Το ουκρανικό μέτωπο και η Μέση Ανατολή

Η συνήθης ανάλυση σχετικά με τη Μέση Ανατολή εξηγεί πώς συγκρούσεις και ανταγωνισμοί που ενδημούν στην περιοχή επηρεάζουν τον υπόλοιπο κόσμο. Τώρα συμβαίνει το αντίστροφο. Εξετάζουμε την επίδραση μιας πολεμικής σύγκρουσης στην Ανατολική Ευρώπη στην περιφερειακή σταθερότητα στη Μέση Ανατολή. Η επίδραση αυτή μπορεί να αναδειχθεί σε τρία πεδία: της περιφερειακής ισορροπίας, της οικονομίας των υδρογονανθράκων και του υποδείγματος διακυβέρνησης.

Βρισκόμαστε σε μια μεταβατική φάση του διεθνούς συστήματος. Μετά το 1990, οι ΗΠΑ προσπάθησαν να επιβάλουν ένα μονοπολικό μοντέλο διεθνούς συστήματος. Και πράγματι, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 2000, η ηγεμονική θέση της Ουάσιγκτον δεν αμφισβητείτο από κανέναν. Από τα μέσα όμως της δεκαετίας αυτής, περιφερειακές δυνάμεις όπως η Ρωσία, η Κίνα, η Ινδία, το Ιράν, η Βραζιλία άρχισαν να κινούνται με μεγάλη αυτονομία από την αμερικανική πολιτική και να διεκδικούν έναν ηγεμονικό ρόλο στην εγγύς περιφέρειά τους – η Ρωσία στην περιοχή της πρώην ΕΣΣΔ, η Κίνα στην Άπω Ανατολή, την Νοτιοανατολική Ασία και τη Νότια Σινική Θάλασσα, το Ιράν στην περιοχή της Μεσοποταμίας και του Κόλπου.

Από την δεκαετία του 2010 έχει εμπεδωθεί στις ελίτ των μεσανατολικών κρατών, αραβικών και μη, ότι οι ΗΠΑ θα μειώσουν δραστικά την παρουσία τους στην περιοχή για να μεταφέρουν πόρους στην κινεζική περιφέρεια, όπου πιστεύουν ότι θα δοθεί η σημαντικότερη μάχη για την παγκόσμια ηγεμονία.

Στις μεσανατολικές πρωτεύουσες η σύγκρουση στην Ουκρανία εκλαμβάνεται ως έκφανση αυτού ακριβώς του ανταγωνισμού μεταξύ υπερδύναμης και περιφερειακών δυνάμεων. Τόσο οι Σαουδάραβες όσο και τα Εμιράτα θεωρούν ότι η Ρωσία παίζει έναν σταθεροποιητικό ρόλο στην Μέση Ανατολή.

Πρώτον, η ρωσική παρουσία δεν επιτρέπει στο Ιράν να ανακτήσει τον ρόλο του αποκλειστικού προστάτη του ασαντικού καθεστώτος και να κυριαρχήσει στη Συρία, χώρα κλειδί για τη σταθερότητα στην περιοχή. Δεύτερον, η Ρωσία αποτελεί έναν ιστορικό ανταγωνιστή του Ιράν στον Καύκασο και την Κεντρική Ασία και τυχόν υποστήριξη των μοναρχιών του Κόλπου προς την Ουάσιγκτον και το Κίεβο θα έφερνε την Τεχεράνη και τη Μόσχα πιο κοντά. Για το Ισραήλ η ρωσική παρουσία στα σύνορά του με τη Συρία αποτελεί εγγύηση ότι δεν θα αποκτήσει ακόμη ένα διακεκαυμένο σύνορο με την Χεζμπολάχ. Η σιωπηρή συναίνεση της Ρωσίας στις αεροπορικές και πυραυλικές επιθέσεις του Ισραήλ εναντίον ιρανικών στόχων στην Συρία αποτελεί βασική πλευρά της ισραηλινής στρατηγικής ασφάλειας. Η Τεχεράνη από την άλλη μεριά έσπευσε να κατηγορήσει το ΝΑΤΟ και την επεκτατική του πολιτική για τον πόλεμο στην Ουκρανία. Το Ιράν παρακολουθεί με ανησυχία την προσπάθεια της Ρωσίας να συνδέσει τις διαπραγματεύσεις για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν με το θέμα των κυρώσεων εναντίον της. Παρά τις στενές σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί μεταξύ των δύο χωρών η καχυποψία εμφιλοχωρεί ακόμη.

Η εικόνα της Ρωσίας ως φερέγγυου σταθεροποιητή είναι έντονη και στην Αίγυπτο. Η ρωσική παρουσία στη Λιβύη έχει αποτρέψει την κυριαρχία των Ισλαμιστών στη χώρα αυτή. Μια σειρά από συμφωνίες στρατιωτικής συνεργασίας που περιλαμβάνουν και κοινές ασκήσεις, καθώς και η συμφωνία για ρωσική συνδρομή στην κατασκευή αιγυπτιακού πυρηνικού αντιδραστήρα, έχουν σφυρηλατήσει στενές διμερείς σχέσεις. Η Αίγυπτος εισάγει το 25% των ρωσικών σιτηρών και τυχόν συμμετοχή της στις κυρώσεις θα είχε επιφέρει βαρύ πλήγμα στην ρωσική γεωργική οικονομία. Αλλά παρά τις αμερικανικές πιέσεις, ο αλ-Σίσι αρνείται κάτι τέτοιο μιας και η έλλειψη σιτηρών και η άνοδος της τιμής του μπορεί να δημιουργήσει κοινωνική έκρηξη άκρως επικίνδυνη για το καθεστώς.

Γενικότερα οι αλλαγές στο διεθνές σύστημα και η αναμενόμενη μείωση της αμερικανικής παρουσίας δημιουργεί έντονη κινητικότητα μεταξύ όλων των πλευρών. Την ίδια περίπου περίοδο έχουμε συνάντηση υπουργών Εξωτερικών Ισραήλ, Αιγύπτου, Εμιράτων, Μπαχρέιν και Μαρόκου, διακριτικές συναντήσεις Εμιρατινών και Ιράν, την επίσκεψη Άσαντ στο Αμπού Ντάμπι και ιρανικές δηλώσεις για τη δυνατότητα συνομιλιών με τους Σαουδάραβες. Για τις μοναρχίες του Κόλπου ο over-the-horizon τρόπος με τον οποίο προστατεύουν οι ΗΠΑ την Ουκρανία δεν είναι καθόλου καθησυχαστικός.

Η οικονομία των υδρογονανθράκων

Στο πεδίο της οικονομίας των υδρογονανθράκων η συμφωνία που προώθησε το 2016 ο ΟΠΕΚ για μείωση της παραγωγής και το πλαίσιο ΟΠΕΚ plus οδήγησε σε σταθεροποίηση υψηλών τιμών του πετρελαίου και του φυσικού αερίου. Για τις χώρες του Κόλπου αυτό σημαίνει μεγαλύτερη εσωτερική σταθερότητα σε μια περίοδο έντονων κοινωνικών ανακατατάξεων και εξεγέρσεων στην περιοχή και για τη Ρωσία σταθερό πλεόνασμα. Η είσοδος του αμερικανικού σχιστολιθικού πετρελαίου και φυσικού αερίου στις αγορές αποτελεί μια σημαντική απειλή για τη σταθερότητα της παραγωγής και των τιμών.

Στις τελευταίες δεκαετίες υπάρχει μια έμφαση στην «πράσινη» ανάπτυξη και την υποκατάσταση των ορυκτών καυσίμων από εναλλακτικές πηγές, που είναι αναμενόμενο να εντείνει την συσπείρωση των παραγωγών υδρογονανθράκων, ιδιαίτερα των χωρών που είναι κράτη-εισοδηματίες όπως η Σαουδική Αραβία, το Κατάρ αλλά και η Ρωσία. Πέραν από τις συμφωνίες για σταθεροποίηση της παραγωγής και των τιμών προχωρούν και σε κοινές επενδύσεις, όπως για παράδειγμα η σαουδαραβική επένδυση 5 δισεκατομμυρίων δολαρίων σε εγκαταστάσεις υγροποιημένου αερίου στον Αρκτικό κύκλο.

Στο πεδίο του μοντέλου διακυβέρνησης, αραβικές ηγεσίες στη Σαουδική Αραβία, την Αίγυπτο και τα Εμιράτα βλέπουν στον Ρώσο πρόεδρο τον ισχυρό ηγέτη που με σιδερένια πυγμή επιβάλλει αλλαγές στο εσωτερικό της χώρας συντρίβοντας την αντιπολίτευση και τους οικονομικά δυνατούς όταν δεν ακολουθούν την γραμμή του. Για ηγέτες όπως ο διάδοχος του σαουδαραβικού θρόνου Μοχάμεντ μπιν Σαλμάν ή ο Αιγύπτιος Πρόεδρος Αμπντέλ Φατάχ αλ-Σίσι το μοντέλο Πούτιν είναι πολύ πιο ελκυστικό από αυτό των φιλελεύθερων.

Η κριτική που ασκεί η Μόσχα και το Πεκίνο στην προσπάθεια της Δύσης να επιβάλλει το φιλελεύθερο μοντέλο ως πανανθρώπινο κανόνα βρίσκει θερμούς υποστηρικτές στις πολιτικές ελίτ της Μέσης Ανατολής.

Αντιθέτως η μετατροπή του πολέμου στην Ουκρανία σε αγώνα του φιλελεύθερου κόσμου εναντίον της βαρβαρότητας των αυταρχικών καθεστώτων απομακρύνει όλο και περισσότερο τους ηγέτες της Μέσης Ανατολής από τη Δύση.

Η δημοσιοποίηση της έκθεσης της CIA για την δολοφονία Κασόγκι και οι προεκλογικές διακηρύξεις του Προέδρου Μπάιντεν για λήψη μέτρων κατά του σαουδαραβικού βασιλείου λόγω της καταπάτησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων – αν και δεν υλοποιήθηκαν – δημιούργησαν χάσμα εμπιστοσύνης μεταξύ της Ουάσιγκτον και της Ριάντ. Η αποχή της Σαουδικής Αραβίας και των Εμιράτων από την ψηφοφορία για την Ουκρανία στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ είχε και τον χαρακτήρα της αποδοκιμασίας μια φιλελεύθερης «σταυροφορίας».

Ο πόλεμος στην Ουκρανία παίζει καταλυτικό ρόλο στον τρόπο που οι μεσανατολικές ηγεσίες αντιλαμβάνονται τις παγκόσμιες και τις περιφερειακές ισορροπίες. Έχουν κατανοήσει ότι η περιοχή έχει ανάγκη από μια διαφορετική αρχιτεκτονική ασφαλείας που θα βασίζεται λιγότερο στην υπερδύναμη και περισσότερο στις περιφερειακές δυνάμεις.