Η ψήφος των νέων στις εκλογές της 21ης Μαΐου: Εξατομίκευση, ιδεολογική ρευστότητα και τα όρια της αριστερής στροφής

Λίνα Ζηργάνου-Καζολέα
Ερευνήτρια, υποψήφια διδακτόρισσα Πολιτικής Επιστήμης ΕΚΠΑ

Μάρω Παντελίδου-Μαλούτα
Ομότιμη καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης, ΕΚΠΑ

Το τελευταίο διάστημα, η νεολαία και η γενιά ως αναλυτική κατηγορία έχουν ανακάμψει στο δημόσιο λόγο, ακαδημαϊκό και μη, με παραγωγή πληθώρας κειμένων αλλά και εμπειρικού υλικού. Σε αυτή την εξέλιξη συνέβαλαν και οι μαζικές κινητοποιήσεις (μαζικότερες της τελευταίας 12ετίας σύμφωνα με τις μετρήσεις της Public Issue) που ακολούθησαν το θανατηφόρο σιδηροδρομικό δυστύχημα στα Τέμπη στις οποίες νέες και νέοι πρωτοστάτησαν, όπως προκύπτει από τα σχετικά ερευνητικά ευρήματα. Στο παρόν κείμενο επιχειρείται μία ανάγνωση των ευρημάτων της έρευνας του Eteron σε νέες και νέους 17 – 34 ετών (στο πλαίσιο του project “Youth – Voice On”) υπό την οπτική των εκλογικών αποτελεσμάτων της 21ης Μαΐου 2023.

Πριν προχωρήσουμε ωστόσο στη σκιαγράφηση της πολιτικής φυσιογνωμίας της σημερινής ελληνικής νεολαίας πρέπει να γίνει μία επισήμανση: η κατάτμηση της κοινωνίας, και δη των νέων σε γενιές θέλει ιδιαίτερη προσοχή. Δεν αρκεί ένα σημαντικό συμβάν, ακόμη και όταν αυτό εισπράχθηκε ως βολή με τραγικές συνέπειες πρωτίστως κατά της νεολαίας. Η διασπορά της ευθύνης (όλες οι κυβερνήσεις φταίνε), αλλά και το αντίθετό της (φταίει ο σταθμάρχης), σε συνδυασμό με μια λογική απίστευτου/πρωτόγνωρου ανθρώπινου λάθους και όχι φυσικής καταστροφής, ανάγουν την κοινωνικοποιητική επίδραση του συμβάντος σε οριοθετημένη στο πεδίο του «εξαιρετικού». Επομένως, δεν μπορεί να γίνει αναφορά στη «γενιά των Τεμπών», αφού κάτι τέτοιο θα προωθούσε μια ακυρωτική αντίληψη περί γενεών, που διαδέχονται η μία την άλλη με γοργούς ρυθμούς και βάσει πολύ ετερογενών κοινωνικοποιητικών επιρροών. Διαδοχή που έτσι, δεν θα εξηγούσε τίποτα.

Παρότι συνεχίζουμε να βρισκόμαστε εν μέσω μίας παρατεταμένης προεκλογικής περιόδου, οι εκλογές της 21ης Μαΐου φαίνεται ήδη να αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα, τόσο λόγω της -σχεδόν άνευ προηγουμένου και εν πολλοίς απρόσμενης- διαφοράς μεταξύ των δύο πρώτων κομμάτων, όσο και της ανατροπής τάσεων που έμοιαζαν να παγιώνονται στο ρευστό μεν, αλλά με τάσεις σταθεροποίησης κομματικό σύστημα των τελευταίων δέκα ετών. Η σαρωτική νίκη της Νέας Δημοκρατίας, με ποσοστό 40,79% και η ταυτόχρονη εκλογική συντριβή του ΣΥΡΙΖΑ – Προοδευτική Συμμαχία (20,07%) αποτυπώνεται ευκρινώς στην πρωτοφανή πρωτοκαθεδρία της ΝΔ στο σύνολο των εκλογικών περιφερειών της χώρας, με μοναδική εξαίρεση τη Ροδόπη, καθώς και σε όλες τις κοινωνικοδημογραφικές κατηγορίες (φύλο, ηλικία, θέση στην απασχόληση). ¹

