Η ελληνική κοινή γνώμη σε δίπολα: Νέα Ρήγματα, Παλιές διαιρέσεις

Κωστής Πιερίδης
Mεταδιδακτορικός ερευνητής, Πάντειο Πανεπιστήμιο

Ο Λεβί-Στρως υποστήριζε ότι η ημισφαιρική αρχιτεκτονική του ανθρώπινου εγκεφάλου αποτελεί μια ενεργή αντανάκλαση της δυαδικής δομής της πραγματικότητας. Άλλωστε στην μετανεωτερική φάση σχεδόν όλες οι πολιτικές έννοιες εμφανίζονται σε αντιθετικά ζεύγη. Ακόμα και σήμερα στο πεδίο του πολιτικού η κατασκευή των διπόλων – υλιστικών (κεφαλαίου – εργατιάς), μεταϋλιστικών και ιδεολογικών (Αριστεράς – Δεξιάς), γεωγραφικών (Βορρά και Νότου) – γίνεται πολλές φορές με έναν τρόπο σχεδόν ασυνείδητο. Η επιλογή της όχθης σε μια διαίρεση παρέχει μια συνεκτικότητα στα υποκείμενα που μετέχουν σε αυτή· είμαστε οι «μη άλλοι», και αυτό πολλές φορές φτάνει να μας απαντήσει στο «τι είμαστε». Χωρίς αυτό το «άλλο» ο αυτοκαθορισμός δυσκολεύει. Επομένως, μια «ακτινογραφία» είναι απολύτως ικανή να εντοπίσει δίπολα, διαιρέσεις και τομές μέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο. 

Από το ερευνητικό project «Η Ακτινογραφία των Ψηφοφόρων» του Eteron σε συνεργασία με την aboutpeople προκύπτουν πολύ ενδιαφέροντα ευρήματα για τα (νέα) δίπολα, διαιρέσεις ή τομές, ενδεχόμενες αντανακλάσεις τους που θυμίζουν παλιές σχάσεις. Πριν όμως την ανάλυσή τους, οφείλουμε να αποσαφηνίσουμε ορισμένα σημαντικά ζητήματα σε σχέσεις με την εννοιολόγηση, το περιεχόμενο και τα χαρακτηριστικά των διαιρέσεων/τομών: 1)  η θεωρία των διαιρετικών τομών, όπως διατυπώθηκε από τους Lipset και Rokkan το 1967, θέτει αυστηρές προϋποθέσεις για την μετατροπή μιας κοινωνικής σχάσης σε τομή. Ο,τιδήποτε δεν ανταποκρίνεται σε αυτές τις προϋποθέσεις, παραμένει ένα δίπολο ή μια διαίρεση, όμως η έννοια της τομής είναι συγκεκριμένη και κυρίως αφορά κάτι πολύ βαθύ κοινωνικά, κάτι που δεν ανατρέπεται συγκυριακά και αντέχει στον χρόνο μέχρι οι κοινωνίες να βιώσουν τεκτονικές ανακατατάξεις. Για παράδειγμα, η ταξική διαιρετική τομή αφορά στην κοινωνική διαστρωμάτωση-απότοκο της βιομηχανικής επανάστασης, ενώ η στάση των πολιτών απέναντι στην πυρηνική ενέργεια αποτελεί ένα διακύβευμα, εν δυνάμει διαιρετικό σε πολλές κοινωνίες του δυτικού κόσμου. 2) Τα τελευταία χρόνια διαπιστώνεται σε χώρες του δυτικού κόσμου μια πτώση στη σημασία των παραδοσιακών διαιρετικών τομών να ερμηνεύσουν την εκλογική συμπεριφορά, αλλά αντίθετα μια επιμονή τους ως φίλτρο στις αντιλήψεις, στις στάσεις και τις αξίες των πολιτών απέναντι σε πολιτικά και κοινωνικά διακυβεύματα. Με άλλα λόγια, οι ιδεολογίες παύουν να ερμηνεύουν άμεσα και με εμφατικό τρόπο τη συμπεριφορά των εκλογών, αλλά συνεχίζουν να προσδιορίζουν αξίες, συμπεριφορές, αντιλήψεις, στάσεις και διακυβεύματα. 3) Οι κοινωνίες του δυτικού κόσμου περιγράφονται ως αξιακά ρευστές. Ο «ακτινολόγος» πατάει το κουμπί και μέχρι να εκτυπωθεί η ακτινογραφία τα «κομμάτια» έχουν ήδη μετακινηθεί, τα δίπολα έχουν αλλάξει. Η κίνηση της κοινωνίας είναι τέτοια που η αποτύπωση των διαιρέσεων μοιάζει πολλές φορές αδύνατη.   

