Χαρτογραφώντας τη νέα γενιά: Μια συγκριτική ανάλυση
Ταυτότητα της έρευνας
Στις αρχές Απριλίου του 2023 δημοσιεύτηκε η μεγάλη έρευνα του Ινστιτούτου Eteron με τη συνεργασία της aboutpeople «Η Ακτινογραφία των Ψηφοφόρων: Ιδεολογίες, Αξίες, Τοποθετήσεις», η οποία εντάσσεται στο project “Society: In-depth” με συντονιστή το Γιάννη Αλμπάνη. Υπεύθυνοι της έρευνας ήταν ο καθηγητής Συγκριτικής Πολιτικής στο Πάντειο, Γεράσιμος Μοσχονάς και ο διευθυντής της aboutpeople, Πέτρος Ιωαννίδης. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε το διάστημα από τις 17 έως τις 27 Μαρτίου 2023 με διαδικτυακές και τηλεφωνικές συνεντεύξεις σε πανελλαδικό δείγμα 4.182 ατόμων άνω των 17 ετών. Λόγω του μεγάλου δείγματος της έρευνας κατέστη εφικτή η ανάλυση των απαντήσεων ανά κομματική προτίμηση. Και αυτή ήταν και η πρωτοτυπία της έρευνας, συμβάλλοντας στην κατανόηση των κομμάτων μέσα από την ανάλυση του εκλογικού σώματος του κάθε κόμματος.
Στο δείγμα των 4.128 ατόμων περιλαμβάνονται οι απαντήσεις 721 νέων ηλικίας 17 – 34 ετών.
Σήμερα, φέρνουμε στο φως της δημοσιότητας τα αποτελέσματα της παραπάνω ποσοτικής έρευνας με στοιχεία ανά ηλικιακή ομάδα, εστιάζοντας στα ευρήματα για τις τοποθετήσεις της νέας γενιάς.
Η έρευνα εξετάζει σε βάθος τις απόψεις για την πολιτική, τους θεσμούς, τη δημοκρατία και τα μεγάλα ιδεολογικά και αξιακά ζητήματα που απασχολούν επί μακρόν το δημόσιο διάλογο.
Ολόκληρη η έρευνα (πίνακες) με ανάλυση ανά ηλικιακή ομάδα είναι διαθέσιμη σε pdf
Σύνοψη κύριων ευρημάτων σχετικά με τη νέα γενιά: Ιδεολογίες, αξίες, τοποθετήσεις
Βασικοί στόχοι της ανάλυσης που ακολουθεί είναι οι εξής:
- να σκιαγραφήσουμε το πολιτικό προφίλ που διαμορφώνεται στη νέα γενιά εστιάζοντας στις παραπάνω θεματικές: θεσμοί, δημοκρατία & συλλογικές δράσεις, οικονομία, δαπάνες & ρόλος του κράτους, μεταναστευτικό, λοατκι+ δικαιώματα & MeToo, ιδεολογικές αναφορές & προσδοκίες για το μέλλον.
- να εντοπίσουμε και να σχολιάσουμε τις πιο έντονες διαφορές που προκύπτουν στις απαντήσεις αναλύοντας τα αποτελέσματα ανά ηλικιακή ομάδα.
- να εμπλουτίσουμε την οπτική μας μέσα από τη συγκριτική ανάλυση των ευρημάτων με τα αποτελέσματα της έρευνας «η νέα γενιά μετά τα Τέμπη», καθώς και τις περσινές έρευνες του Eteron για την οικονομία μετά την πανδημία και τη Generation Z.
Μεθοδολογικές επισημάνσεις
«Μπορούμε άραγε να μιλάμε για τη «γενιά των Τεμπών»; Θα πρέπει να είναι κανείς επιφυλακτικός. Ξέρουμε, άλλωστε, ότι η γενιά δεν είναι απλώς μια ηλικιακή σύμβαση· έχει αξία όταν αναφέρεται σε εμπειρίες καθολικής εμβέλειας, σε ευρύτερες συνθήκες μέσα στις οποίες διαμορφώνεται ένα κοινό έδαφος, μια «ταυτότητα» – έστω και αν αυτή δεν είναι ποτέ μονολιθική. Στην περίπτωσή µας, όμως, ενδέχεται να πρόκειται για κάτι περισσότερο από μια “δημοσιογραφική” περιγραφή. Γιατί το δυστύχημα των Τεμπών είναι ακριβώς ένα τέτοιο καθολικό γεγονός.»
Γιάννης Μπαλαμπανίδης, άρθρο στην Καθημερινή, 5/4/2023
Πριν προχωρήσουμε στο σχολιασμό των βασικών θεματικών με τις οποίες θα καταπιαστούμε, είναι αναγκαίες κάποιες σύντομες μεθοδολογικές επισημάνσεις, καθώς η αστόχαστη χρήση της έννοιας «γενιά» μπορεί να συσκοτίσει αντί να ανοίξει τους ορίζοντες της κοινωνικής έρευνας. Σε σχετική μελέτη για την έννοια της «γενιάς», που εκδόθηκε το φθινόπωρο του 2019 από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, ο Ευγένιος Ματθιόπουλος αναφέρεται σε επιπόλαιες χρήσεις και κατάχρηση της έννοιας, επιχειρώντας μια κριτική επισκόπηση των γενεακών θεωριών.
Όπως σημειώνει, το θεμελιώδες σφάλμα μπορεί να εντοπιστεί στο «πέρασμα από την εμπειρική αντίληψη της σημασίας μιας κοινολεκτούμενης λέξης στη χρήση της ως αφηρημένης έννοιας, δίχως όμως επαρκή αποσαφήνιση του σημασιολογικού της βάθους και πλάτους στο πλαίσιο μιας επιστημονικά δομημένης ερμηνευτικής σκέψης» (σελ. 31).
