Αδιαμφισβήτητα το TikTok αποτελεί την πλέον περιζήτητη πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης συγκριτικά με τις άλλες εφαρμογές του ψηφιακού σύμπαντος. Από την έναρξη της λειτουργίας του, το 2016, έως τις μέρες μας και με κομβικό σταθμό ιλιγγιώδους ανάπτυξης τη διετία της πανδημικής κρίσης (2019-2020), ο αριθμός των χρηστών του διαρκώς αυξάνεται (1,5 δισεκατομμύριο ανά μήνα παγκοσμίως-3.84 εκατομμύρια και ποσοστό αύξησης 27.5% των χρηστών κατά το έτος 2023-2024 στην Ελλάδα). Μαζί όμως με τον αριθμό των χρηστών, αυξάνεται και η δημόσια ανησυχία για τις ψυχοκοινωνικές συνέπειες και την πολιτική επίδραση που μπορεί να προκαλέσει η πολύωρη, ημερήσια έκθεση στο συγκεκριμένο Μέσο. Ιδιαιτέρως δε καθώς, την πρωτοκαθεδρία στην κατανάλωση οπτικού περιεχομένου της πλατφόρμας κατέχει το νεανικό κοινό, η επονομαζόμενη Gen Z (18-25 ετών) με ποσοστό 30,5% επί του συνόλου των χρηστών του, αλλά και άτομα που ανήκουν στο φάσμα της ανηλικότητας (13-17 ετών) με ποσοστό 30,2% αντίστοιχα .
Στόχος της παρούσας έρευνας δεν είναι η αναπαραγωγή του ηθικού πανικού αλλά η νηφάλια χαρτογράφηση αυτού του ψηφιακού οικοσυστήματος και των κύριων πολιτισμικών και πολιτικών δυναμικών που αναπτύσσονται εντός του. Η έρευνα εξετάζει ενδιαφέρουσες παραμέτρους σε σχέση με τη χρήση της δημοφιλούς πλατφόρμας από τη Gen Z, όπως τα κίνητρα συμμετοχής στην πλατφόρμα, ο τρόπος διαμοιρασμού του περιεχομένου, το ενδιαφέρον για κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα, οι διαδικασίες πολιτικοποίησης μέσω της πλατφόρμας και η συσχέτιση της ψηφιακής δραστηριότητας με άλλους τρόπους πολιτικής συμμετοχής και ακτιβισμού, η δημοφιλία των λογαριασμών των πολιτικών αρχηγών, οι έμφυλες διαφοροποιήσεις και οι νέες μορφές ενόχλησης και απειλής που αναδεικνύονται από τη χρήση της πλατφόρμας.
Το ερευνητικό πρόγραμμα ξεκίνησε τον Νοέμβριο του 2024.
Μαρία Λούκα
Με την εμφάνιση και εξάπλωση της χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης τις τελευταίες δεκαετίες άλλαξαν δραστικά όχι μόνο οι ενημερωτικές συνήθειες των νεότερων κυρίως γενεών, αλλά και η κοινωνική και πολιτική κουλτούρα εν γένει. Τα νέα μέσα, βασισμένα στην αμφίδρομη επικοινωνία και στην παραγωγή περιεχομένου από τους ίδιους τους χρήστες, έγιναν οι «πλατφόρμες» μέσω των οποίων προωθούνται καθημερινά νέες τάσεις, κυρίως καταναλωτικές, αλλά και πολιτικές ιδέες, ακτιβιστικές πρωτοβουλίες, διαμαρτυρίες, εκδηλώσεις, συναντήσεις, και προτάσεις που αφορούν κάθε πτυχή του σύγχρονου τρόπου ζωής. Σημαντική παράμετρος είναι ότι η κάθε πλατφόρμα έχει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τη χρήση της και εν μέρει το κοινό της, ενώ σημαντικό ρόλο παίζει η εξέλιξη και η προσαρμογή κάθε εταιρείας ανάλογα με τις τεχνολογικές καινοτομίες, τις ανάγκες της αγοράς και τον ανταγωνισμό.
