Gen Z: Δημοκρατική Αποσύνδεση και Ψηφιακότητα
Το παρόν κείμενο αποτελεί παρέμβαση του Θωμά Σιώμου στην εκδήλωση που πραγματοποίησε το Eteron στο Αριστοτέλειο Πανεπίστημιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) στο πλαίσιο της έρευνας Gen Z | Voice On.
Επιχειρώντας να προσεγγίσουμε ένα νόημα για την αποκαλούμενη Γενιά Ζ και την πολιτική της υπόσταση θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας το πλαίσιο στο οποίο ξετυλίγεται ο βίος αυτών των παιδιών. Πρόκειται για πλαίσιο ξεκάθαρα κρισιακό, ρευστό, ριζοσπαστικά ενδεχομενικό και αβέβαιο. Στο οικονομικό, στο πολιτικό, στο κοινωνικό πεδίο αντιλαλεί ένα μήνυμα που εμπεδώνει το δόγμα TINA (Τhere is no alternative). Το δόγμα που επιχείρησε να ουδετεροποιήσει τους millennials (Γενιά Υ) και τη γενιά της πτώσης του τείχους (Γενιά Χ).
Στην περίπτωση όμως της Γενιάς Ζ το μήνυμα που τους απευθύνεται μοιάζει να μη καθηλώνεται απλά στον κυνισμό του ΤΙΝΑ, δεν στοχεύει απλά και μόνο την εμπέδωση ενός ηγεμονικού μηνύματος, ότι δεν υπάρχει εναλλακτική, ότι ένας άλλος κόσμος δεν είναι εφικτός, ότι είναι προτιμότερο να φανταστούμε το τέλος του κόσμου παρά το τέλος της αγοράς και του καπιταλισμού.
Το μήνυμα που αποστέλλεται στου νέους και τις νέες μοιάζει να πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα ή καλύτερα ένα βήμα προς τα πίσω. Δεν ζητά από την Γενιά Ζ απλά να χάσει κάθε ελπίδα για μια ενδεχόμενη κοινωνική αλλαγή, της ζητά να πειθαρχήσει σε μια αποκαθήλωση των κεκτημένων που έχουν κατακτηθεί με τον κόπο και τους αγώνες προηγούμενων γενιών, να αποδεχτεί το ρόλο του κυριαρχούμενου, να παραμένει έρμαιο αποφάσεων που υποτιμούν τη δημοκρατία και την εκκενώνουν από το διαβουλευτικό και ριζοσπαστικό της περιεχόμενο. Την ωθούν όχι μόνο να αποδεχτεί τους όρους της δημοκρατικής αποσύνδεσης αλλά να την πραγματώσει, να είναι η γενιά που θα αποδεχτεί το τέλος της δημοκρατίας ως ένα πυρηνικό και αναγκαίο στοιχείο των σύγχρονων κοινωνιών. Με όρους του Ζίζεκ η Γενιά Ζ καλείται να ενσαρκώσει “την ιδεολογία του κυνισμού”.
Το 2016 δημοσιεύτηκε μια επιστημονική μελέτη σχετικά με τη «δημοκρατική αποσύνδεση». Το σχήμα που ορίζει πως η δημοκρατία δεν είναι αποτελεσματική και λειτουργική και πως οι ελευθερίες, τα δικαιώματα και οι εγγυήσεις που παρέχει κάθε δημοκρατικό πλαίσιο δεν αποτελούν ουσιώδη μέριμνα των πολιτών της Ευρώπης και των ΗΠΑ. Η έρευνα που βασιζόταν σε στοιχεία δεκαετιών έδειχνε πως οι πολίτες έχουν αρχίσει να γίνονται επικριτικοί κατά των εδραιωμένων δημοκρατιών στη Βόρειο Αμερική και τη Δυτική Ευρώπη.
Επιπλέον, έχουν γίνει περισσότερο κυνικοί όσον αφορά στην αξία της δημοκρατίας στο πολιτικό σύστημα. Πιστεύουν πως έχουν λιγότερες ελπίδες σχετικά με την επιρροή του πολιτικού συστήματος και τείνουν να υποστηρίξουν τα ολιγαρχικά καθεστώτα.