Η χρήση της έννοιας της «γενιάς» μας απασχόλησε ιδιαίτερα την περσινή χρονιά στο πλαίσιο του project “Gen Z – Voice On”, με τις σχετικές προσεγγίσεις να περιλαμβάνονται στο e-book του Eteron με τίτλο: «Gen Z, Πολιτική & Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης στην περίοδο της πανδημίας: Ερευνητικά ευρήματα και σχολιασμός». Όπως επισημαίνει στη συνέντευξη που μας παραχώρησε η καθηγήτρια κοινωνιολογίας και πρώην πρόεδρος της Αμερικανικής Κοινωνιολογικής Εταιρείας, Ruth Milkman, είναι λάθος η διάκριση μεταξύ των γενεών να γίνεται, όπως συχνά συμβαίνει, με βάση τα δημογραφικά χαρακτηριστικά ή τα καταναλωτικά γούστα.
Αντλώντας από το έργο του Karl Mannheim, τονίζει ότι «μια γενιά δεν είναι ένα βιολογικό φαινόμενο που ορίζεται από την ηλικία αλλά ένα κοινωνιολογικό φαινόμενο που ορίζεται από τα δράματα της ιστορίας.» Με αυτή την έννοια, η Milkman συμβάλλει σε μια προσέγγιση της έννοιας της «πολιτικής γενιάς». Σε αυτή την προσέγγιση, αυτό που έχει σημασία δεν είναι το έτος κατά το οποίο γεννιούνται οι άνθρωποι, αλλά οι ιστορικά συγκεκριμένες, κοινές εμπειρίες τους, οι οποίες διαμορφώνουν αποφασιστικά τους τρόπους σκέψης που διαχωρίζουν τη μια γενιά από τις άλλες.
Στο πλαίσιο αυτό, θα σκιαγραφήσουμε το πολιτικό προφίλ της νέας γενιάς και θα εντοπίσουμε κάποιες εμφανείς γενεακές διαφορές στις απαντήσεις ανά ηλικιακή ομάδα. Επιλέγουμε να αντιμετωπίσουμε ως μια ενιαία ηλικιακή κατηγορία τις νέες και τους νέους 17 – 34 ετών ή αλλιώς τη Generation Z με τα νεότερα τμήματα της γενιάς των Millennials. Η επιλογή μας στηρίζεται σε μια διαδεδομένη θέση στη διεθνή βιβλιογραφία: ότι οι Millennials και οι Gen Zers διαμορφώθηκαν από τόσες πολλές κοινές εμπειρίες που θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι αποτελούν μια ενιαία γενιά. Από την άλλη, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε τα όρια αυτής της επιλογής.
Όπως ορθά σημειώνουν οι Μαλούτα και Ζηργάνου σε άρθρο τους με τίτλο «Νεολαία, αριστερή ψήφος και ριζοσπαστισμός τη δεύτερη δεκαετία του 2000», εκτός από παραμέτρους ταξικές, ιδεολογικές, φύλου, τόπου κατοικίας κ.ά., το πότε βίωσαν την κρίση του 2008 τα νεαρά υποκείμενα αποτελεί «μια πρόσθετη παράμετρο που λειτουργεί διαφοροποιητικά στις αντιλήψεις» και «διακρίνει όσους/-ες τη βίωσαν ως τομή (οι μεγαλύτεροι/-ες), από αυτούς/-ες που δεν γνώρισαν τίποτα άλλο και, συνεπώς, τη βίωσαν ως “κανονικότητα”».
Με άλλα λόγια, εστιάζοντας σε δείγμα νέων 17 – 34 ετών, αρκεί να σκεφτούμε ότι όταν η χώρα μπήκε στα μνημόνια την άνοιξη του 2010, το άνω όριο του δείγματος μας ήταν 21 ετών, ενώ το κάτω όριο του δείγματος μας ήταν μόλις 4 ετών.
Παράλληλα, θα εξετάσουμε τα ευρήματα σε μια συγκριτική προοπτική, φέρνοντας στη συζήτηση, όπως ήδη είπαμε, παλιότερες έρευνες του Eteron και κυρίως την έρευνα που πρόσφατα δημοσίευσε το Eteron «η νέα γενιά μετά τα Τέμπη», με επιστημονικά υπεύθυνη τη Δρ. Πολιτικής Κοινωνιολογίας και μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Πάντειο Λουκία Κοτρωνάκη. Η συλλογή των στοιχείων έγινε από την aboutpeople στα μέσα Απριλίου του 2023 σε πανελλαδικό δείγμα 634 νέων ηλικίας 17 – 34 ετών.
Η συγκριτική ματιά μας δίνει τη δυνατότητα να συνδυάσουμε δύο ερωτηματολόγια με διαφορές ως προς τις εμφάσεις τους, τα οποία όμως λειτουργούν συμπληρωματικά και εμπλουτίζουν την οπτική μας:
- Το ερωτηματολόγιο της έρευνας «Η Ακτινογραφία των Ψηφοφόρων: Ιδεολογίες, Αξίες, Τοποθετήσεις», το οποίο δεν υπεισέρχεται στα ζητήματα επικαιρότητας και δίνει έμφαση στις απόψεις για την πολιτική, τους θεσμούς, τη δημοκρατία και τα μεγάλα ιδεολογικά και αξιακά ζητήματα &
- Το ερωτηματολόγιο της έρευνας «η νέα γενιά μετά τα Τέμπη» με μεγαλύτερη έμφαση στην ιδιαίτερη συγκυρία μετά το θανατηφόρο σιδηροδρομικό δυστύχημα στα Τέμπη αναδεικνύοντας τις απόψεις, τα συναισθήματα και τη συμμετοχή των νέων στις κινητοποιήσεις.
Με άλλα λόγια, η συγκριτική ανάλυση μας επιτρέπει να τοποθετήσουμε τις γενικότερες απόψεις των νέων στο ευρύτερο περιβάλλον και τη συγκυρία εντός της οποίας διατυπώθηκαν.