Στο χώρο των κοινωνικών επιστημών τα νέα μέσα αποτέλεσαν αντικείμενο μελέτης από την αρχή της δεκαετίας του 2000, παράγοντας μια εξαιρετικά πλούσια βιβλιογραφία. Μεταξύ άλλων, οι επιστημονικές έρευνες εστίασαν στην αλλαγή που επέφεραν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στην κοινωνική αλληλεπίδραση, στη διαμόρφωση μιας νέας ψηφιακής δημόσιας σφαίρας, στον εκδημοκρατισμότου πολιτικού διαλόγου,στις συνέπειες των αλγόριθμων και των echo-chambers, αλλά και στη διείσδυση ακραίων ιδεολογιών, κυρίως από το χώρο της ακροδεξιάς, οι οποίες εκμεταλλεύονται τις ευκολίες προπαγάνδας που παρέχει ο κυβερνοχώρος.
Η ιδιαιτερότητα του TikTok
Σε αυτό το πλαίσιο, η έρευνα του ΕΤΕΡΟΝ και της aboutpeople για τη χρήση του TikTok από τους νέους στην Ελλάδα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η συγκεκριμένη πλατφόρμα έχει αυξανόμενη επιρροή διεθνώς, βασισμένη κατά κύριο λόγο στην παραγωγή και αναπαραγωγή βίντεο.Ξεκίνησε τη λειτουργία της το 2016 από την κινεζική εταιρεία ByteDance, ενώ στις αρχές του 2025 υπολογίζεται ότι έχει σχεδόν 1 δισεκατομμύριο ενεργούς χρήστες. Ο αριθμός αυτός δεν περιλαμβάνει την Κίνα, όπου λειτουργεί η παρόμοια πλατφόρμα Dοuyin.
Έχοντας ως ιδιαιτερότητα τη δυνατότητα παραγωγής σύντομων βίντεο από τους ίδιους τους χρήστες, το TikTok ευνόησε μια τάση έκφρασης μέσω της εικόνας, κυρίως της αυτό-εικόνας, που αποδείχθηκε εξόχως ελκυστική για τους νέους. Θετικό στοιχείο είναι ότι έδωσε διέξοδο στη δημιουργικότητα πολλών χρηστών και επέτρεψε να αναδειχθούν ανεξάρτητοι μουσικοί και καλλιτέχνες. Αλλά το TikTok αναπτύχθηκε κυρίως την περίοδο της πανδημίας, όταν οι χρήστες αντάλλασσαν συνταγές μαγειρικής και τρόπους διασκέδασης στο σπίτι. Έκτοτε, η διόγκωση της δημοφιλίας του μέσου, οδήγησε στη διεύρυνσητης προσφοράς προς όλες τις πτυχές του σύγχρονου τρόπου ζωής.
Έχοντας αναπτύξει ένα πολύ λεπτομερές σύστημα αλγόριθμων, η πλατφόρμα καταφέρνει να προτείνει επιλογές εξειδικευμένες στο προφίλ και τα ενδιαφέροντα του κάθε χρήστη, σε σημείο που κάποιοι λένε πως είναι σαν να «διαβάζει το μυαλό μου». Όμως αυτή η δυνατότητα οδηγεί στον βομβαρδισμό των χρηστών με πανομοιότυπο περιεχόμενο, πράγμα που δεν τους επιτρέπει να εκτεθούν σε νέα ερεθίσματα.