Η κρίση της δημοκρατίας καταγράφεται μέσω αρκετών ενδείξεων. Επί παραδείγματι, έχει μειωθεί η συμμετοχή σε εκδηλώσεις διαμαρτυρίας ή στον συνδικαλισμό και κατ’ επέκταση έχει αυξηθεί η πολιτική απάθεια. Ένα ακόμα σημαντικό εύρημα της έρευνας είναι ότι οι πλουσιότεροι τείνουν να υποστηρίζουν με μεγαλύτερη θέρμη αυταρχικά καθεστώτα.
Αυτή η αντιδημοκρατική στροφή νομιμοποιείται ευκολότερα στο πλαίσιο κάποιας κρίσης (οικονομικής, πανδημικής, ενεργειακής κ.α.) και αποκτά τον χαρακτήρα αιτήματος, η δημοκρατία γίνεται πρόβλημα και ο περιορισμός της η θεραπεία του προβλήματος.
Το επιχείρημα των ακραίων συντηρητικών αντιδημοκρατικών φωνών υποστηρίζει πως «η πολύ δημοκρατία είναι το πρόβλημα» και έτσι απαιτούν το τέλος κεκτημένων όπως π.χ. είναι το πανεπιστημιακό άσυλο. Στον δρόμο της δημοκρατικής αποσύνδεσης είναι φανερό πως βαδίζουν πολλές κυβερνήσεις στην Ευρώπη. Πρόκειται για μια αντίληψη που αποδίδει μειωμένο ή μηδενικό σεβασμό στις ελευθερίες των πολιτών, την ελευθερία στην έκφραση, τη συνάθροιση, την ενημέρωση, την ιδιωτικότητα κ.ο.κ.
Εκπέμπεται καθημερινά ένα μονότονο μήνυμα κυριαρχίας και ισχύος που εκκενώνει τη δημοκρατία από το ουσιαστικό περιεχόμενο της. Την έχουν καταστήσει ένα κενό κουφάρι προκαλώντας οργή, θυμό, αγανάκτηση, απογοήτευση, ματαίωση και ντροπή σε μεγάλο μέρος του κοινωνικού συνόλου αλλά κυρίως στη Γενιά Ζ.
Η έρευνα του ETERON και η συζήτηση γύρω από τη Γενιά Ζ μας δίνει τη δυνατότητα να αρχίσουμε να δομούμε τους όρους ενός νοήματος για τη νέα γενιά. Μπορεί να μην εκπληρώνει τις προδιαγραφές για να χαρακτηριστεί πολιτική γενιά, αλλά έχει στοιχεία που την κάνουν πολιτικά φορτισμένη.
Διαθέτει κοινωνικά και ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά που τη διαχωρίζουν από τις προηγούμενες γενιές και θέτουν τους όρους μιας πολιτικής δράσης με τεχνολογικούς και ένσαρκους όρους. Η έγνοια για το περιβάλλον, το ενδιαφέρον για τα έμφυλα ζητήματα, η μέριμνα για την διαφορετικότητα και η δυσφορία έναντι της ανισότητας είναι μερικά από τα ευρήματα της έρευνας που θέτουν το πολιτικό πλαίσιο σύνδεσης με τον κόσμο και τις κοινωνίες των οποίων αποτελεί μέρος.
Από τις απαντήσεις της έρευνας φαίνεται ότι το πολιτικό συχνά κρύβεται σε μη πολιτικές πρακτικές, ακόμη και σε αντιπολιτικούς προσανατολισμούς. Για την κατανόηση αυτού του μοτίβου είναι χρήσιμη η διάκριση μεταξύ της πολιτικής και του πολιτικού όπως την περιγράφει η Σαντάλ Μουφ. Η πολιτική αναφέρεται στις πρακτικές (κόμματα, συνδικάτα, συλλογικότητες κ.α.) μέσα από τις οποίες οι πολιτικοί λόγοι ανταγωνίζονται για να ηγεμονεύσουν στο κοινωνικό πεδίο. Σε ένα οντολογικό επίπεδο το πολιτικό αφορά την ανταγωνιστική φύση του κοινωνικού πεδίου και μπορεί κάποιος να πει πως το καθορίζει και ταυτίζεται με αυτό.
Με αυτή την έννοια, η Γενιά Ζ στέκεται μακριά από τα κόμματα, τα συνδικάτα κ.α. αλλά παραμένει εντός του πολιτικού σε μια οντολογική διάσταση μέσα από τον τρόπο που ιεραρχεί τις μέριμνες και τις προτεραιότητες της.