Θεσμοί, δημοκρατία & συλλογικές δράσεις
Η πρώτη θεματική με την οποία θα καταπιαστούμε σχετίζεται με τη στάση των νέων απέναντι στους θεσμούς και τη δημοκρατία, καθώς και τη συμμετοχή τους σε συλλογικές δράσεις.
Τα ευρήματα καθιστούν σαφές ότι μετά το δυστύχημα στα Τέμπη εντείνεται η κρίση εμπιστοσύνης των νέων απέναντι στους θεσμούς (γράφημα 1). Πολύ χαμηλά ποσοστά εμπιστοσύνης συγκεντρώνουν όλοι οι βασικοί θεσμοί που συγκροτούν το ελληνικό πολιτικό σύστημα, με τις πρώτες θέσεις στα ποσοστά δυσπιστίας των νέων να καταλαμβάνουν τα ΜΜΕ (91,8%), τα πολιτικά κόμματα (89,4%), το κοινοβούλιο (77,5%) και η κυβέρνηση (74,6%). Συγκρίνοντας με το γράφημα 2 που συγκεντρώνει το μέσο όρο των αποτελεσμάτων του συνόλου των ηλικιακών κατηγοριών, θα λέγαμε ότι η κρίση εμπιστοσύνης είναι γενικευμένη και αποτυπώνεται και σε επίπεδο γενικού πληθυσμού 17 ετών και άνω.
Ωστόσο, είναι εμφανές ότι τα ποσοστά δυσπιστίας απέναντι στους θεσμούς είναι πολύ πιο ανεβασμένα στη νέα γενιά. Για παράδειγμα, ενώ στη νέα γενιά ο μόνος θεσμός που απολαμβάνει ποσοστά εμπιστοσύνης άνω του 30% είναι οι Ανεξάρτητες Αρχές (33%), στο σύνολο των ηλικιακών κατηγοριών, όλοι οι θεσμοί, με εξαίρεση τα πολιτικά κόμματα και τα ΜΜΕ, συγκεντρώνουν ποσοστά εμπιστοσύνης (πολύ & αρκετά) που κυμαίνονται μεταξύ του 30 – 40%.
Γράφημα 1
Γράφημα 2
Αντίστοιχα είναι και τα ευρήματα της έρευνας «η νέα γενιά μετά τα Τέμπη», με την κυβέρνηση – ως θεσμό – και τα πολιτικά κόμματα εν γένει να συγκεντρώνουν τα μεγαλύτερα ποσοστά δυσπιστίας, με 75,4% και 88,5% αντίστοιχα. Πιο ειδικά για τα ΜΜΕ, προκύπτει ότι οι νέες και οι νέοι γυρνάνε την πλάτη τους στην τηλεόραση, με ποσοστά δυσπιστίας που φτάνουν στο 86,7% αλλά και τις εφημερίδες (72,2%).
Τα ευρήματα αυτά μπορούμε να τα συσχετίσουμε και με τα κυρίαρχα συναισθήματα των νέων, με την οργή (43,7%), την απελπισία (19,7%) και το αίσθημα της ντροπής (17,4%) να συνθέτουν το συναισθηματικό υπόστρωμα της διευρυμένης δυσπιστίας απέναντι σε όλους τους θεσμούς.
Στο πλαίσιο αυτό, η μεγάλη πλειοψηφία είναι δυσαρεστημένη ή μάλλον δυσαρεστημένη με τον τρόπο που λειτουργεί η δημοκρατία στην Ελλάδα (75,8%), αν και δηλώνουν ότι παρά τα προβλήματά της δεν υπάρχει καλύτερο πολίτευμα από την κοινοβουλευτική δημοκρατία (76,6%). Το 82,8% των νέων διαφωνεί & μάλλον διαφωνεί με την άποψη ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η δικτατορία είναι προτιμότερη από την δημοκρατία, ενώ το 14,6% συμφωνεί & μάλλον συμφωνεί με αυτή την άποψη.
Αυτός ο αντιδημοκρατικός πυρήνας της τάξης του 14,6% επιβεβαιώνεται σε πολλές έρευνες της περιόδου και κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για την επίδραση της άκρας δεξιάς στη νέα γενιά. Αντίστοιχα, στην περσινή έρευνα του Eteron για τη Generation Z, ενώ αποτυπώνονται ξεκάθαρα τα πλειοψηφικά δημοκρατικά και αντιφασιστικά αντανακλαστικά της νέας γενιάς, φαίνεται να αναπαράγεται μια μειοψηφική αλλά υπαρκτή ακροδεξιά ζώνη επιρροής.
Επιστρέφοντας στο γράφημα 3, είναι αξιοσημείωτο ότι το 82,3% θεωρεί ότι η δημοκρατία θα ήταν καλύτερη αν οι πολίτες συμμετείχαν περισσότερο μέσα από λαϊκές συνελεύσεις και δημοψηφίσματα. Επομένως, η δυσαρέσκεια των νέων για τον τρόπο που λειτουργεί η δημοκρατία στην Ελλάδα συνδέεται κατά βάση με τάσεις για την εμβάθυνση του δημοκρατικού φαντασιακού.
Γράφημα 3
Συγκρίνοντας τις απαντήσεις των νέων 17 – 34 ετών με το μέσο όρο των ποσοστών του συνόλου των ηλικιακών κατηγοριών, αξίζει να σημειωθεί ότι προκύπτουν κάποιες – όχι όμως μεγάλες – γενεακές διαφορές.
Πιο ειδικά, στο σύνολο των ηλικιακών κατηγοριών, το 69,7% δηλώνει δυσαρέσκεια σε σχέση με τον τρόπο που λειτουργεί η δημοκρατία στην Ελλάδα, το 83% δηλώνει ότι παρά τα προβλήματά της δεν υπάρχει καλύτερο πολίτευμα από την κοινοβουλευτική δημοκρατία, το 13% συμφωνεί & μάλλον συμφωνεί με την άποψη ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η δικτατορία είναι προτιμότερη από την δημοκρατία και, τέλος, το 78,6% θεωρεί ότι η δημοκρατία θα ήταν καλύτερη αν οι πολίτες συμμετείχαν περισσότερο μέσα από λαϊκές συνελεύσεις και δημοψηφίσματα.