Η ποιότητα της πλειονότητας των βίντεο είναι κατά γενική ομολογία χαμηλής ποιότητας.Ως επί το πλείστον προωθούν μια ατομοκεντρική, καταναλωτική και κοινωνικά συμβατική νοοτροπία, καθώς το ίδιο το μέσο στοχεύει στο κέρδος μέσα από την προώθηση εμπορικών προϊόντων και υπηρεσιών. Στο πλαίσιο αυτό, οι χρήστες που αποκτούν πολλές χιλιάδες ακολούθους ορίζονται ως «influencers»και επιβραβεύονται από την εταιρεία με ποσοστά επί των κερδών. Το TikTok έχει διαμορφώσει μια γενιά που ονειρεύεται χρήμα, φήμη και lifestyle μέσα από τη λατρεία του self-promotion.Τα κοινωνικά δίκτυα έχουν γεμίσει «μικρο-διασημότητες». Στο κυνήγι των ταλέντων έχουν ριχτεί και εταιρείες που προτείνουν στρατηγικές μάρκετιγκ προσαρμοσμένες στο περιβάλλον του TikTok.Η πλατφόρμα έχει επιταχύνει τη διαμόρφωση «τάσεων», επιτρέποντας σε επιμέρους ομάδες ενδιαφερόντων να εκτοξεύσουν την απήχησή τους.
Η χρήση του TikTok στην Ελλάδα
Σύμφωνα με την πανελλαδική έρευνα που διενέργησε η εταιρεία aboutpeople για το ETERON τον Νοέμβριο 2024 μεταξύ χρηστών του TikTok 16-25 ετών, ένα πολύ μεγάλο ποσοστό 44,8% χρησιμοποιεί την πλατφόρμα πάνω από 3 ώρες την ημέρα (!), ενώ το 35,2% δήλωσε πως τη χρησιμοποιεί επίσης καθημερινά για λιγότερο από 3 ώρες. Παράλληλα, σχεδόν όλοι χρησιμοποιούν και άλλες πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, με πρώτες το Instagram, τοYouTube και το facebook. Είναι προφανές πως η χρήση των νέων μέσων (αν συμπεριλάβουμε και το διαδίκτυο εν γένει) απορροφά ένα πολύ μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου των νέων.
Οι χρήστες δηλώνουν σε συντριπτικό ποσοστό (78,1%) πως χρησιμοποιούν το TikTok για διασκέδαση. Η επικοινωνία με φίλους έρχεται δεύτερη με 28,7%, ενώ ακολουθούν η εκπαίδευση, η κοινωνική και πολιτική επικαιρότητα, η τέχνη, η πληροφόρηση για καταναλωτικά αγαθά, κ.α. Διεθνώς, η χρήση της συγκεκριμένης πλατφόρμας για ενημέρωση ήταν αρχικά ελάχιστη, αλλά τα τελευταία χρόνια αυξάνεται σταδιακά.
Παρότι το περιεχόμενο τουTikTok είναι κυρίως ψυχαγωγικό, η πολιτική επικοινωνία δεν άργησε να προσαρμοστεί στο νέο μέσο: οι πολιτικοί διακινούν καθημερινά βίντεο-μηνύματα, με τα οποία απευθύνονται στο κοινό με απλό, άτυπο λόγο, χαλαρή εικόνα και κάποια δόση χιούμορ. Στην Ελλάδα ο Κυριάκος Μητσοτάκης και ο Στέφανος Κασσελάκης έκαναν συστηματική καμπάνια μέσω του TikTok.
