Αδιαμφισβήτητα το TikTok αποτελεί την πλέον περιζήτητη πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης συγκριτικά με τις άλλες εφαρμογές του ψηφιακού σύμπαντος. Από την έναρξη της λειτουργίας του, το 2016, έως τις μέρες μας και με κομβικό σταθμό ιλιγγιώδους ανάπτυξης τη διετία της πανδημικής κρίσης (2019-2020), ο αριθμός των χρηστών του διαρκώς αυξάνεται (1,5 δισεκατομμύριο ανά μήνα παγκοσμίως-3.84 εκατομμύρια και ποσοστό αύξησης 27.5% των χρηστών κατά το έτος 2023-2024 στην Ελλάδα). Μαζί όμως με τον αριθμό των χρηστών, αυξάνεται και η δημόσια ανησυχία για τις ψυχοκοινωνικές συνέπειες και την πολιτική επίδραση που μπορεί να προκαλέσει η πολύωρη, ημερήσια έκθεση στο συγκεκριμένο Μέσο. Ιδιαιτέρως δε καθώς, την πρωτοκαθεδρία στην κατανάλωση οπτικού περιεχομένου της πλατφόρμας κατέχει το νεανικό κοινό, η επονομαζόμενη Gen Z (18-25 ετών) με ποσοστό 30,5% επί του συνόλου των χρηστών του, αλλά και άτομα που ανήκουν στο φάσμα της ανηλικότητας (13-17 ετών) με ποσοστό 30,2% αντίστοιχα .
Στόχος της παρούσας έρευνας δεν είναι η αναπαραγωγή του ηθικού πανικού αλλά η νηφάλια χαρτογράφηση αυτού του ψηφιακού οικοσυστήματος και των κύριων πολιτισμικών και πολιτικών δυναμικών που αναπτύσσονται εντός του. Η έρευνα εξετάζει ενδιαφέρουσες παραμέτρους σε σχέση με τη χρήση της δημοφιλούς πλατφόρμας από τη Gen Z, όπως τα κίνητρα συμμετοχής στην πλατφόρμα, ο τρόπος διαμοιρασμού του περιεχομένου, το ενδιαφέρον για κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα, οι διαδικασίες πολιτικοποίησης μέσω της πλατφόρμας και η συσχέτιση της ψηφιακής δραστηριότητας με άλλους τρόπους πολιτικής συμμετοχής και ακτιβισμού, η δημοφιλία των λογαριασμών των πολιτικών αρχηγών, οι έμφυλες διαφοροποιήσεις και οι νέες μορφές ενόχλησης και απειλής που αναδεικνύονται από τη χρήση της πλατφόρμας.
Το ερευνητικό πρόγραμμα ξεκίνησε τον Νοέμβριο του 2024.
Μαρία Λούκα
Το 1985 (πριν 40 χρόνια) ο Neil Postman εκδίδει το βιβλίο του με τίτλο «Amusing ourselves to death” (Διασκέδαση μέχρι θανάτου). Στο μικρό πλην πυκνό νοηματικά βιβλίο του ο Postman ασκεί κριτική στην ολοένα και αυξανόμενη κατανάλωση διασκεδαστικού εικονιστικού περιεχομένου, μέσω του τότε κυρίαρχου μέσου, της τηλεόρασης. Η κριτική οπτική του Postman στην κατανάλωση διασκεδαστικού περιεχομένου συνδέει την κατανάλωση αυτή με την επικράτηση μιας ολοένα και πιο επιφανειακής νοητικής αντίληψης για όσα συμβαίνουν στην πραγματικότητα που μας περιβάλλει και την πρόσληψη αυτών των τεκταινομένων με μια λογική στιγμιαίας συναισθηματικής κινητοποίησης (χαράς, λύπης, ικανοποίησης, θυμού κλπ.) και όχι έλλογης επεξεργασίας και κριτικού αναστοχασμού. Η διασκέδαση παραπέμπει σε μια συνθήκη παροδικής συναισθηματικής εκτόνωσης, όπου το άτομο «κομματιάζει και πετάει