Από τα δεδομένα της έρευνας προκύπτουν οι ακόλουθες ενδεχόμενες διαιρέσεις:

• Μια ιδεολογική ερμηνεία των πολιτικών ψηφιακών αναρτήσεων, post ή σχολίων στα social media. Ενώ, το 50% του δείγματος δεν σχολιάζει ποτέ πολιτικά στα SM, η πλειοψηφία των ψηφοφόρων της κεντροαριστεράς και αριστεράς αρέσκεται συχνά σε έναν ψηφιακό πολιτικό ακτιβισμό. 

• Παραμένει ενεργή μια διαίρεση που αφορά το ανήκειν στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Οι πολίτες διχάζονται σχετικά με τη συνολική αποτίμηση της συμμετοχής της χώρας στην Ε.Ε., ενώ ο φιλοευρωπαϊσμός ή ο ευρωσκεπτικισμός των κομμάτων που ψήφισαν λειτουργεί ως φίλτρο προδιάθεσης (π.χ. 94% των ψηφοφόρων της ΝΔ αποτιμούν τα οφέλη από τη συμμετοχή της Ελλάδας στην Ε.Ε. θετικά ή μάλλον θετικά, ενώ ίδια άποψη φέρει μόλις το 31% των ψηφοφόρων του ΚΚΕ).

• Ενώ ενισχύεται η τάση απόρριψης της διάκρισης Αριστεράς – Δεξιάς (61,9%), οι αξίες των πολιτών διαπνέονται από το περιεχόμενό της και ο ιδεολογικός προσανατολισμός των ψηφοφόρων συνάδει με τις ιδεολογίες των κομμάτων που ψήφισαν.

• Σε ζητήματα διεθνών σχέσεων διακρίνεται ένα δίπολο αναφορικά με τη στάση της Ελλάδας απέναντι στην Τουρκία: Το 51,6% συμφωνεί με το ότι «θα πρέπει να είμαστε σε συνεχή διάλογο με την Τουρκία ακόμα και με πιθανούς αμοιβαίους συμβιβασμούς στα πλαίσια του διεθνούς δικαίου, έτσι ώστε να αποφευχθεί πιθανή σύρραξη στο μέλλον», ενώ το 39,5% πιστεύει ότι «θα πρέπει να είμαστε σκληροί με την Τουρκία ακόμα και αν υπάρχει ενδεχόμενο μελλοντική σύρραξης». Στο εν λόγω ζήτημα διακρίνεται μια υποβόσκουσα διαίρεση εθνικισμού/διεθνισμού· ψηφοφόροι των ακροδεξιών κομμάτων (Νίκη, Ελληνική Λύση, Φωνή Λογικής) επιλέγουν κατά τη συντριπτική τους πλειοψηφία την αδιάλλακτη στάση, ενώ εκείνοι των αριστερών κομμάτων υιοθετούν τον συνεχή διάλογο. 

• Διαιρετική δυναμική και ισχυρή συσχέτιση με την κομματική προτίμηση φαίνεται να χαρακτηρίζει το ζήτημα της συμφωνίας των Πρεσπών: Οριακή πλειοψηφία (που γίνεται συντριπτική στα δεξιά-ακροδεξιά κόμματα), ήτοι το 52,2% του δείγματος τη θεωρεί μια κακή συμφωνία, ενώ το 25,7% (με αυξητικές τάσεις στα αριστερά κόμματα) την αποδέχεται ως καλή και μάλλον καλή. 

• Η θρησκευτική διαίρεση ενέχει μια σημαντική θέση στο πεδίο των ελληνικών διαιρέσεων. Παράλληλα, φαίνεται να προσδιορίζει την ιδεολογική τοποθέτηση (Πιερίδης, 2021). Για το 52% των συμμετεχόντων στην έρευνα «η θρησκεία έχει μια σημαντική θέση στην ζωή τους», ενώ για το 43,7% του δείγματος «η θρησκεία δεν είναι σημαντική» ή αυτοπροσδιορίζονται ως άθεοι. Η αριστερή ψήφος ενισχύει την κοσμική ή και άθεη στάση, ενώ αντίθετα η θρησκεία σημαίνει περισσότερα για τους ψηφοφόρους κομμάτων της Δεξιάς και της άκρας Δεξιάς. 