Επιστρέφοντας στη νέα γενιά, μεγάλο ποσοστό δηλώνουν ότι ενδιαφέρονται πολύ & αρκετά για την πολιτική (67,9%) αν και το ποσοστό όσων συζητάνε συχνά πολιτικά θέματα όταν είναι με φίλους/ες παραμένει χαμηλό (30,3%). Απ’ την άλλη, όπως συμπεράναμε στα περσινά workshops που διοργάνωσε το Eteron, το τι αντιλαμβάνονται οι νέες και οι νέοι με τον όρο «πολιτική» και ποια θέματα θεωρούν «πολιτικά» είναι πιο πολύπλοκο ζήτημα απ’ ό,τι αρχικά φαίνεται.
Σε κάθε περίπτωση, ένας ακόμη δείκτης για την εν δυνάμει εμβάθυνση του δημοκρατικού φαντασιακού της νέας γενιάς είναι ο βαθμός εξοικείωσης με κινηματικά ρεπερτόρια δράσης. Είναι χαρακτηριστικά απ’ αυτή την άποψη τα ευρήματα της έρευνας του Eteron για τη συμμετοχή των νέων στις κινητοποιήσεις για το δυστύχημα στα Τέμπη, όπου το 37,8% απάντησε ότι συμμετείχε σε διαδηλώσεις, απεργίες και άλλες δράσεις στη μνήμη των θυμάτων, ενώ για ένα 13,6% εξ’ αυτών, οι κινητοποιήσεις του Μαρτίου του 2023 αποτέλεσαν την πρώτη τους εμπειρία συμμετοχής σε διαδήλωση για οποιοδήποτε κοινωνικό ζήτημα.
Από τα στοιχεία που δημοσιεύουμε σήμερα προκύπτει ότι στη νέα γενιά ιεραρχείται ψηλά το δικαίωμα στη διαδήλωση και μια στάση απέναντι στην αστυνομική βία (γράφημα 4). Αντίστοιχο εύρημα έχουμε και στην έρευνα για τις κινητοποιήσεις μετά το δυστύχημα στα Τέμπη. Η μεγάλη πλειοψηφία (70%), τόσο όσων συμμετείχαν όσο και όσων δεν συμμετείχαν στις κινητοποιήσεις, συμφωνεί με την άποψη ότι η αστυνομία τις αντιμετώπισε με υπέρμετρη βία.
Γράφημα 4
Επιπλέον, 1 στα 2 άτομα απάντησαν ότι έχουν συμμετάσχει στο παρελθόν σε διαδήλωση και 1 στα 4 ότι έχουν συμμετάσχει στο παρελθόν σε απεργία. Ως προς το δικαίωμα στην απεργία, ένα αξιοσημείωτο εύρημα της περσινής έρευνας του Eteron για την οικονομία, ήταν ότι το 82,3% των νέων 17-24 ετών και το 77,1 των νέων 25-34 ετών συμφωνούν & μάλλον συμφωνούν με τη θέση ότι το δικαίωμα στην απεργία είναι ιερό.
Επιπλέον, στην περσινή έρευνα του Eteron για τη Generation Z, 1 στους 4 νέους και νέες απάντησε ότι έχει συμμετάσχει σε διαδήλωση κατά τη διάρκεια του 2021, εντυπωσιακό, ιδίως αν συνυπολογιστούν το παρατεταμένο λοκντάουν και οι περιορισμοί που ανεπιτυχώς έθεσε στο δικαίωμα της συνάθροισης ο ν. 4703/2020.
Συμπερασματικά, από τα ευρήματα ενισχύεται η υπόθεση ότι για ένα σημαντικό τμήμα της νέας γενιάς, το αίτημα της δημοκρατικής εμβάθυνσης συνδέεται με τη συμμετοχή σε συλλογικές δράσεις και κοινωνικά κινήματα.
Οικονομία, δαπάνες & ρόλος του κράτους
Στην περσινή έρευνα του Eteron για την οικονομία, ο Γεράσιμος Μοσχονάς τόνιζε, στην ανάλυση του, την ενίσχυση, λόγω της πανδημίας, «των state-oriented (“κρατικο-κεντρικών”) οικονομικών ιδεών σε βάρος προτιμήσεων και αξιών προερχόμενων από το υπόδειγμα του οικονομικού φιλελευθερισμού». Αυτό θα μπορούσε να είναι κεντρικό συμπέρασμα και των στοιχείων που παρουσιάζουμε σήμερα για τη νέα γενιά, όπως ξεκάθαρα αποτυπώνεται στα ευρήματα που συγκεντρώνονται στο γράφημα 5.
Γράφημα 5
Είναι χαρακτηριστικό ότι μόνον το 20,7% θεωρεί ότι οι ιδιωτικές επιχειρήσεις αποτελούν τον κύριο τρόπο για να δημιουργηθούν καλύτερες συνθήκες οικονομικής ανάπτυξης. Στην ίδια κατεύθυνση, ενδεικτικά είναι τα υψηλά ποσοστά δημοφιλίας που συγκεντρώνει το κοινωνικό κράτος (80%), ενώ εξαιρετικά αντιδημοφιλή είναι τα μνημόνια (84,6%).
Εντυπωσιακό είναι, δε, ότι το ποσοστό των νέων που προτάσσουν την «αύξηση των αμυντικών δαπανών ώστε να προστατευθεί καλύτερα η εθνική ακεραιότητα» μόλις που αγγίζει το 19,8%. Πέρα από το ισχυρό μήνυμα αναπροσανατολισμού των δημοσίων δαπανών σε τομείς όπως η υγεία, η παιδεία και η δημόσια ασφάλιση, το εν λόγω εύρημα είναι σημαντικό και για έναν επιπλέον λόγο. H Ελλάδα πρωταγωνιστεί στις αμυντικές δαπάνες παγκοσμίως, ξεπερνώντας μάλιστα την περσινή χρονιά ακόμη και τις ΗΠΑ, καθώς η Ελλάδα δαπάνησε για την άμυνά της ποσοστό επί του ΑΕΠ 3,54%, ενώ οι ΗΠΑ 3,46%.