Συγκεκριμένα, για πρώτη φορά από τον διπλό εκλογικό σεισμό του 2012 παρατηρείται εκλογική υπεροχή της ΝΔ στις/ους νέες/ους ψηφοφόρους, ιδίως τους/ις μικρότερους/ες εξ αυτών, αν και με ποσοστά αισθητά μικρότερα του εθνικού της μέσου όρου, κάτι που πρέπει να υπογραμμιστεί. Σύμφωνα με τα στοιχεία του κοινού exit poll, η ΝΔ ψηφίστηκε από το 33,1% των νέων 17-24 ετών και το 31% των νέων 25-34 -ποσοστά ίδια ή πολύ κοντινά με αυτά που συγκέντρωσε στις ίδιες κατηγορίες το 2019. ² Ο ΣΥΡΙΖΑ, που υπήρξε πρώτος στη νέα γενιά και μάλιστα με διαφορά από τον δεύτερο σε όλες τις βουλευτικές εκλογές από το 2012 μέχρι το 2019, υποχωρεί σημαντικά στη νεολαία, ακολουθώντας τη συνολική του καταβύθιση: συγκεντρώνει 24,1% στην ηλικιακή ομάδα 17-24 και 22,9% στην ομάδα 25-34. Από τα ποσοστά αυτά είναι προφανές πώς ούτε οι νέες και οι νέοι έμειναν ανεπηρέαστοι από τη σημαντική υπεροχή της ΝΔ σε όλες τις κοινωνικοδημογραφικές κατηγορίες και τη συνολικότερη ενίσχυση του δεξιού και κεντροδεξιού πόλου του κομματικού συστήματος.

Βέβαια, δεν πρέπει να παραβλέψουμε ότι η ηλικιακή πυραμίδα των (πολύ λιγότερων) ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ του 2023, σε σχέση με το 2019 δεν παρουσιάζει ανατροπές, όσον αφορά τη θέση της νεολαίας, αφού αυτή εξακολουθεί να συγκροτεί τη μαζικότερη ηλικιακή κατηγορία στο εσωτερικό του ΣΥΡΙΖΑ, όπου υπερψηφίζεται με ποσοστά πάνω από τον εθνικό του μέσο όρο. Επιπλέον, συνολικά, η ψήφος υπέρ κόμματος της αριστεράς ανέρχεται στο 36,5% για τις/ους 17-24 ετών και σε 37,4% για τις/ους 25-34 (συνυπολογίζονται εδώ τα ποσοστά ΣΥΡΙΖΑ, ΚΚΕ και ΜΕΡΑ25), ποσοστό μειωμένο κατά δέκα περίπου μονάδες από τις εκλογές του 2019, αλλά αρκετά πάνω από το άθροισμα τους στο σύνολο του πληθυσμού, που δεν ξεπερνάει το 30%. Αν μάλιστα συνυπολογιστούν συνολικά τα ποσοστά των μη δεξιών δυνάμεων (μαζί με το ΠΑΣΟΚ και την -εν πολλοίς αταξινόμητη βάσει των παλιών διαιρέσεων- Πλεύση Ελευθερίας), τότε το ποσοστό αυτό ανεβαίνει σε 52,1% για την ηλικιακή κατηγορία 17-34.

Ως προς την ψήφο των νέων στα υπόλοιπα κοινοβουλευτικά κόμματα (ΠΑΣΟΚ – Κίνημα Αλλαγής, ΚΚΕ και Ελληνική Λύση), δεν παρατηρούνται μεγάλες αποκλίσεις από τον αντίστοιχο εθνικό μέσο όρο. Και τα τρία κόμματα όμως συγκεντρώνουν στις νέες/ους 17-34 ετών ποσοστά υψηλότερα από αυτά που πέτυχαν στις εκλογές του 2019, βάσει της σύγκρισης των exit polls, ιδίως το ΠΑΣΟΚ που σχεδόν διπλασιάζει τα ποσοστά του. Αξιοσημείωτη διαφορά εμφανίζεται μόνο στην απήχηση μικρότερων κομμάτων που δεν κατάφεραν να περάσουν το εκλογικό κατώφλι του 3% και συγκεκριμένα της Πλεύσης Ελευθερίας και του ΜΕΡΑ 25, όπου στις ηλικίες 17-34 συγκεντρώνουν ποσοστά ακόμα και υπερδιπλάσια του εθνικού τους ποσοστού. Τα παραπάνω είναι ενδεικτικά και μέρους της μετακίνησης της ψήφου της νεολαίας, παρότι δεν έχουμε στοιχεία για την ηλικιακή κατάτμηση των μετακινήσεων των ψηφοφόρων.

