊκή Ένωση προετοιμάζεται για την επόμενη θητεία του Ευρωκοινοβουλίου, μια θητεία καθοριστική όσον αφορά την επίτευξη των κλιματικών και ενεργειακών στόχων της Ένωσης για το 2030. Σε μια προσπάθεια επίτευξης αυτών των στόχων, η δέσμη μέτρων “Fit for 55”, μια πρωτοβουλία-ορόσημο της τρέχουσας Ευρωπαϊκής Επιτροπής, δρομολόγησε την αναθεώρηση περισσότερων από δώδεκα νομοθετικών πράξεων της ΕΕ, προκειμένου να μετουσιωθεί η φιλοδοξία της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας σε ευρωπαϊκή νομοθεσία. Στο πλαίσιο αυτού του πακέτου, αναθεωρήθηκαν αρκετές οδηγίες ιδιαίτερα κρίσιμες για την ενεργειακή μετάβαση, όπως οι οδηγίες για την Ενεργειακή Απόδοση (EED), για τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (RED) και για την Ενεργειακή Απόδοση των Κτιρίων (ΟΕΑΚ). Η διαδικασία αυτή εισήγαγε επίσης και ορισμένα νέα στοιχεία στην αρχιτεκτονική της πολιτικής της ΕΕ για το κλίμα, όπως ένα νέο σύστημα εμπορίας εκπομπών που αφορά τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου που προέρχονται από τα κτίρια και τις οδικές μεταφορές (ETS2) καθώς και ένα κοινωνικό ταμείο για το κλίμα. ¹

Κατά τη διάρκεια της τρέχουσας θητείας, είδαμε να δίνεται όλο και μεγαλύτερη προσοχή στη μετάβαση του κτιριακού τομέα, καθώς αυτός αντιπροσωπεύει το 36% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου και το 40% της συνολικής ενεργειακής ζήτησης στην ΕΕ. Εκτός από τις κλιματικές και ενεργειακές επιπτώσεις που θα είχε η απανθρακοποίηση ενός τόσο σημαντικού τομέα, η βελτίωση των ενεργειακών επιδόσεών του συνεπάγεται και κάποια διόλου ευκαταφρόνητα κοινωνικοοικονομικά οφέλη. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται η δημιουργία θέσεων εργασίας, οι οικονομίες κλίμακας, οι χαμηλότεροι λογαριασμοί ενέργειας, η άνεση σε εσωτερικούς χώρους – κάτι που εξασφαλίζει την υγεία και την παραγωγικότητα των νοικοκυριών. Αυτή η σχετικά “καινούργια” οπτική, που συνδυάζει την κλιματική και την κοινωνική διάσταση της της ανακαίνισης των κτιρίων έχει αποτυπωθεί σε μια σημαντική στρατηγική, το λεγόμενο “Κύμα Ανακαινίσεων” (στο εξής ΚΑ). Η στρατηγική αυτή δρομολογήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2020 και πρότεινε για πρώτη φορά ως στόχο τουλάχιστον τον διπλασιασμό των υφιστάμενων ετήσιων ρυθμών ² ανακαίνισης σε ολόκληρη την ΕΕ έως το 2030. Το ΚΑ έχει ως τελικό στόχο να ξεκλειδώσει όλα τα προαναφερθέντα πολλαπλά οφέλη, να διασφαλίσει ότι τα κτίρια θα παραμείνουν σε τροχιά υλοποίησης των στόχων της ΕΕ για την ενεργειακή και κλιματική μετάβαση, και παράλληλα να δώσει ώθηση σε δραστηριότητες που μπορούν να καταπολεμήσουν τα συνεχώς αυξανόμενα ποσοστά ενεργειακής φτώχειας. ³

Μετά την πανδημία του κορονοϊού, αρχίσαμε να δίνουμε περισσότερη σημασία στο να έχουμε αξιοπρεπείς και υγιεινές κατοικίες, καθώς οι περισσότεροι/ες περνούσαμε πολύ περισσότερο χρόνο σε εσωτερικούς χώρους. Επιπλέον, ο πόλεμος της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας κατέστησε ακόμα πιο σαφές τον αρνητικό αντίκτυπο που είχε (και θα συνεχίσει να έχει) για τους πολίτες της ΕΕ η συνεχιζόμενη αδράνεια όσον αφορά την απανθρακοποίηση των κτιρίων. Όλοι αυτοί οι πρόσφατοι κλυδωνισμοί, σε συνδυασμό με τα ολοένα και πιο ετοιμόρροπα κτίρια και τη μικρή κλιματική δραστηριότητα στον συγκεκριμένο τομέα, έχουν παγιδεύσει όλο και περισσότερους ανθρώπους σε προβληματικά σπίτια με υγρασία και κακή μόνωση – άτομα που καλούνται να πληρώσουν όλο και πιο “φουσκωμένους” λογαριασμούς ενέργειας, γεγονός που μπορεί να θέσει (ενίοτε σοβαρούς) περιορισμούς στην αγοραστική δύναμη των νοικοκυριών για αγαθά και υπηρεσίες. Αυτό το πολυεπίπεδο και απαιτητικό γεωπολιτικό πλαίσιο, έχει καταστήσει ακόμα πιο επείγουσα την αναθεώρηση της ΟΕΑΚ και γενικότερα τη κλιματική δράση για τα κτίρια υπό ένα όλο και πιο επείγον κοινωνικό πρίσμα.