Στρέφοντας την προσοχή στο μέσο όρο των ποσοστών του συνόλου των ηλικιακών κατηγοριών, παρατηρούμε τα εξής. Το 57,1% θεωρεί ότι η λέξη ιδιωτικοποίηση αντιπροσωπεύει κάτι κακό, το 62,7% συμφωνούν με την άποψη ότι οι αμυντικές δαπάνες πρέπει να μειωθούν και το 64,5% θεωρούν ότι το κράτος πρέπει να παρεμβαίνει περισσότερο στην οικονομία για να δημιουργηθούν καλύτερες συνθήκες οικονομικής ανάπτυξης. Υπάρχουν κάποιες διαφορές σε σχέση με τα ποσοστά των νέων 17 – 34 ετών, οι οποίες όμως δεν αλλάζουν τη βασική εικόνα. Αντίθετα, αποτελούν σοβαρή ένδειξη ότι η τάση των state-oriented οικονομικών ιδεών, την οποία επισημαίνει ο Γεράσιμος Μοσχονάς, είναι ακόμη ισχυρότερη στη νέα γενιά.
Αντίστοιχα ευρήματα προκύπτουν και από την έρευνα «η νέα γενιά μετά τα Τέμπη», με πιο ενδεικτική την ερώτηση «τι πιστεύετε ότι πρέπει να αλλάξει για να είναι ασφαλείς οι μεταφορές;». Στις απαντήσεις αποτυπώνεται η αποδοκιμασία των νέων απέναντι στην ιδιωτικοποίηση των σιδηροδρόμων, με την πλειοψηφία να τάσσεται υπέρ της επανακρατικοποίησης του επιβατικού έργου στο σύνολό του.
Απ’ την άλλη, θα ήταν λάθος να υποτιμήσουμε τις ορατές και αόρατες επιδράσεις του νεοφιλελευθερισμού. Στην περσινή έρευνα του Eteron για την οικονομία, χαρακτηριστικές είναι οι απαντήσεις στην ερώτηση: «ποια από τις δύο παρακάτω κοινωνικές ομάδες είναι εκείνη που κυρίως δημιουργεί τον πλούτο στην οικονομία; Κυρίως οι επιχειρηματίες ή κυρίως οι εργαζόμενοι/ες», όπου το 46% των νέων 17 – 24 ετών και το 36,8% των νέων 25 – 34 ετών απαντά «κυρίως οι επιχειρηματίες».
Είναι σημαντικό, τέλος, να τονιστεί μια σύγχυση που αποτυπώνεται σε ορισμένες απαντήσεις των νέων. Για παράδειγμα, το 60,2% θεωρεί ότι ο καπιταλισμός ως έννοια αντιπροσωπεύει κάτι κακό. Την ίδια στιγμή βέβαια το 52,1% θεωρεί την οικονομία της αγοράς (που είναι μετωνυμία του καπιταλισμού) κάτι καλό. Αντίστοιχα, το 55,1% θεωρεί τις πολυεθνικές κάτι κακό αλλά το 58,9% θεωρεί τις ξένες επενδύσεις κάτι καλό. Αυτό είναι ένα φαινόμενο που το συναντάμε σε όλες τις ηλικιακές κατηγορίες και το οποίο ο Γ. Αλμπάνης, σε σχετικό του άρθρο στην Εφ.Συν., το περιγράφει ως ιδεολογικό συγκρητισμό.
Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι ισχύει και για τη νέα γενιά η περιγραφή που δίνουν οι Μοσχονάς και Ιωαννίδης στην ανάλυσή τους για την ακτινογραφία των ψηφοφόρων, όπου κάνουν λόγο για «μεικτή οικονομική κουλτούρα με προβάδισμα των αριστερόστροφων ιδεών».
Μεταναστευτικό
Φαίνεται λοιπόν, ως τώρα, να αποκρυσταλλώνονται κάποιες απόψεις στη νέα γενιά και να υπάρχουν τάσεις που παίρνουν προβάδισμα σε ζητήματα δημοκρατίας, οικονομίας και δυσπιστίας απέναντι στους θεσμούς. Απ’ την άλλη, η νέα γενιά δεν είναι ομογενοποιημένη ως προς τις τοποθετήσεις και τις πρακτικές της και σε πολλές θεματικές υπάρχουν διαβαθμίσεις. Μία απ’ αυτές τις θεματικές είναι το μεταναστευτικό.
Ας ξεκινήσουμε από την έρευνα «η νέα γενιά μετά τα Τέμπη» και πιο ειδικά την ερώτηση «Ποιο/α πιστεύεται ότι είναι το/α μεγαλύτερο/α προβλήματα της χώρας (μέχρι 2 απαντήσεις);». Όπως σημειώνει η υπεύθυνη της έρευνας Λουκία Κοτρωνάκη, στις απαντήσεις ανιχνεύεται μια τάση πολιτιστικού προοδευτισμού: «Σ’ αυτή την ερώτηση, οι εμβληματικές θεματικές της συντηρητικής ατζέντας, όπως οι κατηγορίες “Μεταναστευτικό/Προσφυγικό” και “Ελληνοτουρκικές σχέσεις” δεν είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς. Αποσπούν μόλις το 11.5% και 5.9% των απαντήσεων έναντι των θεματικών “Ακρίβεια/ Κόστος ζωής” και “Διαφθορά” για τις οποίες τα ποσοστά είναι σαφώς υψηλότερα και αγγίζουν το 69.4% και 58.3% αντίστοιχα».