Αντίστοιχη εικόνα εμφανίζει και η ψήφος των φοιτητών/τριών, όπου η ΝΔ προηγείται του ΣΥΡΙΖΑ με 31,1% έναντι 26,9%. Σε κάθε περίπτωση και τα δύο μεγάλα κόμματα εμφανίζουν πτώση των ποσοστών τους σε αυτή την κατηγορία, ιδιαίτερα ο ΣΥΡΙΖΑ (στις βουλευτικές εκλογές του 2019 είχε ψηφιστεί από το 39% των φοιτητών/τριών και η ΝΔ αντίστοιχα από το 35%), ενώ σημαντική άνοδο καταγράφει το ΠΑΣΟΚ, το ΚΚΕ και η Ελληνική Λύση.

Ενδιαφέρον έχει και η έμφυλη διάσταση της ψήφου, με τις γυναίκες να ψηφίζουν συνολικά ελαφρώς αριστερότερα από τους άνδρες, συμπεριλαμβανομένης της μεγαλύτερης υπερψήφισης του ΣΥΡΙΖΑ. Παρότι τα στοιχεία του exit poll του 2023 δεν επιτρέπουν (ακόμη;) τη διασταύρωση του φύλου με την ηλικία και, επομένως, τη συγκριτική μελέτη της ψήφου των νέων γυναικών και ανδρών, η πιο αριστερόστροφη ψήφος των νέων γυναικών έχει πολλαπλά τεκμηριωθεί στις διπλές εκλογικές αναμετρήσεις του 2012, αλλά και τον Ιανουάριο και Σεπτέμβριο του 2015. Πρόκειται για ένα δεδομένο που μοιάζει πλέον να αποτελεί σταθερά της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας των τελευταίων ετών. ³ Την ίδια στιγμή, οι γυναίκες δίνουν μικρότερα ποσοστά στην ακροδεξιά, γεγονός που έχει επισημανθεί και στο παρελθόν, με σημείο αναφορά την ψήφο υπέρ της Χρυσής Αυγής, ιδίως από νέους άνδρες.

Είναι επομένως φανερό ότι στις εκλογές της 21ης Μαΐου 2023 ανατράπηκαν βεβαιότητες που έμοιαζαν να συγκροτούν σταθερές στο κομματικό σύστημα της μετά κρίσης περιόδου, όπως η αριστερή ψήφος των νέων και ιδιαίτερα η μαζικότατη υπερψήφιση του ΣΥΡΙΖΑ.

Πρόκειται για αλλαγές που (θα έπρεπε να) μας εκπλήσσουν; Και πώς συνομιλούν με ευρήματα ερευνών της προηγούμενης περιόδου που τεκμηρίωναν αφενός τη -σταδιακή και υπό προϋποθέσεις- επιστροφή των νέων στην πολιτική και αφετέρου τη στροφή τους στην αριστερά;

Προκειμένου να απαντήσουμε στα παραπάνω ερωτήματα οφείλουμε να τα εντάξουμε σε μία συνολικότερη εξέταση της πολιτικής φυσιογνωμίας των νέων στην Ελλάδα την τελευταία -τουλάχιστον- δεκαετία, με έμφαση στις αξίες, τις στάσεις, αλλά και τα ευρύτερα ιδεολογικά τους γνωρίσματα. Η επανάκαμψη των νέων στην πολιτική προοικονομείται ήδη από τα γεγονότα του Δεκεμβρίου του 2008 και εντείνεται κατά τη διάρκεια της κρίσης, με τη μαζική συμμετοχή τους στις κινητοποιήσεις της περιόδου 2010-11, όπου και πρωτοστατούν. ⁴ Οι διπλές εκλογές του 2012 και, στη συνέχεια, το δημοψήφισμα του 2015 ενέτειναν και ολοκλήρωσαν την εικόνα επιστροφής, η οποία λάμβανε χώρα τόσο μέσω θεσμικών όσο και μη θεσμικών συμμετοχικών διόδων, καθώς και με τη σαφή εκλογική στροφή των νέων στην Αριστερά. ⁵

Πρέπει ωστόσο να αναφερθεί ότι ο υπολογισμός της εκλογικής συμμετοχής των νέων δεν μπορεί να γίνει άμεσα, αφενός λόγω των ανεκκαθάριστων εκλογικών καταλόγων που οδηγούν στα γνωστά προβλήματα υπερεκτίμησης της αποχής, ⁶ και αφετέρου λόγω της έλλειψης συγκεκριμένων στοιχείων ως προς το προφίλ, ηλικιακό και όχι μόνο, των πολιτών που απέχουν. Όσον αφορά στις πιο πρόσφατες εκλογές, είναι γεγονός ότι η συνολική συμμετοχή αυξήθηκε συγκριτικά με τις εκλογές του 2019, τόσο ποσοστιαία, όσο και σε απόλυτους αριθμούς: 60.9% έναντι 57,8% και 6.061.098 ψηφίσαντες έναντι 5.769.644, χωρίς όμως να γνωρίζουμε την ηλικιακή της κατάτμηση.