Τα κτίρια αναγνωρίζονται ως βασικός τομέας της μετάβασης: ευκαιρίες και προκλήσεις

Στο πλαίσιο αυτό, η απανθρακοποίηση των κτιρίων έχει ταυτιστεί με την ταυτόχρονη διαχείριση της ενεργειακής ασφάλειας, την καταπολέμηση της φτώχειας και την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής. Ωστόσο, πρόκειται για τεράστια πρόκληση, καθώς η επιτακτική ανάγκη για αλλαγή έχει προκαλέσει έντονες αντιδράσεις από παγιωμένα συμφέροντα που επωφελούνται από την υφιστάμενη κατάσταση. Το δεδομένο αυτό έχει μετατρέψει την απανθρακοποίηση των κτιρίων σε πεδίο μάχης ανταγωνιστικών ιδιωτικών συμφερόντων, που χρησιμοποιούν διάφορες στρατηγικές, συμπεριλαμβανομένης της κινδυνολογίας και της παραπληροφόρησης, με στόχο να εμποδίσουν την ταχεία πρόοδο. 

Το βασικό στοιχείο που προκαλεί ένταση στις συζητήσεις γύρω από την αναθεώρηση της οδηγίας για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων εντοπίζεται στο γεγονός ότι η συγκεκριμένη οδηγία έχει άμεσο αντίκτυπο στους χώρους που ζούμε.  Η παρέμβαση σε ένα τόσο οικείο πλαίσιο συνιστά πρόκληση, καθώς προσθέτει μια “συναισθηματική” διάσταση άνευ προηγουμένου στη χάραξη πολιτικής της ΕΕ, η οποία συνδυάζεται με την περιορισμένη νομική εντολή της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το ζήτημα της “επικουρικότητας” ⁴, εξάλλου, παρέμεινε στο επίκεντρο της όλης διαδικασίας αναθεώρησης της οδηγίας για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων (ΟΕΑΚ). Η εν λόγω αρχή αφορά το γεγονός ότι για ορισμένους τομείς πολιτικής, η ΕΕ δεν αναλαμβάνει δράση, καθώς οι εθνικές, περιφερειακές ή τοπικές διοικητικές βαθμίδες είναι οι πλέον κατάλληλες για την διαχείρισή τους. Στις τελευταίες, μπορούμε να εντάξουμε και το δίκαιο των ακινήτων, το δίκαιο των μισθώσεων κ.λπ. Ως εκ τούτου, οι διαφορετικές εθνικές νομοθεσίες που διέπουν την αγορά κατοικίας και τον κατασκευαστικό τομέα εν γένει, σε συνδυασμό με τα ανταγωνιστικά συμφέροντα που προκύπτουν από τον όλο χώρο των ανακαινίσεων, έχουν καταστήσει τις διαπραγματεύσεις μία δύσκολη άσκηση ισορροπιών. Επιπλέον, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι η ΟΕΑΚ έχει ως στόχο να συντονίσει τη διαδικασία απανθρακοποίησης των κτιρίων σε όλα τα κράτη μέλη της ΕΕ, ένα έργο πολύπλοκο λόγω της ποικιλομορφίας των κατοικιών και των διαφορετικών δεδομένων της κάθε περιοχής.