Γράφημα 6
Απ’ την άλλη πλευρά, το γράφημα 6 δείχνει τις βαθύτερες επιδράσεις της συντηρητικής ατζέντας στη νέα γενιά. Η πλειοψηφία (47%) θεωρεί ότι η παρουσία μεταναστών/ριών στη χώρα μας κάνει περισσότερο κακό παρά καλό, ενώ πολύ μεγάλα είναι τα ποσοστά όσων συμφωνούν & μάλλον συμφωνούν ότι ο αριθμός των μεταναστών στη χώρα μας τα τελευταία 10 χρόνια είναι υπερβολικά μεγάλος (71,1%) και ότι οι μετανάστες/ριες οφείλουν να αποδεχτούν τις ελληνικές αξίες και τον ελληνικό τρόπο ζωής (64,6%).
Στο σημείο αυτό, αξίζει βέβαια να σταθούμε περισσότερο στις σημαντικές γενεακές διαφορές όπως προκύπτουν από τις απαντήσεις των υπόλοιπων ηλικιακών κατηγοριών. Το 58,7% στις ηλικίες 35 – 54 ετών και το 54,3% στις ηλικίες 55 άνω θεωρούν ότι η παρουσία μεταναστών/ριών στη χώρα μας κάνει περισσότερο κακό παρά καλό. Ακόμη μεγαλύτερα είναι τα ποσοστά όσων συμφωνούν & μάλλον συμφωνούν ότι ο αριθμός των μεταναστών στη χώρα μας τα τελευταία 10 χρόνια είναι υπερβολικά μεγάλος (77,7% των 35 – 54 ετών και 79,4% των 55 άνω) και ότι οι μετανάστες/ριες οφείλουν να αποδεχτούν τις ελληνικές αξίες και τον ελληνικό τρόπο ζωής (79,7% των 35 – 54 ετών και 89,4% των 55 άνω).
Αντίστοιχα ήταν τα ευρήματα και στην περσινή έρευνα του Eteron για την οικονομία, όπου με τη θέση «Αρκετά με τους μετανάστες! Η Ελλάδα δεν μπορεί να δεχτεί άλλους ξένους» συμφωνούν & μάλλον συμφωνούν το 42% των νέων 17 – 24 ετών και το 50,8% των νέων 25 – 34 ετών. Κι εδώ ξεχωρίζουν οι διαφορές ανά ηλικιακή ομάδα, καθώς σε όλες τις επόμενες ηλικιακές ομάδες τα ποσοστά συμφωνίας με την ξενοφοβική θέση κυμαίνονται από 66,9% – 69,2%.
Συμπερασματικά, ως προς το μεταναστευτικό θα μπορούσαμε να πούμε ότι αν και οι επιδράσεις της συντηρητικής ατζέντας στη νέα γενιά είναι εμφανείς, παράλληλα φαίνεται η ξενοφοβία να επιδρά λιγότερο σε σχέση με τις μεγαλύτερες γενιές, δημιουργώντας πεδίο για μια πιθανή και υπό προϋποθέσεις αλλαγή νοοτροπίας στο μέλλον.
ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα & MeToo
Γράφημα 7
Η θεματική στην οποία φαίνεται με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο να έχει συντελεστεί μια αλλαγή νοοτροπίας στη νέα γενιά είναι τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα. Οι διαφορές στις απαντήσεις ανά ηλικιακή κατηγορία είναι εμβληματικές:
- Το 69,8% των νέων συμφωνούν & μάλλον συμφωνούν να θεσμοθετηθούν οι γάμοι ομόφυλων ζευγαριών. Το ποσοστό πέφτει στο 55,1% στις ηλικίες 35 – 54 ετών και στο 46,2% στους 55 ετών και άνω.
- Το 59,4% συμφωνούν & μάλλον συμφωνούν να θεσμοθετηθεί η υιοθεσία παιδιών από ομόφυλα ζευγάρια. Το ποσοστό πέφτει στο 39,2% στις ηλικίες 35 – 54 ετών και στο 29,1% στους 55 ετών και άνω.
Αντίστοιχη ερώτηση για την υιοθεσία παιδιών από ομόφυλα ζευγάρια περιελάμβανε και η περσινή μεγάλη έρευνα του Eteron για την οικονομία. Είναι πολύ χαρακτηριστική η σταδιακή πτώση του ποσοστού όσο μεγαλώνουν οι ηλικίες των ατόμων που απαντάνε. Το 70,4% των νέων 17 – 24 ετών και το 56,1% των νέων 25 – 34 ετών συμφωνούν & μάλλον συμφωνούν να επιτραπεί η υιοθεσία παιδιών από ομόφυλα ζευγάρια. Το ποσοστό πέφτει στο 48,9% στις ηλικίες 35 – 44 ετών, στο 37,5% στις ηλικίες 44 – 55, στο 33,9% στις ηλικίες 55 – 64 ετών και ανεβαίνει ξανά στο 37% στις ηλικίες 65 ετών και άνω.
Τέλος, το 68,5% έχουν θετική & μάλλον θετική άποψη για το κίνημα MeToo. Αν και είναι σαφώς το μεγαλύτερο ποσοστό σε σχέση με τις υπόλοιπες ηλικιακές ομάδες, οι γενεακές διαφορές δεν είναι και τόσο σημαντικές σε αυτή τη θεματική. Συγκεκριμένα, θετική & μάλλον θετική άποψη για το κίνημα MeToo έχουν το 67,3% στις ηλικίες 35 – 54 ετών και το 62% στις ηλικίες 55 ετών και άνω.
Η μεγάλη αποδοχή του κινήματος MeToo απ’ τη νέα γενιά προκύπτει και από την περσινή έρευνα Eteron για τη Generation Z μέσα στην πανδημία, όπου το ποσοστό των νέων που δηλώνουν ότι στηρίζουν τη λογική και τους στόχους του κινήματος #MeToo φτάνει το 86,9%.