Παρόλα αυτά, τόσο στην έρευνα του Eteron, όσο και σε άλλες έρευνες της περιόδου, ⁷ πολλαπλά τεκμηριώνεται ότι νέες και νέοι ψηφίζουν σε πολύ υψηλά ποσοστά στις εκλογές, ενώ κατά δήλωση τους το ίδιο αναμένεται να κάνουν και στην επερχόμενη εκλογική αναμέτρηση του Ιουνίου με το ποσοστό να αγγίζει το 77,5%. Ταυτόχρονα, καταγράφεται σημαντική συμμετοχή των νέων σε συγκεντρώσεις, διαδηλώσεις, διαμαρτυρίες (σε ποσοστό που φτάνει το 52%), διαδικτυακό ακτιβισμό (31%) και απεργία ή στάση εργασίας (24%). Θα πρέπει να τονιστεί επίσης ότι πάνω από 1 στις/ους 3 ερωτώμενες/ους συμμετείχε στις δράσεις διαμαρτυρίας για το δυστύχημα των Τεμπών, ενώ για το 13,6% ήταν η πρώτη φορά που συμμετείχαν σε κινηματικές δράσεις.

Ως προς την αριστερή στροφή των νέων και τον ενδεχόμενο ριζοσπαστισμό τους, τα στοιχεία της έρευνας του Eteron, επιβεβαιώνουν προηγούμενες υποθέσεις που αμφισβητούσαν υπάρχουσες βεβαιότητες περί ριζοσπαστικής νεολαίας. Υποθέσεις που υποστήριζαν ότι η νεολαία, αν και ψήφιζε μαζικά αριστερόστροφα την περίοδο 2015-2019, αν όχι και από το 2012, δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ριζοσπαστική. ⁸ Η αριστερή ψήφος συνεπώς δεν ήταν καθόλου παγιωμένη, ακριβώς γιατί δε στηριζόταν πάνω σε ένα αξιακό και ιδεολογικό υπόστρωμα μίας συγκροτημένης αριστερής κοσμοαντίληψης. Ήδη, τα πολύ υψηλά ποσοστά του ΣΥΡΙΖΑ στις/ους νέες/ους το Σεπτέμβριο του 2015, ποσοστά αισθητά ψηλότερα από αυτά που έλαβε τον Ιανουάριο, μας προϊδέαζαν για τα όρια και την ευθραυστότητα της όποιας αριστερής στροφής των νέων. Επιπλέον, η χαμηλή κομματική εγγύτητα που χαρακτηρίζει ιδιαίτερα τις/ους νέες/ους, ⁹ και μάλιστα σε ένα ευρύτερο περιβάλλον ιδεολογικής ρευστότητας και υποχώρησης των μεγάλων αφηγημάτων κάνει τα αποτελέσματα των εκλογών της 21ης Μαΐου λιγότερο αναπάντεχα από ότι ίσως μοιάζουν εκ πρώτης όψης.

Παρότι δε, τα παραπάνω στοιχεία συνηγορούν στο ότι η ψήφος στις εκλογές καθόλου δεν εξαλείφεται ως τρόπος συμμετοχής των νεότερων γενιών, όπως ενίοτε αναφέρεται, μοιάζει εντούτοις να έχει απωλέσει κομμάτι της βαρύτητάς της, αλλά και του ανατρεπτικού της δυναμικού. Αξίζει να αναφερθεί ότι μόλις 35,5% των ερωτώμενων δηλώνει ότι η ψήφος στις εκλογές -υπό την έννοια της κυβερνητικής εναλλαγής- αποτελεί έναν τρόπο βελτίωσης της ζωής τους. Το γεγονός αυτό υποδεικνύει, όπως ορθά επισημαίνει στο κείμενο της η επιστημονική υπεύθυνη της έρευνας Λουκία Κορωνάκη, ότι η ψήφος αποτελεί μία πολιτική πράξη «χαμηλών προσδοκιών» ¹⁰ για τις/ους νέες/ους και άρα δεν είναι απαραίτητα δηλωτική της συνολικότερης πολιτικής φυσιογνωμίας τους.