Μετά από τρία επεισοδιακά χρόνια, η αναθεωρημένη οδηγία OEAK εγκρίθηκε οριστικά τον Απρίλιο του 2024. Tο συγκεκριμένο ορόσημο εγκαινιάζει επίσημα μια ολοκαίνουργια περίοδο για όλα τα κτίρια στην ΕΕ: τη φάση εφαρμογής της οδηγίας. Το αναθεωρημένο κείμενο προβλέπει σημαντικά μέτρα για την προώθηση των ενεργειακών ανακαινίσεων. Μεταξύ των πιο πολυσυζητημένων, αξίζει να αναφέρουμε τα ελάχιστα πρότυπα ενεργειακής απόδοσης (MEPS), μια ολοκαίνουργια οδηγία περί ηλιακής ενέργειας και τις διατάξεις για την απανθρακοποίηση της θέρμανσης και της ψύξης των κτιρίων. Βάσει των MEPS, τα κράτη μέλη θα κληθούν να πραγματοποιήσουν τις απαραίτητες ανακαινίσεις κτιρίων για την επίτευξη των καθορισμένων στόχων εξοικονόμησης ενέργειας μέχρι κάποιες συγκεκριμένες ημερομηνίες, ώστε να επιτευχθεί τελικά η κλιματική ουδετερότητα έως το 2050 (η λεγόμενη “προσέγγιση πορείας προς την κλιματική ουδετερότητα”), ιδίως όσον αφορά τις κατοικίες. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι από την πρώτη υποβολή της πρότασης, η συγκεκριμένη αξίωση υπέστη σημαντικές μεταβολές, καθώς ο αρχικός σκοπός των MEPS ήταν να επιβληθεί η διενέργεια ενεργειακών ανακαινίσεων σε όλα τα πλέον προβληματικά κτίρια της Ευρωπαϊκής Ένωσης από άποψη ενεργειακής απόδοσης. ⁵ Αυτό το νέο στοιχείο σε συνδυασμό με τις συμπληρωματικές απαιτήσεις για επαρκή χρηματοδότηση και μέτρα κοινωνικής προστασίας, ενώ από τη μία χαιρετίστηκε από τα περιβαλλοντικά και κοινωνικά κινήματα, από την άλλη προκάλεσε ανησυχίες τόσο από παράγοντες στην αλυσίδα εφοδιασμού (π.χ. ελλείψεις εργατικού δυναμικού και υψηλό κόστος υλικών λόγω πληθωρισμού), όσο και σε ορισμένους φορείς του στεγαστικού τομέα, όπως οι ιδιοκτήτες ακινήτων, οι οποίοι εξέφρασαν ανησυχίες σχετικά με το κόστος του Κύματος Ανακαινίσεων. Αξίζει να σημειωθεί ότι παρατηρήθηκαν διαφοροποιήσεις όσον αφορά τις τριβές μεταξύ των εθνικών, περιφερειακών και τοπικών πραγματικών συνθηκών, συνεπώς είναι δύσκολο να δημιουργηθεί μια ενιαία και ξεκάθαρη εικόνα όλων των συμφερόντων που διακυβεύονται. Αναμφίβολα, η νέα αυτή διάταξη, η οποία εισήχθη σε μια τόσο δύσκολη ιστορική στιγμή, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως το έναυσμα μιας μεγάλης αναταραχής, η οποία τελικά οδήγησε στη χαλάρωση των διατάξεων των MEPS υπέρ περισσότερης ευελιξίας.

Η οδηγία για την ηλιακή ενέργεια, η οποία εισήχθη για πρώτη φορά με το σχέδιο REPower EU ⁶, ορίζει συγκεκριμένες προϋποθέσεις για να διασφαλιστεί ότι μέχρι κάποια συγκεκριμένη ημερομηνία, ένα ποσοστό του εθνικού κτιριακού αποθέματος (κυρίως μη οικιστικά και δημόσια κτίρια) θα εφοδιαστεί με ηλιακές εγκαταστάσεις (φωτοβολταϊκά, ηλιοθερμικά πάνελ), ώστε να αξιοποιηθεί ενισχυτικά το δυναμικό των ευρωπαϊκών στεγών/ ταρατσών στην επιτόπου παραγωγή ανανεώσιμης ενέργειας. Ενώ η οδηγία για την ηλιακή ενέργεια ήταν ένα μάλλον εύκολο πεδίο διαπραγμάτευσης, όσον αφορά τις διατάξεις για τη λεγόμενη “σταδιακή κατάργηση των ορυκτών καυσίμων”, οι σχετικές βιομηχανίες εφάρμοσαν σκληρές τακτικές πίεσης. ⁷ Για παράδειγμα, εξαιτίας του μεγάλου αριθμού επιθέσεων από το λόμπι του φυσικού αερίου, η αρχική πρωτοβουλία που προέβλεπε την πλήρη κατάργηση όλων των ορυκτών καυσίμων που χρησιμοποιούνται στα κτίρια έως το 2040, περιορίστηκε σε μια προθεσμία σταδιακής κατάργησης μέχρι το 2040 μόνο για τους λέβητες ορυκτών καυσίμων. ⁸ Βάσει του νόμου, θα πρέπει να καθοριστεί σε δεύτερο στάδιο τι είναι “λέβητας ορυκτών καυσίμων”, αφήνοντας πολλά παραθυράκια και περιθώρια ευελιξίας ώστε να συνεχιστεί η χρήση ορυκτών καυσίμων ακόμα και μετά το 2040 (για παράδειγμα, μέσω υβριδικών τεχνολογιών που βασίζονται εν μέρει και όχι εξ ολοκλήρου σε ορυκτά καύσιμα κ.λπ.).

Προετοιμασία της εφαρμογής της οδηγίας ΟΕΑΚ: Το κλειδί είναι η συμπληρωματικότητα

Όλα τα προαναφερθέντα θα πρέπει να εφαρμοστούν με τον πιο φιλόδοξο και κοινωνικά δίκαιο τρόπο, εξασφαλίζοντας παράλληλα ότι θα υπάρχει συνοχή (και συμπληρωματικότητα) μεταξύ του συνόλου των μέτρων του πακέτου “Fit for 55” (ιδίως με τις οδηγίες για την ενεργειακή απόδοση και τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας). Η εφαρμογή της OEAK θα πρέπει επίσης να ευθυγραμμιστεί και να συμπληρώσει την εφαρμογή ενός άλλου σημαντικού νομοθετήματος της ΕΕ, του νέου συστήματος εμπορίας εκπομπών που καλύπτει τις εκπομπές αερίων θερμοκηπίου από τα κτίρια (και τις οδικές μεταφορές) (ETS2). Το τελευταίο θα επιβάλει την καθιέρωση ενός φόρου άνθρακα στα καύσιμα θέρμανσης, ο οποίος θα βαρύνει άμεσα τους παρόχους ενέργειας και θα μετακυλίεται στους καταναλωτές μέσω των λογαριασμών ενέργειας.

Είναι εμφανές ότι η ΟΕΑΚ, που έχει ως απώτερο στόχο τη μείωση της ενεργειακής ζήτησης και τη σταδιακή κατάργηση των ορυκτών καυσίμων για θέρμανση και ψύξη, θα μπορούσε να αντισταθμίσει το ενδεχόμενο επιπλέον κόστος που θα επιφέρει το νέο ETS2 στα νοικοκυριά, και ιδίως σε εκείνα που ζουν σε κτίρια με μεγάλες διαρροές ενέργειας (και ενδεχομένως βιώνουν ήδη ενεργειακή φτώχεια). Αν από τη μία πλευρά η στενή σύνδεση μεταξύ των δύο νομοθεσιών παραπέμπει σε μια σχέση “καρότου και μαστίγιου”, στο πλαίσιο της εφαρμογής, οι κυβερνήσεις θα κληθούν να διαμορφώσουν προσεκτικά ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο για την προώθηση των ενεργειακών ανακαινίσεων που να ικανοποιεί τρεις στόχους: 1) την τήρηση των ενεργειακών και κλιματικών στόχων μας, 2) την εξασφάλιση άνετων και υγιεινών κατοικιών, αλλά και 3) τον μετριασμό του διανεμητικού αντίκτυπου ενός νέου φόρου άνθρακα που θα επιβληθεί επί των αναγκών θέρμανσης των νοικοκυριών.

Αυτό συνεπάγεται ότι τα κράτη μέλη οφείλουν να αναλάβουν τον σχεδιασμό εποικοδομητικών προσεγγίσεων για την προετοιμασία του πληθυσμού τους για την επερχόμενη νέα νομοθεσία της ΕΕ που θα διαμορφωθεί σε επίπεδο κρατών. Δεδομένου ότι η οδηγία για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων αντιμετώπισε τόσο έντονες αντιδράσεις κατά τη διαδικασία αναθεώρησής της, η πιθανότητα να εμφανιστούν ξανά εκστρατείες κατά της δράσης για το κλίμα όσον αφορά τα κτίρια κατά τη φάση εφαρμογής της παραμένει υψηλή. Ιδιαίτερα ενόψει πιθανών πρόσθετων επιπλοκών λόγω των επιπτώσεων που μπορεί να έχει η εφαρμογή του ETS2, όλα τα κράτη μέλη θα πρέπει να διασφαλίσουν ότι η νομοθεσία για τα κτίρια όντως δεν θα αποκλείει καμία και κανέναν.

Η δημιουργία και η λειτουργία του Κοινωνικού Ταμείου για το Κλίμα (το οποίο δεσμεύει ένα μέρος των εσόδων του ETS2 για τον μετριασμό των πιθανών αρνητικών κοινωνικών επιπτώσεων της εφαρμογής του) θα μπορούσε να συμβάλει στον σκοπό αυτό, αλλά λόγω της περιορισμένης οικονομικής του δυνατότητας, ⁹ θα πρέπει να βρεθούν καινοτόμοι τρόποι διασφάλισης επαρκούς και, κυρίως, προσιτής χρηματοδοτικής στήριξης σε ένα ευρύτερο φάσμα νοικοκυριών (με προτεραιότητα στα ευάλωτα νοικοκυριά). Θα πρέπει να επιτευχθεί μια λεπτή, αν και απολύτως αναγκαία ισορροπία μεταξύ μιας φιλόδοξης κλιματικής δράσης και των μέτρων κοινωνικής προστασίας, εφόσον η Ευρωπαϊκή Ένωση επιθυμεί στα αλήθεια να πραγματοποιήσει μια δίκαιη μετάβαση προς την κλιματική ουδετερότητα, με τον κτιριακό τομέα στην πρώτη γραμμή αυτής της αλλαγής.

Διαπραγματεύσεις: μια λεπτή ισορροπία μεταξύ εθνικών και ευρωπαϊκών συμφερόντων

Όλα τα σημεία τριβής που παρουσιάστηκαν παραπάνω συνδέονται εγγενώς με πολυάριθμες σφοδρές αντιπαραθέσεις, οι οποίες χρησιμοποιούν επιθετικές στρατηγικές, όπως είναι οι επιθέσεις μέσω των μέσων ενημέρωσης, ¹⁰ οι πολιτικές εκστρατείες που προωθούν την κινδυνολογία και την παραπληροφόρηση, αλλά και τις αντι-κλιματικές αφηγήσεις σε εθνικό επίπεδο. Πώς όμως περάσαμε από την χαρμόσυνη ανακοίνωση της φιλόδοξης δέσμης μέτρων “Fit for 55” σε μια ταχέως εξαπλούμενη (και υποκινούμενη από την ακροδεξιά) αντιπάθεια για την Πράσινη Συμφωνία; ¹¹

Όπως προαναφέρθηκε, το υφιστάμενο νομοθετικό πλαίσιο αναπτύχθηκε εν μέσω μιας σειράς από συνεχιζόμενες, αλληλένδετες κρίσεις, οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας ζοφερής εικόνας, που χαρακτηρίζεται από έξαρση της φτώχειας σε πολλές χώρες της ΕΕ και μια διαφαινόμενη απειλή πολέμου. Το γεγονός αυτό προκάλεσε ένα αίσθημα φόβου και δυσαρέσκειας απέναντι στους θεσμούς. Το εν λόγω κλίμα ενισχύθηκε σταδιακά, με διάφορα ακροδεξιά κόμματα και μέσα ενημέρωσης να ενορχηστρώνουν ένα ευρύ αφήγημα κατά της κλιματικής δράσης. Το συγκεκριμένο αφήγημα παρουσίαζε τις φιλόδοξες κλιματικές πολιτικές που επιτάσσει η ΕΕ ως μια επιβάρυνση του τρόπου ζωής των πολιτών, επισημαίνοντας ότι η φιλόδοξη κλιματική πολιτική θα συνεπαγόταν δυσβάσταχτα κόστη για τους πολίτες. Το ίδιο αφήγημα αποκτούσε σταθερά δυναμική καθ’ όλη τη διάρκεια της νομοθετικής διαδικασίας, με αποκορύφωμα τις πρόσφατες διαμαρτυρίες των αγροτών σε πολλές πόλεις ανά την Ευρώπη.  Εξετάζοντας, δε, την ελληνική περίπτωση, είναι αδύνατο να παραβλέψουμε τον συνεχιζόμενο αντίκτυπο της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008, η οποία βύθισε την ελληνική κοινωνία σε μια κατάσταση διαρκούς ανησυχίας σχετικά με μελλοντικούς οικονομικούς κλυδωνισμούς, ένα πλαίσιο που θα μπορούσε να αποτελέσει εύφορο έδαφος για την ευδοκίμηση του συγκεκριμένου αφηγήματος.

Καθ’ όλη τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων για την ΟΕΑΚ, σημειώθηκαν πολυάριθμες επιθέσεις από ακροδεξιές πλατφόρμες, οι οποίες βρήκαν πάτημα στην τρέχουσα δύσκολη ιστορική συγκυρία, που χαρακτηρίζεται από το αυξημένο κόστος διαβίωσης και τη στεγαστική κρίση, και άρα απαιτείται μια ολοένα και ισχυρότερη σύνδεση μεταξύ κλιματικών και κοινωνικών πολιτικών. Για παράδειγμα, ενόψει της ψηφοφορίας στην ολομέλεια για την οδηγία ΟΕΑΚ (δηλαδή από τα τέλη Ιανουαρίου 2023), τα δεξιά κόμματα της Ιταλίας εξαπέλυσαν σημαντικότατη επίθεση κατά της οδηγίας, η οποία καλύφθηκε από μεγάλο αριθμό μέσων ενημέρωσης. Το επόμενο καλοκαίρι, στη Γερμανία, κατά τη διάρκεια των διαβουλεύσεων σχετικά με έναν νόμο περί θέρμανσης, εμφανίστηκε μια εκστρατεία που παρουσίαζε το ενδεχόμενο ενός πολιτιστικού πολέμου πόλεμο ως απάντηση στον προτεινόμενο νόμο, επιμολύνοντας, τρόπον τινά, και τις συζητήσεις για την ΟΕΑΚ.¹²