μακριά τα θρύμματα του άγχους, της στεναχώριας, της ανίας κτλ.», έχοντας ως ρίζα το αρχαίο ρήμα διασκεδάννυμι που σημαίνει διασκορπίζω, ρίχνω στους ανέμους ή διαλύω. Η έννοια της διασκέδασης έρχεται κατά κάποιο τρόπο σε αντιδιαστολή με την ψυχαγωγία, η οποία θεωρείται η δημιουργική και ποιοτική αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Η ψυχαγωγία «καλλιεργεί» την ψυχή, ενώ η διασκέδαση χαρίζει ευχάριστες στιγμές και «βγάζει» πρόσκαιρα το άτομο από την ανία της καθημερινότητας. Με βάση τα παραπάνω, πρέπει να εξοβελίζουμε τη διασκέδαση από την καθημερινότητά μας και να επιζητάμε -συνεχώς- την ψυχαγωγία; Φυσικά και όχι. Και τα δύο χρειάζονται έτσι ώστε να ικανοποιηθεί και να αναπτυχθεί ολοκληρωμένα ο άνθρωπος, απλά το θέμα είναι η…δοσολογία. Η διασκέδαση μετατρέπεται σε πρόβλημα όταν συνιστά πυρηνικό συστατικό της «γραμματικής» του κάθε μηνύματος που παράγεται στα μέσα επικοινωνίας/ενημέρωσης -παραδοσιακά και νέα- και με τον τρόπο της «υπαγορεύει» ή τουλάχιστον προκρίνει συγκεκριμένες διασκεδαστικο-στραφείς αναγνώσεις/αντιλήψεις πάνω σε όσα συμβαίνουν γύρω μας και καθορίζουν λίγο ή πολύ τις ίδιες τις ζωές μας. Στη συνέχεια του παρόντος κειμένου ελπίζω να γίνει πιο κατανοητή η συγκεκριμένη επισήμανση.
Μετά από αυτή την απαραίτητη εισαγωγή, ερχόμαστε στο σήμερα και στα αποτελέσματα της έρευνας που πραγματοποιήθηκε σε νεαρά άτομα (16-25 ετών) σχετικά με την κουλτούρα χρήσης του TikTok στην Ελλάδα από το Ινστιτούτο Έτερον, και τα οποία με μια πρώτη ματιά υπογραμμίζουν τη βαθιά ενσωμάτωση της διασκέδασης στη χρήση της πλατφόρμας, ανεξάρτητα από το περιεχόμενο (ενημερωτικό/πολιτικό ή «ψυχαγωγικό»). Αυτό συνάδει με την κεντρική θέση του Neil Postman στο έργο του «Διασκέδαση Μέχρι Θανάτου», σύμφωνα με την οποία οι σύγχρονες (εικονοκεντρικές) τεχνολογίες επικοινωνίας έχουν μετατρέψει τον δημόσιο διάλογο σε διασκεδαστικό προϊόν. Εξάλλου, το ίδιο το TikTok ως πλατφόρμα, βάσει της «γραμματικής» του, αποτελεί ένα μέσο που προάγει τη δημιουργία και διάχυση περιεχομένου με διασκεδαστική λογική, αποσκοπώντας στη συναισθηματική κινητοποίηση/εκτόνωση των χρηστ(ρι)ών/καταναλωτ(ρι)ών του.
H κυρίαρχη λογική της διασκέδασης
Βασικό εύρημα στην παρούσα έρευνα αποτελεί ότι το 78,1% των νέων χρησιμοποιεί το TikTok για διασκέδαση. Ο Postman, αναλύοντας τη μετάβαση από μια κοινωνία του έντυπου λόγου σε μια κοινωνία της εικόνας, εξηγεί πως η προτεραιότητα της διασκέδασης αλλοιώνει τον τρόπο κατανόησης σημαντικών θεμάτων. Στο TikTok, η παρουσία πολιτικού ή ενημερωτικού περιεχομένου συνυπάρχει και συχνά υποτάσσεται στη λογική της διασκέδασης. Τα κοινωνικά ζητήματα, τα πολιτικά μηνύματα και οι πληροφορίες προσαρμόζονται στις απαιτήσεις της σύντομης, οπτικής και συχνά χιουμοριστικής παρουσίασης.
Η έμφαση στη διασκέδαση δεν περιορίζεται μόνο στο περιεχόμενο αλλά επηρεάζει και τον τρόπο που οι χρήστ(ρι)ες αλληλεπιδρούν με την πλατφόρμα. Το TikTok, με την αλγοριθμική του φύση, ενισχύει την προβολή περιεχομένου που ταιριάζει στις προτιμήσεις των χρηστ(ρι)ών, ενθαρρύνοντας τη συνεχή κατανάλωση (διασκεδαστικών) βίντεο. Η συνεχής αυτή ροή ενισχύει τη νοοτροπία της στιγμιαίας ικανοποίησης, μειώνοντας τη δυνατότητα για βαθύτερη σκέψη ή ανάλυση.
Η κυριαρχία της διασκέδασης στον τρόπο κατανάλωσης περιεχομένου υπονομεύει τη δυνατότητα σοβαρής ανάλυσης και κριτικής σκέψης. Η έρευνα δείχνει ότι μόλις ένα 22,8% χρησιμοποιεί το TikTok για να έρθει σε επαφή με την κοινωνική και πολιτική επικαιρότητα. Ωστόσο, ακόμα και αυτά τα θέματα παρουσιάζονται κατά κύριο λόγο μέσα από ένα πρίσμα που προάγει την ψυχαγωγία αντί της ενημέρωσης. Ο Postman προειδοποιεί για τους κινδύνους αυτής της προσέγγισης: όταν η διασκέδαση γίνεται ο πρωταρχικός στόχος της επικοινωνίας, οι πολίτες ενδέχεται να μην μπορούν να διακρίνουν την ουσία από την επιφάνεια.
Στην ίδια λογική κινείται και σχετικό εύρημα έτερης πρόσφατης έρευνας αναφορικά με την παραγωγή και διάχυση περιεχομένου από λογαριασμούς Ελλήνων αρχηγών πολιτικών κομμάτων στο TikTok1. Η εν λόγω έρευνα ανέδειξε -μεταξύ άλλων- ότι οι καταναλωτ(ρι)ες περιεχομένου από τους υπό έρευνα λογαριασμούς φαίνεται να αλληλεπιδρούν περισσότερο με όσα βίντεο δεν περιέχουν ουσιαστικές πολιτικές πληροφορίες και απλά παρουσιάζουν μη πολιτικές πτυχές της ζωής και της δραστηριότητας των πολιτικών προσώπων με λιγότερο ή περισσότερο χιουμοριστικό τρόπο. Με άλλα λόγια, οι χρήστ(ρι)ες, ακόμα και όταν καταναλώνουν βίντεο παραχθέντα από πολιτικά πρόσωπα, προτιμούν τα βίντεο αυτά να μην έχουν πολιτικό περιεχόμενο.
Επιπλέον, η αλγοριθμική προσαρμογή του TikTok συχνά ενισχύει το φαινόμενο του «φίλτρου διήθησης» (filterbubble) όπου οι χρήστ(ρι)ες εκτίθενται κυρίως σε περιεχόμενο που ενισχύει τις υπάρχουσες πεποιθήσεις τους. Το φαινόμενο αυτό περιορίζει τη δυνατότητα ουσιαστικής δημόσιας συζήτησης, καθώς οι χρήστες καταναλώνουν περιεχόμενο που δεν προάγει την κριτική σκέψη, μην ωθώντας τους να «αναμετρηθούν» με διαφορετικές απόψεις και να αναπτύξουν περαιτέρω την επιχειρηματολογία τους.