Βεβαίως, από τη σκοπιά των πολιτικώς δρώντων υποκειμένων, η ψήφος είναι πολύ λιγότερο σημαντική από το αξιακό υπόβαθρο, που συνιστά τον πυρήνα της ταυτότητας των υποκειμένων, όπως και από τις πολιτικές στάσεις τους που προφανώς επιδρούν στην εκλογική επιλογή αλλά, κυρίως, καθορίζουν το περιρρέον κλίμα της περιόδου. Και σαφώς μικρότερης βαρύτητας από το συνολικό όραμα κοινωνίας από το οποίο εμφορούνται οι ψηφοφόροι και το οποίο δειλά μόνο διαφαίνεται στα αποτελέσματα.

Αυτό που μοιάζει να κυριαρχεί στη νέα γενιά είναι μία “προοδευτική” δικαιωματική κοσμοαντίληψη, η οποία, αποσυνδέοντας τον κοινωνικό ριζοσπαστισμό από το πολιτικό του περιεχόμενο, μπορεί να συνυπάρξει ακόμη και με δεξιά ψήφο, όπως φάνηκε στις τωρινές εκλογές. Η συνύπαρξη αυτή βρίσκει γόνιμο έδαφος ιδιαίτερα όταν η πολυποίκιλη κατηγορία νέοι/ες, χαρακτηρίζεται από έναν ιδιότυπο «ιδεολογικό συγκρητισμό», ¹¹ αλλά και από αντιληπτικές και αξιακές αντιφάσεις, οι οποίες έχουν αποτυπωθεί σε πλειάδα ερευνών. ¹² Ακόμη και εάν δεχτούμε ότι η σημερινή νεολαία είναι αριστερόστροφη αξιακά, στην παρούσα συγκυρία αυτό καθόλου δεν ισούται με αριστερή. Δηλαδή, με ό,τι σημαίνει -ή σήμαινε- αυτό πολιτικά και πρακτικά. Και ακόμη περισσότερο δεν σημαίνει ότι είναι πλειοψηφικά ριζοσπαστική και φορέας με όραμα κοινωνίας επικεντρωμένο στην ισότητα, την ελευθερίας και την αλληλεγγύη.

Η πορεία του ΣΥΡΙΖΑ, ήδη από το καλοκαίρι του 2015, έχει συμβάλλει στην περαιτέρω θόλωση του τι συνιστά αριστερή πολιτική και κοσμοαντίληψη, ενώ, αφενός απομάκρυνε τη -μικρή- μειονότητα ουσιωδώς αριστερής νεολαίας που ταυτιζόταν πολιτικά μαζί του, και αφετέρου δεν φρόντισε να διαπαιδαγωγήσει τις νεότερες/ους από εκείνους με βάση ένα ριζοσπαστικό όραμα. Πόνταρε μάλλον στο να τους ελκύσει με καλύτερη/δικαιότερη διαχείριση και ταυτοτικά θέματα με δικαιωματικού τύπου λογικές. Θέματα και λογικές που μπορούν να εξυπηρετηθούν πλέον, σε συνθήκες νεοφιλελεύθερης ηγεμονίας, και από απρόσμενες κοινωνικές/πολιτικές συμμαχίες.

Η διάκριση δηλαδή Αριστερά-Δεξιά και οι ιδεολογίες με την έννοια που τις ξέραμε, ακόμα και αν συνεχίζουν να αποτελούν χρησιμότατες αναλυτικές κατηγορίες και να τις επικαλούνται ακόμα τα ίδια τα υποκείμενα, δεν καθορίζουν συνεκτικά και αντιθετικά οράματα για την κοινωνία και τον κόσμο με τον τρόπο που το έκαναν παλιότερα. Παράλληλα, προσδιορίζουν λιγότερο σε σχέση με το παρελθόν, «τις συστοιχίες προτιμήσεων και αξιών των πολιτών», ¹³ ιδιαίτερα των νέων, εξέλιξη που κάνει και την ψήφο πιο ρευστή και ευμετάβλητη. Κάτι που συμβαίνει ακριβώς λόγω της ηγεμονίας νεοφιλελεύθερων αντιλήψεων που υποκρίνονται την κοινή λογική, και επιδρούν και σε μέρος της αριστερόστροφης κοινωνικής αντίληψης. Προφανώς όμως, στην ουσία, η διάκριση Αριστερά-Δεξιά δεν ήταν ποτέ ιδεολογικά και πρωτίστως αξιακά πιο ξεκάθαρα σε αντιπαλότητα από σήμερα.