Πέραν της Ιταλίας και της Γερμανίας, οι οποίες αποτέλεσαν τα σημαντικότερα παραδείγματα του τρόπου με τον οποίο τα μέσα ενημέρωσης μπορούν να επηρεάσουν τη χάραξη των πολιτικών της ΕΕ για τα κτίρια, ακόμη και χώρες που παρέμειναν σχετικά ουδέτερες στο δημόσιο διάλογο εκφράζουν ανησυχίες έναντι πιο φιλόδοξων πολιτικών. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, αν από τη μία έχει δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στην ακαταλληλότητα των ελληνικών κατοικιών ενόψει των αυξανόμενων κρουσμάτων καύσωνα (γεγονός που αναδεικνύει τη σημασία της ενεργειακής απόδοσης και τη δημοτικότητά της στη χώρα), από την άλλη, πρόσφατα άρχισαν να βγαίνουν στην επιφάνεια επικρίσεις που προβλήθηκαν στα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης και εστιάζουν στο υψηλό κόστος ¹³ που θα επωμιστούν οι ιδιοκτήτες κατοικιών. 

Οδεύοντας προς το τέλος της αναθεωρητικής διαδικασίας, η οποία διεξάγεται παράλληλα με το τέλος της τρέχουσας νομοθετικής περιόδου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, και ως απάντηση στις ανησυχίες που εκφράζονται από τις πρωτεύουσες των κρατών μελών, θα μπορούσαμε να διακρίνουμε μια αναδιαμόρφωση των πολιτικών συμμαχιών, με το κεντροδεξιό ΕΛΚ να αναζητά διακριτικά πιθανούς συμμάχους μεταξύ των ακροδεξιών πολιτικών οικογενειών του Κόμματος Ταυτότητας και Δημοκρατίας (ID) και των Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών (ECR). ¹⁴ Από την πλευρά του Συμβουλίου της ΕΕ, μια ενδιαφέρουσα, αλλά και ανησυχητική τάση ήταν ότι κανένα κράτος μέλος δεν έδειξε ιδιαίτερη διάθεση να πρωτοστατήσει στη φιλοδοξία, όταν ήρθε η ώρα των διαπραγματεύσεων για το τελικό κείμενο της οδηγίας για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων.  Μεταξύ των συνήθως πιο δυναμικών κρατών μελών (δηλαδή της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Ιταλίας, της Ισπανίας κ.λπ.), υπήρχαν πάντοτε υψηλά επίπεδα διαφοροποίησης των θέσεων όσον αφορά τα διάφορα προαπαιτούμενα και τις διατάξεις που απορρέουν από την συγκεκριμένη Οδηγία. Αυτό προκάλεσε πολλά αδιέξοδα, τα οποία εν τέλει οδήγησαν σε ένα πολύ ελαστικό τελικό νομοθετικό κείμενο. 

Παρόλο που ελάχιστα ή και κανένα κράτος μέλος δεν ανέλαβε ηγετικό ρόλο στις διαβουλεύσεις αναθεώρησης της ΟΕΑΚ ούτε και προώθησε καμία ιδιαίτερη φιλοδοξία, κατά τη διάρκεια της διαδικασίας σχηματίστηκαν κάποιες διακρατικές συμμαχίες. Για παράδειγμα, όσον αφορά τα MEPS, ο νέος σχεδιασμός της “προσέγγισης πορείας προς την κλιματική ουδετερότητα” των οικιστικών κατοικιών, που αναφέρθηκε παραπάνω, απέκτησε γρήγορα δυναμική στο Συμβούλιο, καθώς ήταν ο μόνος τρόπος να εξασφαλιστεί ένα ορισμένο επίπεδο ευελιξίας για τα κράτη μέλη. Ένα ακόμη θέμα στο οποίο υπήρξε σαφής διχασμός και, στη συνέχεια, μια τάση για λιγότερη φιλοδοξία ήταν ο καθορισμός της προθεσμίας για τη σταδιακή κατάργηση των λεβήτων ορυκτών καυσίμων έως το 2040. Η αλλαγή αυτή υποστηρίχθηκε ευρέως από την πλειοψηφία των κρατών μελών, από τη Δυτική έως την Ανατολική Ευρώπη αλλά κυρίως από χώρες της Κεντρικοανατολικής και της Νότιας Ευρώπης.

Παρόλο που η ύπαρξη πλήθους διαφορετικών θέσεων καθιστά δύσκολο τον εντοπισμό σταθερών τάσεων, η πλειονότητα των κρατών μελών τοποθετήθηκε συστηματικά υπέρ της μείωσης του επιπέδου φιλοδοξίας προς όφελος της ευελιξίας, ιδίως όσον αφορά τους δύο προαναφερθέντες στόχους. Η Ελλάδα, αν και θεωρείται μάλλον ουδέτερη, κατά βάση συντάσσεται με την συγκεκριμένη στάση. Πέραν της μεγάλης εξάρτησής της από το πετρέλαιο και τον άνθρακα, η οποία εξηγεί την επιλογή της χώρας να εξασφαλίσει μια θέση για τους λέβητες φυσικού αερίου ως μεταβατική τεχνολογία στην πορεία απανθρακοποίησης του τομέα, η επιλογή πιο ευέλικτων MEPS θα μπορούσε να συνδεθεί και με μια σειρά μακροοικονομικών παραγόντων που συνδυάζονται με τις στρατηγικές προτεραιότητες μιας χώρας της οποίας προτεραιότητα είναι η διατήρηση της οικονομικής της σταθερότητας. Ένας από τους τομείς στους οποίους η Ελλάδα “ποντάρει” για την οικονομική της ευημερία είναι ο τουρισμός. Η δυνατότητα προώθησης προσπαθειών για τη δημιουργία νέων υποδομών και η αποφυγή περιορισμών στον τομέα της φιλοξενίας, είναι ένας παράγοντας που θα μπορούσε (και ακόμα μπορεί) να παίξει ρόλο όσον αφορά την προθυμία της χώρας να εφαρμόσει οποιεσδήποτε αυστηρές απαιτήσεις που όμως θα έδιναν μαζική ώθηση στις δραστηριότητες ανακαίνισης (οι οποίες απαιτούν χρηματοδότηση, χρόνο και χώρο). Επιπλέον, η ιεράρχηση των στρατηγικών τομέων για την ελληνική οικονομία καθορίζει κατά πολύ τις τελικές επενδυτικές αποφάσεις της χώρας. Αυτό το δεδομένο είναι ιδιαίτερα σημαντικό εάν εξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο θα διατεθεί το δημόσιο χρήμα στους προϋπολογισμούς των επόμενων ετών. Η διασφάλιση ότι υπάρχει ένα επαρκές και συμπεριληπτικό ευνοϊκό πλαίσιο για τις ανακαινίσεις, το οποίο έχει ως προτεραιότητα τη χρήση των δημόσιων πόρων για τη στήριξη των ατόμων που έχουν μεγαλύτερη ανάγκη, είναι βασικός παράγοντας που μπορεί να καθορίσει την επιτυχία των πολιτικών για τα κτίρια σε εθνικό επίπεδο, όχι μόνο ενόψει της υλοποίησης των κλιματικών και ενεργειακών μας στόχων, αλλά και για την επίτευξη συναίνεσης στην κοινή γνώμη. Αξιοποιώντας και την εμπειρία από το “Εξοικονομώ”, ένα πρόγραμμα, για να θεωρηθεί επιτυχημένο από τον κόσμο, πρέπει να “τρέχει” συνεχώς, να μην είναι διοικητικά επαχθές και να δίνει προτεραιότητα στα άτομα που το έχουν περισσότερο ανάγκη (ιδίως όταν διατίθεται δημόσιο χρήμα).

Στο πλαίσιο της εφαρμογής της οδηγίας, έχει ιδιαίτερη σημασία να αξιοποιηθεί ο πολυεπίπεδος χαρακτήρας των έργων ανακαίνισης και να δοθεί βαρύτητα σε όλους τους ευνοϊκούς παράγοντες που θα μπορούσαν να τα υποστηρίξουν με δίκαιο τρόπο μιας και, λαμβάνοντας υπόψη όσα αναφέραμε παραπάνω, θεωρούμε ότι θα παρατηρηθεί μια φυσική τάση των κρατών μελών να επιλέξουν μια μάλλον ήπια μεταφορά του νομικού κειμένου (λόγω της μεγάλης ευελιξίας του). Μια φιλόδοξη, κοινωνικά συμπεριληπτική εφαρμογή της ΟΕΑΚ μπορεί να διασφαλίσει ότι η ενεργειακή αναβάθμιση των κτιρίων μας θα οδηγήσει σε οικονομική ευημερία, θα βελτιώσει τη ζωή των νοικοκυριών και θα υποστηρίξει τον αγώνα μας κατά της κλιματικής αλλαγής.