Ιδεολογικές αναφορές & προσδοκίες για το μέλλον
Γράφημα 8
Γράφημα 9
Ως προς τη γενική ιδεολογική τοποθέτηση, την πρωτιά στις απαντήσεις των νέων έχει ο φιλελευθερισμός – δημοκρατικό κέντρο (18,3%) με δεύτερη τη σοσιαλδημοκρατία (15,2%) και τρίτο το δημοκρατικό σοσιαλισμό (13,2%). Παραπλήσιος, και με μικρές διαφορές, είναι ο μέσος όρος των ποσοστών του συνόλου των ηλικιακών κατηγοριών με το φιλελευθερισμό – δημοκρατικό κέντρο στο 19,7%, τη σοσιαλδημοκρατία στο 18,2% και το δημοκρατικό σοσιαλισμό στο 16%. Παράλληλα, η διάκριση ανάμεσα σε αριστερά και δεξιά παραμένει σημαντική για το 41% των νέων έναντι του 53% που δηλώνει ότι η διάκριση αυτή δεν ανταποκρίνεται στη σύγχρονη εποχή.
Αν συγκρίνουμε τώρα το γράφημα 8 με το γράφημα 9, που αποτυπώνει τα ιδεολογικά – πολιτικά ρεύματα, όπως καταγράφηκαν στην έρευνα «η νέα γενιά μετά τα Τέμπη», προκύπτουν μια σειρά ενδιαφέρουσες συμπτώσεις και αποκλίσεις, καθώς και απορίες που χρήζουν περαιτέρω διερεύνησης:
- Ξεχωρίζει στο γράφημα 9 η προσθήκη της επιλογής «καμία ιδεολογία – πιστεύω στο άτομο», το οποίο καταγράφει πρωτιά στις απαντήσεις με 22,2%. Τη στιγμή που ο νεοφιλελευθερισμός καταγράφει και στις δύο έρευνες χαμηλά ποσοστά (5,6% και 4,3% αντίστοιχα), οι ορατές και αόρατες επιδράσεις του φαίνεται να είναι κραταιές. Η σχέση μεταξύ νεοφιλελευθερισμού και της επιλογής «καμία ιδεολογία – πιστεύω στο άτομο» χρήζει περαιτέρω διερεύνησης.
- Ενώ ο φιλελευθερισμός στο γράφημα 9 είναι στο 11,3%, ο φιλελευθερισμός – δημοκρατικό κέντρο στο γράφημα 8 καταλαμβάνει την πρωτιά (18,3%). Χρήζει περαιτέρω διερεύνησης η επιρροή του προσδιορισμού «δημοκρατικό κέντρο».
- Ενδιαφέρον έχει και η ιδεολογικο-πολιτική αναφορά του «δημοκρατικού σοσιαλισμού» που στο γράφημα 8 έρχεται στην τρίτη θέση με 13,2% και στο γράφημα 9 στη δεύτερη θέση με 14,7%. Από τις συσχετίσεις που προκύπτουν ανά κομματική προτίμηση στο επίπεδο του γενικού δείγματος 17 ετών και άνω, βλέπουμε ότι ο «δημοκρατικός σοσιαλισμός» είναι η πρώτη επιλογή των ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ (40,4%) και του ΜΕΡΑ25 (35,2%) και η δεύτερη πιο δημοφιλής επιλογή των ψηφοφόρων του ΚΚΕ (22,5%) και του ΠΑΣΟΚ/ΚΙΝΑΛ (14,4%). Το πώς αντιλαμβάνονται οι ψηφοφόροι τον όρο και τα νοήματα που του αποδίδουν χρήζουν περαιτέρω διερεύνησης.
- Και στα δύο γραφήματα τα ποσοστά του «Δεν γνωρίζω / Δεν απαντώ» είναι αξιοσημείωτα (14,7% και 19,3% αντίστοιχα). Στο γράφημα 8 υπάρχει κι ένα εξίσου αχαρτογράφητο 9,9% που απαντάει «Άλλο».
Φτάνοντας στο τέλος της ανάλυση μας, θα εξετάσουμε τις προσδοκίες των νέων για το μέλλον. Η δυσαρέσκεια για την ατομική οικονομική τους κατάσταση κυριαρχεί (55,7%). Σε σχέση με τις προσδοκίες τους, όμως, 1 στα 3 άτομα αναμένουν & μάλλον αναμένουν να βελτιωθεί η κατάστασή τους τους επόμενους 12 μήνες. Το εύρημα είναι εντυπωσιακό, όπως και η διαφορά των απαντήσεων των νέων σε σχέση με τις υπόλοιπες ηλικιακές ομάδες. Απ’ το 33,9% των νέων που αναμένουν & μάλλον αναμένουν να βελτιωθεί η κατάστασή τους το επόμενο έτος, πέφτουμε στο 15,4% στις ηλικίες 35 – 54 ετών και στο 14,8% στις ηλικίες 55 ετών και άνω.
Γράφημα 10
Η συγκριτική ανάλυση συμπληρώνει την εικόνα, καθώς στην έρευνα «η νέα γενιά μετά τα Τέμπη» περιλαμβάνεται η ερώτηση «πώς πιστεύεις ότι μπορεί να βελτιωθεί η ζωή σου;», όπου την πρωτιά καταλαμβάνει η απάντηση «με την προσωπική μου προσπάθεια» (66,2%), με δεύτερη την «ψήφο – κυβερνητική εναλλαγή» (35,5%) και τρίτη «με τη συμμετοχή σε συλλογικές δράσεις και τα κοινωνικά κινήματα» (33,2%), ενώ καταγράφεται και ένα 8,8% που απαντάνε ότι δεν μπορεί να βελτιωθεί με τίποτα η ζωή τους.