Τα πορίσματα της έρευνας του Eteron για τη νέα γενιά επιβεβαιώνουν την εικόνα ενός συγκεχυμένου και αντιφατικού ιδεολογικού προσανατολισμού στη νέα γενιά, αλλά και μίας έντονης εξατομίκευσης. Συγκεκριμένα, όσον αφορά στο ιδεολογικό πολιτικό ρεύμα που τις/ους εκφράζει περισσότερο, οι νέες και οι νέοι του δείγματος τοποθετούνται πλειοψηφικά στην ευρύτερη αριστερά (14,7% δηλώνει ότι τις/ους εκφράζει ο δημοκρατικός σοσιαλισμός, 12,4% η σοσιαλδημοκρατία, 5,1% ο κομμουνισμός και 3,4% ο αναρχισμός).

Την πρώτη θέση όμως, με 22,2% των απαντήσεων καταλαμβάνει η επιλογή «καμία ιδεολογία, πιστεύω στο άτομο», μία αντίληψη που παραπέμπει άμεσα στον πυρήνα της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας, η οποία ως τέτοια δεν συγκεντρώνει αξιόλογο αριθμό απαντήσεων (4,3%). Επιπλέον, σχεδόν 1 στις/ους 5 νέες/ους επιλέγει να μην απαντήσει στη συγκεκριμένη ερώτηση (19,3%). Και τα δύο αυτά ευρήματα δείχνουν αφενός την υποχώρηση των μεγάλων αφηγήσεων και της αντίστοιχης ταυτοτικής τους λειτουργίας όπως τις ξέραμε μέχρι πρόσφατα, αλλά και την ιδεολογική επιρροή και διάχυση του νεοφιλελευθερισμού πολύ πέρα από τα όρια όσων δηλώνουν νεοφιλελεύθεροι και νεοφιλελεύθερες.

Δεν πρέπει εξάλλου να παραβλέπουμε ότι η εξέλιξη αυτή είναι σύμφωνη με το «πνεύμα της εποχής», που κυριαρχείται από την προσωποποίηση όλων των σφαιρών της ανθρώπινης εμπειρίας, συμπεριλαμβανομένης της πολιτικής. Ο κατακερματισμός των πολιτιστικών πεδίων που παρείχαν σταθερές ταυτότητες στα υποκείμενα, όπως η τάξη ή το φύλο, σημαίνει ότι τα άτομα στηρίζονται όλο και λιγότερο στην ιδεολογία ή σε σταθερές ταυτίσεις∙ αντιθέτως δρουν όλο και περισσότερο πολιτικά στην καθημερινότητά τους, ενώ για να το κάνουν αυτό επιλέγουν ευέλικτα μέσα έκφρασης και μονοθεματικούς σκοπούς. Σε αυτό το πλαίσιο, είναι ίσως αναμενόμενο να βρίσκουμε έντονα στοιχεία της εξατομίκευσης ακόμα και εντός αυτού που μπορούμε να αποκαλέσουμε αριστερή πολιτική και κοσμοαντίληψη.

Στην ίδια λογική, στην ερώτηση «Πώς πιστεύετε ότι μπορεί να βελτιωθεί η ζωή σας;» 66,2% απαντάει με την προσωπική μου προσπάθεια, με μόλις 33,2% να πιστεύει ότι αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσα από τη συμμετοχή σε συλλογικές δράσεις και κινήματα (με ίδια σχεδόν ποσοστά σε άντρες και γυναίκες και στις δύο απαντήσεις). Επίσης, ένα αξιοσημείωτο 24,1% θεωρεί ότι θα βελτιώσει τη ζωή του με την καλή δικτύωση και τις γνωριμίες του, ένα ποσοστό που είναι αισθητά μεγαλύτερο στους άντρες, ενώ ενδιαφέρον επίσης έχει ότι σχεδόν οι μισές γυναίκες από ότι άντρες επιλέγουν την ψήφο και τη συμμετοχή σε κόμματα, ως μηχανισμό βελτίωσης της ζωής τους.

Επιβεβαιώνεται εδώ ξανά ότι οι νέες γυναίκες εισέρχονται στην πολιτική διαδικασία εν πολλοίς παρακάμπτοντας τους επίσημους, θεσμικούς διαύλους συμμετοχής, ενίοτε ασκώντας κριτική στον εγγενή ανδροκεντρισμό τους. Τέλος, καταγράφεται και ένα 8,8% που απαντάει ότι δεν μπορεί να βελτιωθεί η ζωή τους με τίποτα, παραπέμποντας ενδεχομένως έμμεσα σε χαμηλή αίσθηση πολιτικής αποτελεσματικότητας ή ακόμα και σε πολιτικό κυνισμό.