Το μέσο (δύναται να)είναι το μήνυμα
Ο Postman έχει επηρεαστεί και από τον Marshall McLuhan, ο οποίος μας έχει δώσει την πολύ γνωστή φράση «το μέσο είναι το μήνυμα». Μολονότι η φράση αυτή έχει υποστεί κριτική ως (ακραία) τεχνολογικά ντετερμινιστική, ως ένα βαθμό έχει κάποιο νόημα. Στο TikTok, η μορφή του περιεχομένου -σύντομα βίντεο που επικεντρώνονται στην αμεσότητα και τον εντυπωσιασμό- καθορίζει εν πολλοίς τον τρόπο που οι χρήστ(ρι)ες αντιλαμβάνονται το περιεχόμενο. Το 47,4% των ερωτηθεισών/εντων -δηλαδή σχεδόν ένα στα δύο άτομα- δηλώνει ότι προτιμά χιουμοριστικά βίντεο, γεγονός που υποδεικνύει ότι ακόμα και «σοβαρά» θέματα χρειάζεται να παρουσιαστούν με διασκεδαστικό τρόπο για να προσελκύσουν το ενδιαφέρον, καθώς το χιούμορ ως συστατικό των βίντεο δύναται να αυξήσει σε σημαντικό βαθμό τη διάχυσή τους στην κοινότητα των χρηστ(ρι)ών. Αυτή ακριβώς η λογική της όσο το δυνατόν πιο ευρείας και ταχείας διάδοσης, το λεγόμενο virality, αποτελεί το θεμελιώδη στόχο των παραγωγών (οπτικοακουστικού) περιεχομένου σε όλα τα μέσα επικοινωνίας, και φυσικά και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ως προς αυτή την παράμετρο, η δομή του TikTok, με την απλότητα στη δημιουργία και διανομή περιεχομένου, επιτρέπει στα άτομα να παράγουν περιεχόμενο που ανταποκρίνεται στις «προσδοκίες» της πλατφόρμας. Αυτή η ευκολία συμβάλλει στην υπερπροσφορά περιεχομένου, του οποίου η ποιότητα συχνά υποχωρεί μπροστά στην ποσότητα και την αμεσότητα. Το φαινόμενο αυτό επιβεβαιώνει την άποψη του Postman ότι η κοινωνία μας έχει μετατραπεί σε ένα «υπερθέαμα», όπου η παρουσίαση υπερισχύει της ουσίας.
Ο ρόλος της κοινότητας
Η παρούσα έρευνα καταδεικνύει, επίσης, ότι το TikTok λειτουργεί και ως μέσο κοινωνικής αλληλεπίδρασης, καθώς το 81,8% των νέων μοιράζεται περιεχόμενο με φίλους και ένα 58% των ατόμων και με την οικογένειά τους. Αυτό ενισχύει την άποψη του Postman ότι η κοινωνία της εικόνας προάγει την κοινή εμπειρία της διασκέδασης, αλλά παράλληλα ελλοχεύει ο κίνδυνος της υπεραπλούστευσης σημαντικών θεμάτων, καθώς αυτά διαμεσολαβούνται μέσα από ένα πλαίσιο επιφανειακής παρουσίασης.
Παράλληλα, η χρήση του TikTok ως εργαλείο δημιουργίας και διαμοιρασμού περιεχομένου προσφέρει στους χρήστες μια αίσθηση συμμετοχής και ταυτότητας. Ωστόσο, αυτή η συμμετοχή συχνά περιορίζεται στην επιφανειακή αλληλεπίδραση, χωρίς ουσιαστική δέσμευση ή και αναστοχασμό για τα θέματα που παρουσιάζονται. Αυτό υπονομεύει τη δυνατότητα του μέσου να λειτουργήσει ως χώρος γόνιμου διαλόγου και ανταλλαγής ουσιαστικής επιχειρηματολογίας.
Συμπέρασμα
Η έρευνα για τη χρήση του TikTok από νεαρά άτομα στην Ελλάδα επιβεβαιώνει την προ τεσσαρακονταετίας ανάγνωση του NeilPostman: η διασκέδαση κυριαρχεί στις προτεραιότητες της επικοινωνίας στη σύγχρονη εποχή. Αν και η πλατφόρμα προσφέρει δυνατότητες έκφρασης και διάχυσης πληροφοριών, αυτές περιορίζονται από την ανάγκη για αμεσότητα, σύντομη μορφή και διασκεδαστική/επιφανειακή προσέγγιση. Η τάση αυτή εγείρει ερωτήματα για τη δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής των νέων στη δημόσια σφαίρα μέσω ενός μέσου που δίνει προτεραιότητα στη διασκέδαση έναντι της ενημέρωσης.
Είναι σαφές ότι, ενώ το TikTok προσφέρει μια μοναδική πλατφόρμα για δημιουργικότητα και σύνδεση, η κυριαρχία της διασκέδασης ενδέχεται να περιορίσει τις δυνατότητες των χρηστών να ασχοληθούν σε βάθος με κρίσιμα ζητήματα. Η πρόκληση παραμένει να βρεθεί μια ισορροπία μεταξύ της διασκέδασης και της ενημέρωσης, ώστε η πλατφόρμα να μπορέσει να εξυπηρετήσει -μεταξύ άλλων- και την ουσιαστική ανάπτυξη της σκέψης και της συμμετοχής στη δημόσια ζωή.