• Διακύβευμα διαιρετικής φύσεως φέρεται να προκύπτει αναφορικά με την επαναφορά της θανατικής ποινής για ορισμένα εγκλήματα. Το 54% διαφωνεί με την εν λόγω άποψη, ενώ το 42,9% συμφωνεί. Αξίζει να σημειωθεί πως το εν λόγω διακύβευμα σημειώνεται ως ιδιαίτερα πολωτικό στις ΗΠΑ όπου οι πολιτείες διαφοροποιούνται μεταξύ τους ως προς την ανώτατη ποινή για συγκεκριμένα εγκλήματα.

• Δύο αξιακοί πόλοι καταγράφονται αναφορικά με την ίδρυση των ιδιωτικών πανεπιστημίων. «Να υπάρχουν ως ισότιμα με τα δημόσια» επιλέγει το 44,2% των πολιτών, ενώ αντίθετα το 50,2% επισημαίνει πως «δεν πρέπει να λειτουργήσουν, η ανώτατη εκπαίδευση πρέπει να παραμείνει δημόσια». Βάσει ψήφου αξίζει να σημειωθεί πως μόνο οι ψηφοφόροι της ΝΔ (87%) και του κόμματος «Φωνή Λογικής» (72%) τάσσονται συντριπτικά υπέρ των ιδιωτικών πανεπιστημίων, ενώ οι πλέον διχασμένοι φέρονται να είναι οι ψηφοφόροι του ΠΑΣΟΚ (50,1% υπέρ των ιδιωτικών και 42,9% υπέρ του δημοσίου χαρακτήρα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης).

• Το μεταναστευτικό ζήτημα διατηρεί μια διαιρετική δυναμική. Το 37,5% θεωρεί ότι «συνολικά, η παρουσία μεταναστών στη χώρα μας κάνει περισσότερο καλό παρά κακό», ενώ αντίθετη άποψη εκφράζει το 55,2%. Οι διαφορές εκτινάσσονται ανάμεσα στους ψηφοφόρους των κομμάτων που ανήκουν στις ακραίες ιδεολογικές θέσεις, αριστεράς και δεξιάς.

• Ένα καθαρά μεταϋλιστικό ζήτημα φαίνεται να διαιρεί την ελληνική κοινή γνώμη – (διατηρώντας μια ιδεολογική/εκλογική διαφοροποίηση). Το 49,3% συμφωνεί με την αποποινικοποίηση της κάνναβης για προσωπική χρήση, ενώ το 43,5% διαφωνεί. 

• Δύο «κόσμοι» προκύπτουν και σε σχέση με το διακύβευμα της πρόσφατης θεσμοθέτησης του γάμου ομόφυλων ζευγαριών. Το 41,8% το αποτιμά ως καλή επιλογή, ενώ κακή επιλογή το χαρακτηρίζει το 37,8%. Αξίζει να σημειωθεί ότι η σχεδόν ισόποση διαιρετική λογική στο συγκεκριμένο διακύβευμα εντοπίζεται ανάμεσα στους ψηφοφόρους της ΝΔ (33,8% καλή έναντι 38% κακή).  

Συμπερασματικά, η έρευνα φωτίζει τις νέες μορφές πολιτικής διαίρεσης στην Ελλάδα, αποκαλύπτοντας ότι, παρά την επιφανειακή απόρριψη των παραδοσιακών ιδεολογικών ταυτοτήτων, οι αξίες και οι στάσεις των πολιτών εξακολουθούν να διαπνέονται από αυτές. Οι διαιρέσεις του σήμερα δεν αναδύονται μόνο με κοινωνικοοικονομικούς όρους αλλά και με βάση αξιακά, πολιτισμικά ή θεσμικά διακυβεύματα. Η κοινωνική ρευστότητα και οι ταχείες μετατοπίσεις καθιστούν την “ακτινογραφία” απαραίτητο εργαλείο, όχι μόνο για καταγραφή, αλλά και για ερμηνεία ενός πολύπλοκου πολιτικού παρόντος, που έχει ως βασική σταθερά τη ρευστότητα.