Η ευρύτερη απαξίωση των μέχρι τώρα καθιερωμένων, κατά βάση συλλογικών τρόπων διαχείρισης της κοινής μας συμβίωσης συνάδει και με την καταρράκωση της θεσμικής εμπιστοσύνης, όπως πολλαπλά αποτυπώνεται στα ερευνητικά ευρήματα. Στην παρούσα έρευνα επιβεβαιώνεται η γενική εικόνα της πολύ χαμηλής θεσμικής εμπιστοσύνης, εμφανής στην ελληνική κοινωνία ήδη λίγο πριν την έναρξη της κρίσης, με τα χαμηλότερα ποσοστά να εντοπίζονται στις νεότερες ηλικίας. Κατά φθίνουσα σειρά, μεγαλύτερη δυσπιστία συγκεντρώνουν τα πολιτικά κόμματα (88,5%), η κυβέρνηση (75,4%), η Εκκλησία (71,2%), η Δικαιοσύνη (69,6%), η αστυνομία (69,4%), τα συνδικάτα (62,9%), οι ανεξάρτητες αρχές (56,9%) και ο στρατός (57,7%), δείχνοντας το εύρος της κρίσης εμπιστοσύνης, που διαπερνά το σύνολο των θεσμών.

Επίσης, εκτεταμένη δυσπιστία καταγράφεται και ως προς τα περισσότερα μέσα ενημέρωσης, ιδίως την τηλεόραση, ενώ θετικά αξιολογούνται μόνο οι ενημερωτικές ιστοσελίδες και το κοινωνικό και οικογενειακό περιβάλλον. Στη γενικότερη απογοήτευση και αίσθηση δυσαρέσκειας με την τρέχουσα άσκηση της πολιτικής συντείνουν και τα ευρήματα άλλης έρευνας του Eteron σχετικά με την ακτινογραφία των ψηφοφόρων, όπου το 75,8% των νέων δηλώνουν δυσαρεστημένοι ή μάλλον δυσαρεστημένοι με τον τρόπο που λειτουργεί η δημοκρατία στην Ελλάδα.

Γνωρίζουμε ότι η αίσθηση της δυσαρέσκειας αυτής, που ενέχει αντιφατικές ερμηνείες, σχετίζεται μάλλον με μια γενικευμένη αίσθηση malaise και λιγότερο με την (τώρα πολύ περισσότερο απ’ ότι σε άλλες περιόδους) αίσθηση ότι η /ίδια η δημοκρατία στην Ελλάδα σήμερα βάλλεται. Ενδεικτικό αυτής της άποψης είναι και η πολύ χαμηλή ιεράρχηση του ζητήματος των υποκλοπών, ενός μείζονος ζητήματος δημοκρατικής λειτουργίας, ανάμεσα στα ζητήματα που θα επηρεάσουν την ψήφο των νέων εκλογέων (βρίσκεται στην τελευταία θέση μεταξύ των δοσμένων επιλογών, με μόλις 6,4%).

Την ίδια στιγμή ωστόσο, το 14,6% των νέων συμφωνεί & μάλλον συμφωνεί με την άποψη ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η δικτατορία είναι προτιμότερη από την δημοκρατία, ποσοστό βέβαια που βρίσκεται κοντά στο αντίστοιχο του συνόλου του πληθυσμού (13%). Πρόκειται για ένα εύρημα που επαναλαμβάνεται και σε άλλες έρευνες της περιόδου, όπου ταυτόχρονα με την αριστερή στροφή των νέων, ένα άλλο τμήμα συστηματικά στρέφεται προς την ακροδεξιά, με σαφή όμως εδώ την έμφυλη διαφοροποίηση. Το γεγονός αυτό αποτυπώνεται και σε επίπεδο εκλογικής καταγραφής, όπου η Χρυσή Αυγή συγκέντρωνε στους νέους άνδρες ποσοστά πολύ υψηλότερα, ακόμα και υπερδιπλάσια του εθνικού της μέσου όρου.