Ειδικότερα σε σχέση με την πολιτική επικοινωνία, από την έρευνα διαφαίνεται μια σχετική επιρροή. Ένας στους τέσσερις χρήστες δηλώνουν πως ακολουθούν κάποιους λογαριασμούς πολιτικών κομμάτων ή προσώπων. Αξιοσημείωτο είναι πως μεταξύ των χρηστών αυτών,οι άντρες είναι υπερδιπλάσιοι των γυναικών (34,2% έναντι 16,8%). Τα πολιτικά πρόσωπα που δηλώνουν ότι ακολουθούν δεν αποτυπώνουν τα εκλογικά ποσοστά, μάλλον σχετίζονται και με άλλα κριτήρια, όπως η διάθεση ενημέρωσης, αλλά και πόσο ελκυστικά ή ενδιαφέροντα είναι τα βίντεο που αναρτούν. Έτσι από όσους ακολουθούν πολιτικούς, οι μισοί (50,2%) δήλωσαν πως ακολουθούν τον λογαριασμό του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη, το ένα τρίτο (32,7%) του Στέφανου Κασσελάκη, αντίστοιχο ποσοστό (30,1%) της Ζωής Κωνσταντοπούλου, ένα διόλου ευκαταφρόνητο 22,1% παρακολουθούν την Αφροδίτη Λατινοπούλου (27,3% άντρες έναντι 11,1% γυναικών), και έπονται οι λογαριασμοί των υπόλοιπων πολιτικών αρχηγών. Ένα ποσοστό 22,7% δήλωσε πως η χρήση του TikTok τους ενθάρρυνε να συμμετάσχουν στις εκλογές.
Στα θέματα που επιλέγουν να παρακολουθούν, προέχουν τα ζητήματα που επικρατούν στην επικαιρότητα, εσωτερικά και διεθνή. Ωστόσο δεν είναι σαφές αν το περιεχόμενο των ειδήσεων προέρχεται από ειδησεογραφικές πηγές ή από αναρτήσεις άλλων χρηστών. Εν γένει, οι νεότεροι ηλικιακά ενημερώνονται κατά κύριο λόγο από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ενώ το ποσοστό όσων διαβάζουν εφημερίδες ή βλέπουν ειδήσεις στην τηλεόραση είναι ελάχιστο.Το δεδομένο αυτό δείχνει ότι το τοπίο των ΜΜΕ είναι σε φάση πλήρους αναδιάρθρωσης: στις επόμενες δεκαετίες αναμένεται να επικρατήσουν πλήρως τα νέα μέσα,τα οποία προτείνουν περιεχόμενο προσαρμοσμένο στα ατομικά προφίλ των χρηστών, εις βάρος του μοντέλου του κοινού για όλους δελτίου ειδήσεων. Σε αυτό το περιβάλλον, όμως, η ενημέρωση συγχέεται με το ψυχαγωγικό ή εμπορικό περιεχόμενο σε μια διαρκή ροή αναρτήσεων και εικόνων που διασπούν την προσοχή και σχετικοποιούν το «βάρος» της είδησης, ενώ σπανίζουνοι αναλύσεις.
Συμπερασματικά, αν και оι νέοι και οι νέες 16-25 ετών χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πολλές ώρες την ημέρα, η επιλογή κατά κύριο λόγο του TikTok(όπως και του Instagram και τουYouTube) δηλώνει την προτίμηση στις πλατφόρμες όπου κυριαρχεί η εικόνα και όχι ο λόγος. Η στροφή προς την κουλτούρα της εικόνας και την επικοινωνία μέσω βίντεο έχει επηρεάσει την ενημέρωση και την πολιτική επικοινωνία, οι οποίες καλούνται να οικειοποιηθούν το περιβάλλον των νέων μέσων. Η έρευνα του ETERON δείχνει πως παράλληλα με την προτεραιότητα που δίνουν οι χρήστες του TikTok στη διασκέδαση, στο life-style και στην αλληλεπίδραση με φίλους/ες, ένα μέρος αυτών ενημερώνεται για ζητήματα της κοινωνικής και πολιτικής επικαιρότητας μέσω της πλατφόρμας. Το ερώτημα είναι με ποιους όρους και με ποιες εγγυήσεις πολυφωνίας και αξιοπιστίας διαχέεται η ενημέρωσησε ένα κατακερματισμένο ψηφιακό περιβάλλον, όπου η ροή ελέγχεται από αλγόριθμους και τυχαίες διαδραστικές αλληλουχίες.