Η Γενιά Ζ παίρνει θέση για το Me too, το περιβάλλον, την Πανεπιστημιακή αστυνομία. Είναι μια γενιά που καλείται καθημερινά να δώσει απαντήσεις σε διλήμματα. Όμως, επειδή βαδίζει από κρίση σε κρίση, τα διλήμματα αυτά είναι πιο έντονα και σχηματίζουν ένα τοπίο που είναι περισσότερο πολωμένο. Απέναντι σε αυτή τη διχοτομική συνθήκη, η Γενιά Ζ καλείται να σχηματίσει έναν πιο καθαρό εαυτό και εαυτή. Ο εαυτός και η εαυτή στη Γενιά Ζ διαμορφώνεται πια από μια πολυσημία που ενσωματώνει αμφισημίες (πότε το ένα και πότε το άλλο) αλλά και εναντιοσημίες (το ένα ενάντια στο άλλο). Αυτή η ριζοσπαστικά ενδεχομενική ταυτότητα δεν πρέπει να προσληφθεί ως πρόβλημα αλλά ως πλούτος.
Επίσης, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας πως δεν μπορούμε να κατασκευάσουμε νοήματα για τη Γενιά Ζ αν δεν τη δούμε στο πλαίσιο της παρακαταθήκης που της έχουν αποδώσει οι προηγούμενες γενιές. Ο νεοφιλελευθερισμός αλλάζει τις κοινωνίες μας σε μια κατεύθυνση που στοχεύει στο κέρδος. Οπότε το ερώτημα που τίθεται είναι το πώς θα υπάρξουν αντιστάσεις στον νεοφιλελευθερισμό, πώς θα τεθούν ζητήματα εξισωτικά, πώς θα αναδειχθούν προτεραιότητες που θα στοχεύουν σε κοινωνική δικαιοσύνη;
Μια πηγή αισιοδοξίας σχετικά με τη Γενιά Ζ είναι η τεχνομεσική της γηγενικότητα. Τα μέλη της Γενιάς Ζ είναι digital natives, γεννήθηκαν σε έναν κόσμο ψηφιοποιημένο. Σε αντίθεση με μας που είμαστε digital immigrants, «μεταναστεύσαμε» δηλαδή από έναν κόσμο αναλογικό σε ένα μέλλον ψηφιακό. Για τη Γενιά Ζ ο εαυτός και η εαυτή είναι μεσοποιημένα, η πολιτική είναι μεσοποιημένη, η καθημερινότητα είναι μεσοποιημένη. Η Γενιά Ζ διακατέχεται από την λογική των μέσων. Βουτηγμένη στη μεσοποίηση καλείται να πλοηγηθεί σε έναν ωκεανό πληροφορίας. Για να τα καταφέρει αναπτύσσει μια σειρά από δεξιότητες, έχει μια διαφορετική αίσθηση χωρικότητας, σωματικότητας και ως εκ τούτου διαφορετική αντίληψη για τη συμμετοχή της στα κοινωνικά δρώμενα.
Κάθε μία από τις προηγούμενες γενιές συνδέθηκαν με την ανάπτυξη και διάδοση ενός μέσου. Η silent generation με την έλευση του ραδιοφώνου. Οι boomers με την πολυτροπικότητα της τηλεόρασης και του κινηματογράφου. Οι millennials με τη μετάβαση από το αναλογικό στο ψηφιακό και την ανάπτυξη του διαδικτύου. Η Γενιά Z έχει προσδεθεί στη ψηφιακότητα και τη κοινωνική δικτύωση.
Οι baby boomers έκαναν το ’68 αξέχαστο. Η γενιά X μαζεύτηκε στο Σιάτλ και έθεσε τους όρους για τη δημιουργία του Παγκόσμιου Κοινωνικού Φόρουμ. Οι Millennials έκαναν πραγματικότητα το Οccupy και τους Αγανακτισμένους. Οι δεξιότητες της Γενιάς Ζ και ο τρόπος που αντιλαμβάνεται και συμμετέχει στο κοινωνικό πεδίο με κάνει αισιόδοξο. Υπάρχουν πολλές πιθανότητες η Γενιά Ζ να αφήσει το δικό της στίγμα. Θεωρώ πολύ πιθανό να υπάρξει μια πολιτικοκοινωνική έκφραση της Γενιάς Ζ στην κατεύθυνση της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης.