Στις εκλογές της 21ης Μαΐου, το εκλογικό ρεύμα της ακροδεξιάς επιρροής στους νέους εμφανίζεται μειωμένο σε σχέση με προηγούμενες εκλογικές αναμετρήσεις, με το άθροισμα της ψήφου προς την Ελληνική Λύση και τη Νίκη να αντιστοιχεί σε 6,9% για τις/ους 17-24 και 7,3% για τις/ους 25-34, λίγο κάτω από τον εθνικό τους μέσο όρο. Στο σημείο αυτό όμως οφείλουν να γίνουν δύο επισημάνσεις: αφενός, η πολυδιάσπαση των δυνάμεων της ακροδεξιάς δεν μας επιτρέπει να έχουμε μία απόλυτα ξεκάθαρη εικόνα της απήχησης της στους/ις νέους/ες, αφού τα δημοσιευμένα στοιχεία του exit poll δεν παρέχουν στοιχεία για την ψήφο προς κόμματα που δεν πλησίασαν το εκλογικό κατώφλι του 3%. Αφετέρου, το ίδιο ισχύει και για τη διασταύρωση φύλου και ηλικίας, που θα παρείχε πολύτιμες πληροφορίες ως προς τη συνέχιση ή μη των προηγούμενων τάσεων. Ακόμα όμως και αν αυτή βαίνει μειούμενη, συνεχίζει να αναπαράγεται εντός της ελληνικής νεολαίας ένα ευήκοο ακροατήριο για τη ρητορική της άκρας δεξιάς, που ενδεχομένως να υπερβαίνει και την εκλογική της απήχηση.

Με τις εκλογές του Μαΐου 2023, έγινε φανερό ένα νέο πολιτικό σκηνικό που απομακρύνεται από πολλά απ’ όσα έμοιαζαν μέχρι πρόσφατα ως πολιτισμικά δεδομένα της πολιτικής διαδικασίας για τις νέες και τους νέους στην Ελλάδα. Από την οπτική της μακράς διάρκειας δε, πολύ πιο σημαντική από την ίδια την ψήφο, είναι η διαδικασία διαμόρφωσης των πολιτισμικών εκείνων παραμέτρων που συγκυριακά αποκρυσταλλώνονται στη συγκεκριμένη εκλογική και την ευρύτερη περιρρέουσα πολιτική πραγματικότητα. Αναδεικνύονται έτσι γόνιμες κατευθύνσεις περαιτέρω διερεύνησης, τόσο -ορατούς και μη- τρόπους με τους οποίους η νεοφιλελεύθερη ιδεολογική ηγεμονία επιδρά στις/ους προοδευτικές/ούς νέες/ους, όσο και στο ιδεολογικό προφίλ τους.

Τι καταδεικνύει τελικά η συνύπαρξη κινηματικού δυναμικού και επιλογής πολύμορφης πολιτικής συμμετοχής, με τη μαζική απόρριψη κομμάτων και τη συγκριτικά μικρότερη απόρριψη θεσμών όπως η κυβέρνηση, η προεδρεία, ή οι ανεξάρτητες αρχές: Τι προφίλ καταδεικνύουν; Μήπως τελικά, για άλλη μια φορά επιβεβαιώνουν την έμφαση της νεολαίας στη νοηματοδότηση της «ελευθερίας» με φιλελεύθερους όρους, με σαφή υστέρηση της «ισότητας»; Τέλος, ενδιαφέρον θα είχε και η πιο λεπτομερής διερεύνηση των εσωτερικών ηλικιακών τομών αυτού που συνιστά την ελληνική νεολαία σήμερα, οι οποίες, αν συνεξεταστούν με βασικές κοινωνικοποιητικές εμπειρίες με βάση το κλίμα περιόδου, μπορούν να οδηγήσουν σε ουσιώδη συμπεράσματα.

Συμπερασματικά, αν το πολιτικό προφίλ της νεολαίας μοιάζει μεταβαλλόμενο, με βάση την κατεύθυνση της ψήφου, αυτό που πρέπει να υπογραμμιστεί είναι ότι το ιδεολογικό, αντίθετα, μένει αρκετά σταθερό. Απλώς, στην παρούσα συγκυρία μπορεί να ακολουθήσει πολλές και διαφορετικές κομματικές διεξόδους. Επιπόλαιο; Ίσως. Αλλά, αυτή είναι η περιρρέουσα ατμόσφαιρα, το πολιτισμικό κλίμα περιόδου που διαμορφώνει νέους/ες προοδευτικούς, υπέρ των δικαιωμάτων και της ετερότητας, χωρίς ικανότητα/συνείδηση, κοινωνικής (ταξικής) θέασης των πραγμάτων, μιας νεολαίας που εμπνέεται μάλλον από το «ας ζήσουμε τη ζωή μας ελεύθερα» (live and let live), παρά από το «ένας άλλος κόσμος αφάνταστα καλύτερος είναι εφικτός». Για το δεύτερο, μόνο η Αριστερά μπορεί να πείσει τη νεολαία. Αλλά βεβαίως, θα πρέπει πρώτα να δείξει ότι έχει πειστεί και η ίδια.