Συμπεράσματα & επόμενα βήματα

Η επικείμενη φάση εφαρμογής έχει καθοριστική σημασία όσον αφορά τη δίκαιη μετάβαση προς ένα υγιές δομημένο περιβάλλον στην ΕΕ που θα είναι απαλλαγμένο από τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα. Μόλις επικυρωθεί η ΟΕΑΚ, τα κράτη μέλη θα έχουν περιθώριο 24 μηνών για να την ενσωματώσουν στο εθνικό τους δίκαιο και να εκπληρώσουν διάφορες απαιτήσεις, συμπεριλαμβανομένης της υποβολής προσχεδίου Εθνικού Σχεδίου Ανακαίνισης Κτιρίων έως το τέλος του 2025. Τα σχέδια αυτά θα προσδιορίζουν τις πολιτικές και τα διάφορα μέτρα που θα εφαρμόσουν τα κράτη μέλη προκειμένου να επιτύχουν τους στόχους που προβλέπονται από την ΟΕΑΚ (ή και να τους υπερβούν). Δεδομένων των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των κρατών μελών και ενόψει των ευελιξιών που παρέχει η οδηγία, η αδράνεια όσον αφορά τα κτίρια δεν αποτελεί επιλογή. Αντιθέτως, τα κράτη μέλη θα πρέπει να βασιστούν στις παρεχόμενες ευελιξίες και να προτείνουν καινοτόμους τρόπους που θα τους επιτρέψουν να υπερβούν τα προβλεπόμενα στην ΟΕΑΚ.

Για παράδειγμα, η σύσταση ευνοϊκών πλαισίων που θα διευκολύνουν την επαρκή και στοχευμένη οικονομική και τεχνική στήριξη, ενώ παράλληλα θα διασφαλίζουν ισχυρές κοινωνικές εγγυήσεις, θα μπορούσε να είναι ένας τρόπος για να διασφαλιστεί ότι η ΟΕΑΚ θα δρομολογήσει τις απαραίτητες ενεργειακές αναβαθμίσεις και θα πετύχουμε τον κλιματικό και ενεργειακό μας στόχο με κοινωνικά δίκαιο τρόπο. Επιπλέον, είναι ζωτικής σημασίας οι προσπάθειες πολιτικής που καταβάλλονται σε επίπεδο ΕΕ, και έχουν να κάνουν με το πιο τεχνικό σκέλος του ζητήματος,  να κατανοηθούν και να υλοποιηθούν με ακρίβεια σε εθνικό επίπεδο. Ως CAN Europe (Δίκτυο Κλιματικής Δράσης), ένα δίκτυο που αποτελείται από πάνω από 200 οργανώσεις-μέλη από κάθε γωνιά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έχουμε δεσμευτεί να παρακολουθούμε στενά και να επηρεάσουμε θετικά τις κυβερνήσεις των κρατών-μελών στη λήψη των σωστών αποφάσεων όσον αφορά την ενσωμάτωση της ΟΕΑΚ στο δίκαιο της εκάστοτε χώρας.

Σε αυτό το πλαίσιο, η εκστρατεία Build Better Lives (BBL), μια κοινή πρωτοβουλία της CAN Europe και των Φίλων της Γης (Friends of the Earth Europe), έχει ως στόχο να διασφαλίσει ότι η οδηγία θα εκπληρώσει την υπόσχεσή της για οικονομικά προσιτά, υγιή και ανθεκτικά στην κλιματική αλλαγή νοικοκυριά για όλους/ες. Πρόκειται για μια εκστρατεία στην οποία συμμετέχουν περίπου 90 οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών που ασχολούνται με την κοινωνική δικαιοσύνη, τη στέγαση, το κλίμα και τη νεολαία, οι οποίες ενώνουν τις δυνάμεις τους για να υπερασπιστούν την εκπλήρωση αυτής της υπόσχεσης, τονίζοντας την ανάγκη να αντιμετωπιστεί το ζήτημα της στέγασης σε όλη του την πολυπλοκότητα. Κοιτώντας μπροστά, στα επόμενα βήματά της, είναι σημαντικό για την εκστρατεία να διασφαλίσει ότι σε εθνικό επίπεδο η ΟΕΑΚ θα αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις προκλήσεις που αφορούν τη στέγαση με μια φιλόδοξη εφαρμογή. Όπως καταδεικνύεται από το πρόσφατο project του Eteron, το “Mind the Roof”, υπάρχει επιτακτική ανάγκη για ουσιαστικές ενεργειακές αναβαθμίσεις στον τομέα της στέγασης. Ωστόσο, είναι εξίσου σημαντικό να ενσωματωθούν αυτές οι αναβαθμίσεις σε μια ολοκληρωμένη στρατηγική για τη στέγαση που θα αντιμετωπίζει το σύνολο των στεγαστικών αναγκών στην Ελλάδα σε όλη τους την πολυπλοκότητα. Το διακύβευμα είναι μεγάλο, αλλά τα δυνητικά οφέλη μιας επιτυχημένης εφαρμογής της ΟΕΑΚ υπόσχονται την οικοδόμηση καλύτερων ζωών. Ας διασφαλίσουμε ότι δεν θα χάσουμε αυτή την ευκαιρία.