Και πάλι οι συσχετίσεις εμπλουτίζουν την οπτική μας, καθώς προκύπτει ότι πάνω από το 1/3 όσων προκρίνουν την προσωπική προσπάθεια ως μέσο βελτίωσης της ζωής τους, παράλληλα συμμετείχαν στις διαδηλώσεις για τα Τέμπη. Ας το σκεφτούμε αντίστροφα: αν και συμμετείχαν στις κινητοποιήσεις, δεν έχουν καταλήξει – ακόμη τουλάχιστον – στο συμπέρασμα ότι οι συλλογικές δράσεις είναι το μέσο για βελτιώσουν τη ζωή τους.
Συμπεράσματα
Η κρίση εμπιστοσύνης των πολιτών στους θεσμούς βαθαίνει μετά το δυστύχημα στα Τέμπη, με τα ποσοστά δυσπιστίας απέναντι σε όλους τους θεσμούς του πολιτικού συστήματος να είναι πολύ πιο ανεβασμένα στη νέα γενιά. Υπάρχει δυσαρέσκεια των νέων για τον τρόπο που λειτουργεί η δημοκρατία στην Ελλάδα. Εμφανίζεται ένας μειοψηφικός αντιδημοκρατικός πυρήνας που συνδέεται με τη ζώνη επιρροής της άκρας δεξιάς στη νέα γενιά.
Όμως, η μεγάλη πλειοψηφία των νέων συνδέουν τη δυσαρέσκεια με το αίτημα για δημοκρατική εμβάθυνση μέσα από τη συμμετοχή σε λαϊκές συνελεύσεις και δημοψηφίσματα. Συνολικά, η νέα γενιά συμμετέχει σε συλλογικές δράσεις και κοινωνικά κινήματα, ιεραρχεί ψηλά το δικαίωμα στη διαδήλωση και τοποθετείται ενάντια στην αστυνομική βία.
Στα ζητήματα οικονομίας προκύπτει, όπως και στις άλλες ηλικιακές κατηγορίες, μια μεικτή οικονομική κουλτούρα με προβάδισμα των αριστερόστροφων ιδεών. Απ’ αυτή την άποψη, ξεχωρίζει στα ευρήματα της έρευνας το ισχυρό μήνυμα υπέρ του αναπροσανατολισμού των δημοσίων δαπανών σε τομείς όπως η υγεία, η παιδεία και η δημόσια ασφάλιση και η τοποθέτηση των νέων υπέρ της μεγαλύτερης παρέμβασης του κράτους στην οικονομία.
Η νέα γενιά δεν είναι ομογενοποιημένη ως προς τις τοποθετήσεις και τις πρακτικές της και εντοπίζουμε αρκετές διαβαθμίσεις στις τοποθετήσεις ανάλογα με τη θεματική. Για παράδειγμα, είναι εμφανείς στη νέα γενιά οι επιδράσεις της συντηρητικής ατζέντας στο μεταναστευτικό. Παράλληλα, η ξενοφοβία επιδρά λιγότερο στους νέους και τις νέες σε σχέση με τις μεγαλύτερες γενιές, δημιουργώντας πεδίο για μια πιθανή και υπό προϋποθέσεις αλλαγή νοοτροπίας στο μέλλον.
Η θεματική στην οποία φαίνεται με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο να έχει συντελεστεί στη νέα γενιά μια αλλαγή νοοτροπίας σε προοδευτική κατεύθυνση είναι τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα.
Το ενδιαφέρον των νέων για την πολιτική παράλληλα με την προσδοκία τους ότι θα βελτιωθεί η κατάσταση το επόμενο διάστημα αφήνει όλα τα ενδεχόμενα ανοιχτά για τις μελλοντικές εξελίξεις. Τέλος, σε σχέση με τα ιδεολογικο-πολιτικά ρεύματα, όπως σημειώσαμε και σε προηγούμενη ανάλυση, υπάρχει μια εν εξελίξει διαπάλη εντός της νέας γενιάς με σημαντικό, από τη μια, το ρόλο της συλλογικής δράσης, της ενσυναίσθησης, της αλληλεγγύης και μιας νέας αριστερόστροφης πολιτικοποίησης, κι απ’ την άλλη, τη σημαντική επίδραση του ατομικισμού και άλλων βασικών πυλώνων της κυρίαρχης ιδεολογίας.
Πιθανές ιδέες για περαιτέρω μελέτη και ανάλυση είναι να εμβαθύνουμε στις ηλικιακές διαφορές εντός της κάθε γενιάς (πχ. μεταξύ των νέων 17 – 24 ετών και των νέων 25 – 34 ετών) ή να σκιαγραφήσουμε πιο συνεκτικά τα πολιτικά προφίλ της κάθε ηλικιακής ομάδας προτού προχωρήσουμε σε συγκρίσεις. Αντίστοιχα, θα μπορούσε ως ιδέα για περαιτέρω έρευνα, να εξεταστούν οι γενεακές διαφορές εντός του εκάστοτε εκλογικού σώματος προσεγγίζοντας τα αποτελέσματα που προκύπτουν ανά κομματική προτίμηση συνδυαστικά με την ανάλυση ανά ηλικιακή κατηγορία.
Σε κάθε περίπτωση, εστιάζοντας σε όσα ήδη θίξαμε στο πλαίσιο της παρούσας ανάλυσης, ο συνδυασμός των ποσοτικών ερευνών με ποιοτικές μεθοδολογίες έρευνας (focus group, συνεντεύξεις κ.α.) μπορεί να ανοίξει νέους ορίζοντες στην κατανόηση των υπό εξέταση ζητημάτων. Οι ποσοτικές έρευνες του Eteron, που επιχειρήσαμε να εξετάσουμε σε μια συγκριτική προοπτική στο πλαίσιο της παρούσας ανάλυσης, ανοίγουν πολλαπλούς δρόμους διεπιστημονικής διερεύνησης χτίζοντας γέφυρες μεταξύ της συγκριτικής πολιτικής ανάλυσης, των σπουδών νεολαίας και της μελέτης της συλλογικής δράσης και των κοινωνικών κινημάτων.
Διαβάστε επίσης:
