Mια αντιφατική κοινωνία που αναζητά ένα πιο δίκαιο μέλλον
Η παρούσα έρευνα διεξήχθη για λογαριασμό του Eteron – Ινστιτούτο για την Έρευνα και την Κοινωνική Αλλαγή από την aboutpeople AE τον Δεκέμβριο του 2021. Το συνολικό δείγμα ήταν 1.659 άτομα ηλικίας 17 ετών και άνω, με τα 1.220 να απαντούν σε ηλεκτρονικές συνεντεύξεις μέσω διαδικτύου και τα 439 μέσω τηλεφωνικών συνεντεύξεων που πραγματοποιήθηκαν από τη Μονάδα ερευνών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας.
Το ερευνητικό αυτό πρόγραμμα αποτελεί μια προσπάθεια χαρτογράφησης της ελληνικής κοινωνίας και καλύπτει ένα πολύ ευρύ πεδίο θεματολογίας: Κράτος, θεσμοί, αξίες, δικαιοσύνη, δημόσιος τομέας και κυρίως οικονομία, αποτελούν τα βασικά αντικείμενα της έρευνας. Στόχος μας ήταν να μην πραγματοποιήσουμε μια κλασική δημοσκόπηση που να καταγράφει τον αντίκτυπο της χρονικής συγκυρίας, αλλά να προσπαθήσουμε να αποκτήσουμε μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη και σε βάθος εικόνα για τις αξίες/προτιμήσεις των ερωτώμενων για τα παραπάνω ζητήματα. Για αυτόν το λόγο συμπεριλάβαμε 130 μεταβλητές, η ανάλυση των οποίων μας δίνει τη δυνατότητα να κατανοήσουμε καλύτερα το πως σκέφτονται οι πολίτες.
Προσωπική κατάσταση: Τα οικονομικά παράγοντας ικανοποίησης
Σχεδόν 6 στους 10 ερωτώμενους δηλώνουν ικανοποιημένοι από τη ζωή τους, με το 42,5% να έχει διαφορετική άποψη.
Λιγότερο ικανοποιημένοι αισθάνονται όσοι αυτοτοποθετούνται στις λαϊκές και κατώτερες μεσαίες τάξεις, οι άνεργοι και εκείνοι που έχουν μηνιαίο εισόδημα έως 500 ευρώ.
Όταν η ερώτηση αφορά στην προσωπική οικονομική κατάσταση οι αριθμοί αντιστρέφονται. Το 42,2% απαντά ότι είναι πολύ ή μάλλον ικανοποιημένο, ενώ το 57,3% δηλώνει πολύ ή μάλλον δυσαρεστημένο.
Δημοκρατία: Σαφές αίτημα για καλύτερη λειτουργία της
Η ικανοποίηση από τον τρόπο που λειτουργεί η Δημοκρατία στην Ελλάδα καταγράφεται στο 28,2% ενώ η δυσαρέσκεια στο 70,6%. Περισσότερο δυσαρεστημένοι είναι οι νέοι, όσοι και όσες αισθάνονται ότι ανήκουν στις λαϊκές και κατώτερες μεσαίες τάξεις, οι άνεργοι/ες, οι φοιτητές/τριες, όσοι έχουν μηνιαίο εισόδημα έως 500 ευρώ, όσοι δεν είναι απόφοιτοι Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης και όσοι αυτοτοποθετούνται στην Αριστερά.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το 81,7% των ερωτώμενων θεωρεί ότι τα αιτήματα του λαού αγνοούνται για χάρη των συμφερόντων του κατεστημένου, ενώ το 76,9% υποστηρίζει ότι η δημοκρατία στην Ελλάδα θα ήταν καλύτερη αν συμμετείχαν περισσότερο οι πολίτες μέσα από λαϊκές συνελεύσεις και δημοψηφίσματα. Το 14,7% πιστεύει ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η δικτατορία είναι ίσως προτιμότερη από την δημοκρατία.
Αξίες: Συντηρητικοί, Προοδευτικοί, κάτι ανάμεσα;
Πάνω από 7 στους 10 πιστεύουν ότι η διάκριση ανάμεσα στην πρόοδο και τη συντήρηση παραμένει σημαντική στην εποχή μας. Το 63,2% εκτιμά ότι η Ελλάδα δεν μπορεί να δεχτεί άλλους ξένους και σχεδόν οι μισοί (47,5%) ότι το Ισλάμ αποτελεί απειλή για τον πολιτισμό και τις αξίες της χώρας μας. Για το 53,8% η θρησκεία είναι σημαντική για τη ζωή του ενώ το αντίθετο απαντά το 44,6%.
Μειοψηφικά (αλλά όχι μικρά) ποσοστά συγκεντρώνουν οι απόψεις υπέρ της υιοθεσίας παιδιών από ζευγάρια ομοφυλοφίλων (44,6%) και της νομιμοποίησης των μαλακών ναρκωτικών (35,6%).
Θεσμοί: Ζητούμενο η εμπιστοσύνη
Κανείς από το θεσμούς που μετρήσαμε δεν συγκεντρώνει πάνω από 50% στο βαθμό εμπιστοσύνης. Η αστυνομία (47,1%), η κυβέρνηση (45,8%) και ο πρωθυπουργός (45,7%) βρίσκονται στην πρώτη τριάδα, ενώ έπονται η Δικαιοσύνη (43,5%) και το Κοινοβούλιο (42,7%).
Ουραγοί στην εμπιστοσύνη των ερωτώμενων είναι τα ΜΜΕ (10,7%), οι εργοδοτικές οργανώσεις (13,4%), οι ΜΚΟ (15,8%), οι συνδικαλιστικές οργανώσεις (17,6%) και τα πολιτικά κόμματα (16,3%).
Αξίζει να σημειωθεί ότι «χαμηλές πτήσεις» καταγράφει η Δημόσια Διοίκηση γενικά με 24,2%, αλλά και συγκεκριμένοι τομείς της όπως η Εφορία (26%), η Επιθεώρηση Εργασίας (30,2%) και ο ΕΦΚΑ (31,8%). Χαμηλότερη εμπιστοσύνη σε σχέση με το αναμενόμενο του γράφοντος συγκεντρώνει και η Εκκλησία με 32,1%.
Ευρωπαϊκή Ένωση: Ναι μεν, αλλά
Αν και η εμπιστοσύνη στην Ε.Ε. συγκεντρώνει 38,3%, με το 59,7% να μην την εμπιστεύεται, η συνολική αποτίμηση από τη συμμετοχή της Ελλάδας στην Ένωση είναι θετική για το 67% και αρνητική για το 30,2%, ενώ το 61,4% πιστεύει ότι η Ε.Ε. είναι κάτι καλό και το 28,6% κάτι κακό.
Παράλληλα, οι πολίτες δηλώνουν υπέρ της παραμονής στο ευρώ σε ποσοστό 69,8%, ενώ υπέρ της επιστροφής στη δραχμή σε ποσοστό 21,8%. Περισσότερο αρνητικοί με την Ε.Ε. προσδιορίζονται οι άνεργοι και οι αγρότες, οι αυτοπροσδιοριζόμενοι ως «λαϊκές τάξεις», οι χαμηλά αμειβόμενοι και οι πολίτες που αυτοτοποθετούνται στην αριστερά.
Υγεία: 4 στους 10 έχουν πρόβλημα στο να πληρώσουν φάρμακα, εξετάσεις, νοσηλείες
Η έρευνα πραγματοποιήθηκε σε μια περίοδο που η πανδημία ήταν το κυρίαρχο θέμα που απασχολούσε τους πολίτες, οπότε τα ερωτήματα σχετικά με θέματα που αφορούν στην Υγεία αποκτούν ιδιαίτερη αξία.
Το 88,1% των ερωτώμενων πιστεύει ότι οι δαπάνες για το ΕΣΥ θα πρέπει να αυξηθούν, ενώ στις άμεσες προτεραιότητες των πολιτών που πρέπει να αντιμετωπιστούν κατά προτεραιότητα συναντάμε
α) ανεπαρκείς υποδομές στα δημόσια νοσοκομεία (51,1%),
β) το ότι λείπει ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό στα δημόσια νοσοκομεία (45,6%),
γ) η απουσία οργανωμένης πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας σε τοπικό επίπεδο,
δ) το ότι οι φτωχοί δεν έχουν την ίδια φροντίδα με τους πλούσιους (28%) και
ε) οι υπερβολικά υψηλές δαπάνες που πληρώνουν ιδιωτικά οι ασθενείς (26,4%).
Ταυτόχρονα το 58,2% απαντά ότι μπορεί να ανταποκριθεί στις δαπάνες/έξοδα για θέματα υγείας, ενώ 4 στους 10 υποστηρίζουν το αντίθετο.
Πολιτική και ιδεολογία: Αντιφατική κοινωνία με προοδευτικό πρόσημο
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κομμάτια της παρούσας έρευνας είναι η αξιολόγηση ως θετικό ή αρνητικό συγκεκριμένων λέξεων που έχουν να κάνουν με την πολιτική και την ιδεολογία. Τα ευρήματα είναι σε κάποια σημεία αντιφατικά, αλλά τελικά συνθέτουν το γενικό προφίλ του μέσου πολίτη.
Έτσι για παράδειγμα, ενώ η ανταγωνιστικότητα συγκεντρώνει 71,9% θετικές γνώμες και η Οικονομία της Αγοράς 55,9%, οι ιδιωτικοποιήσεις λαμβάνουν μόνο 36,4%, ο νεοφιλελευθερισμός 30,7% και ο καπιταλισμός 24,1%.
Όσον αφορά στα αμιγώς πολιτικά, το Κέντρο συγκεντρώνει 61,8%, η Αριστερά 39,4%, η Δεξιά 25,7%, η Ριζοσπαστική Αριστερά 20,3% και η Ακροδεξιά 4,2%, ενώ ο Σοσιαλισμός 59,1%, η Σοσιαλδημοκρατία 52,1%, ο Φιλελευθερισμός 46,2%, ο Καπιταλισμός 24,1% και ο Κομμουνισμός 19,2%. Στην κορυφή αυτής της λίστας βρίσκονται η Οικολογία με 82,4%, η Ανταγωνιστικότητα με 71,9% και τα Κοινωνικά Κινήματα με 63,3%, ενώ στην «ουρά» η Ακροδεξιά με 4,2%, ο Λαϊκισμός με 8,5% και ο Εθνικισμός με 17,9%.
Την Κεντροαριστερά/Αριστερά εμπιστεύονται οι περισσότεροι για να προωθήσει τη μείωση των οικονομικών ανισοτήτων (42,8% ΚΑ – 17,7% ΚΔ), το δίκαιο συνταξιοδοτικό σύστημα (37,9% ΚΑ – 20% ΚΔ), τη φορολογική δικαιοσύνη (35,3% ΚΑ – 19,8% ΚΔ), την αποτελεσματικότητα του Δημοσίου Τομέα (32,4% ΚΑ – 26,9% ΚΔ) και τη μείωση του δημόσιου χρέους (28,6% ΚΑ – 26,6% ΚΔ), ενώ την Κεντροδεξιά/Δεξιά εμπιστεύονται οι περισσότεροι την ανταγωνιστικότητα των ελληνικών επιχειρήσεων (36,8% ΚΔ – 22,1% ΚΑ) και τη στήριξη των νέων επιχειρήσεων (31% ΚΔ – 29,3% ΚΑ).
Τα παραπάνω επιβεβαιώνονται άλλωστε και από τα αποτελέσματα των εκλογών του 2019 όπου έχουμε πλειοψηφία των μη δεξιών κομμάτων όπως είχε σημειώσει ο Γεράσιμος Μοσχονάς στην ημερίδα της aboutpeople «ΝΔ, ΣΥΡΙΖΑ: Ανταγωνισμός, Φυσιογνωμία, Προοπτικές» τον Απρίλιο του 2021. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε όλες τις ερωτήσεις, τουλάχιστον 3 στους 10 ερωτώμενους δηλώνουν ότι δεν εμπιστεύονται ούτε την Κεντροαριστερά/Αριστερά, ούτε και την Κεντροδεξιά/Δεξιά.
Ποιος παράγει πλούτο; Μοιράζεται δίκαια;
Σχεδόν τριχοτομημένη η κοινωνία στο ερώτημα κυρίως ποια κοινωνική ομάδα δημιουργεί τον πλούτο: 36,4% απαντά κυρίως οι επιχειρηματίες, 29,7% κυρίως οι εργαζόμενοι και 31,8% και οι δύο το ίδιο. Διαφοροποιήσεις παρατηρούμε τόσο στην ηλικιακή ανάλυση, όσο και σε σχέση υποκειμενική ταξική αντίληψη των ερωτώμενων, όπως και με τη θέση στην απασχόληση αλλά και την πολιτική αυτοτοποθέτηση.
Ωστόσο, εμφατική είναι η άποψη των πολιτών για το αν ο πλούτος κατανέμεται δίκαια μεταξύ επιχειρηματιών και εργαζομένων, με το 84,7% θεωρεί ότι ευνοούνται οι επιχειρηματίες και αφήνουν ελάχιστα στους εργαζόμενους.
Κρατική στήριξη στις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις
Οι πολίτες πιστεύουν ότι το κράτος θα πρέπει να υποστηρίξει κυρίως τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις γιατί αυτές στηρίζουν την ελληνική οικογένεια σε ποσοστό 69,4%, ενώ το 4% απαντά «τις μεγάλες επιχειρήσεις για να γίνουν μεγαλύτερες και να επιβληθούν στο διεθνή ανταγωνισμό» και το 22,7% «ούτε τις μεν, ούτε τις δε, να στηρίξει τους εργαζόμενους».
Ταυτόχρονα 8 στους 10 ερωτώμενους (81%) θεωρεί ότι το δικαίωμα στην απεργία είναι ιερό.
Κράτος ή αγορά; Προς μια σοσιαλ-φιλελεύθερη οικονομία
Το 52,7% θεωρεί καλύτερο ένα οικονομικό σύστημα που στηρίζεται περισσότερο στην ελεύθερη αγορά, ενώ το 33,3% είναι υπέρ ενός συστήματος που στηρίζεται περισσότερο στον κεντρικό σχεδιασμό.
Προς επίρρωση του παραπάνω είναι και το «αίτημα» του 78,9% των ερωτώμενων για μείωση φόρων με στόχο να αναπτυχθούν οι επιχειρήσεις για να κάνουν προσλήψεις και να μειωθεί η ανεργία σε αντίθεση με το 15,4% που θέλει να αυξηθούν τα φορολογικά έσοδα με στόχο να βελτιωθούν οι δημόσιες υπηρεσίες και το κοινωνικό κράτος και να μειωθούν οι ανισότητες, ενώ το 43,7% πιστεύει ότι η φορολογία πρέπει να είναι χαμηλή έστω και αν υπάρχει λιγότερη κρατική μέριμνα και το 38,4% ότι πρέπει να υπάρχει υψηλή φορολογία για να έχουμε ένα ισχυρό κράτος πρόνοιας για όλους.
Την ίδια στιγμή όμως το 44,8% εκτιμά ότι το κράτος δεν επεμβαίνει αρκετά και επιτρέπει στον ιδιωτικό τομέα να δρα ασύδοτος, ενώ το 41% πιστεύει ότι το κράτος υπερβαίνει υπερβολικά και δεν επιτρέπει στον ιδιωτικό τομέα να δημιουργήσει πλούτο και θέσεις εργασίας. Στην ερώτηση δε, για το τι κράτος/δημόσιο τομέα έχει ανάγκη η χώρα, το 39,6% θέλει βελτίωση του χωρίς να μεγαλώσει ή να μικρύνει, το 33,6% προτιμά να μικρύνει και το 19,6% να μεγαλώσει.
Βασικά αγαθά και υπηρεσίες: Κυρίως αρμοδιότητα του Δημοσίου
Κατά κύριο λόγο αρμοδιότητα του Δημοσίου θα πρέπει να είναι η Παιδεία (90,2%), η Υγεία (87,8%), οι συντάξεις (86,1%), η ύδρευση (84,2%), η ενέργεια (69,5%), οι μεταφορές (69,2%) και το τραπεζικό σύστημα (51,6%). Σε αυτή την ερώτηση το κλειδί είναι η λέξη «κυρίως» και οι απαντήσεις των πολιτών μας δείχνουν ότι αν και είναι υπέρ της οικονομίας της αγοράς, θεωρούν ότι σειρά -κυρίως βασικών- αγαθών και υπηρεσιών θα πρέπει να έχουν και την κρατική αιγίδα. Το ότι η λέξη «κυρίως» είναι το κλειδί φαίνεται και από το ότι όσον αφορά στην Παιδεία, το 49,2% συμφωνεί με την ίδρυση μη κρατικών πανεπιστημίων, ενώ το 46,7% διαφωνεί.
Ισχυρή αντι-νεοφιλελεύθερη προσέγγιση στη θεωρία…
Το 71,1% προτιμά να ενισχυθεί στο μέλλον η συνεργασία των πολιτών, η συλλογικότητα και η αλληλεγγύη, ενώ το 24% θέλει ενίσχυση της ατομικής προσπάθειας, της αυτονομίας των πολιτών και της μείωσης της εξάρτησής τους από το κράτος.
Παράλληλα, το 53,3% πιστεύει ότι η ελευθερία του ατόμου προϋποθέτει απελευθέρωση από την φτώχεια, ισχυρή κοινωνική προστασία και ένα κράτος που να περιορίζει τον ρόλο των αγορών, ενώ το 35,6% θεωρεί ότι η ελευθερία του ανθρώπου προϋποθέτει ελεύθερες αγορές, ιδιωτική πρωτοβουλία και ένα κράτος που να επεμβαίνει ελάχιστα στην οικονομία.
Σημαντικό επίσης το ότι το 62,5% θεωρεί ότι οι οικονομικές ανισότητες δεν συνδέονται με τη βαθύτερη φύση του ανθρώπου, αλλά με το οικονομικό και το πολιτικό σύστημα το οποίο τις προκαλεί, με το 28,5% να εκτιμά ότι οι οικονομικές ανισότητες είναι φυσικές γιατί ανταποκρίνονται στην ανθρώπινη φύση. Τέλος, και στο θέμα της εργασίας παρατηρούμε ότι το 62,7% πιστεύει πως οι ευέλικτες μορφές απασχόλησης κάνουν κακό στην οικονομία γιατί δημιουργούν ανασφάλεια στους εργαζόμενους με αποτέλεσμα να καταναλώνουν λιγότερο.
…Μεικτή προσέγγιση στην πράξη
Ενώ το πρόσημο στις παραπάνω «θεωρητικές» ερωτήσεις είναι σαφώς αντι-νεοφιλελεύθερο, όταν οι ερωτώμενοι καλούνται να απαντήσουν επί συγκεκριμένων πρακτικών ζητημάτων, η εικόνα θολώνει.
Ενδεικτικά βλέπουμε ότι το 88,5% θεωρεί ότι το φορολογικό βάρος στην Ελλάδα το σηκώνουν κυρίως οι μισθωτοί και οι συνταξιούχοι, το 83,7% ότι «είναι ωραία τα λόγια περί ισότητας αλλά οι άνθρωποι που προσπαθούν περισσότερο πρέπει να ανταμείβονται και περισσότερο», το 83,2% ζητά να αυξηθούν οι φόροι στους πλούσιους για να ενισχυθούν οι πιο αδύναμοι, το 63,4% δεν πιστεύει ότι είναι σωστό να πληρώνει η μεσαία τάξη τα επιδόματα αλληλεγγύης στους φτωχούς.
Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι ενώ για το 61,8% το κράτος πρέπει να αυξήσει τη διάρκεια και το ποσό των επιδομάτων ανεργίας, το 50,6% απαντά ότι όταν το κράτος δίνει πολλά επιδόματα, μαθαίνει τους πολίτες να μην προσπαθούν καθώς και το 45,1% υποστηρίζει ότι οι άνεργοι θα μπορούσαν να βρουν δουλειά εάν το επιθυμούσαν πραγματικά. Παρατηρούμε δηλαδή ότι ενώ οι απαντήσεις των ερωτώμενων στη θεωρία είναι πολύ καθαρές, όταν απαντάνε για απτά ζητήματα, οι θέσεις τους είναι αρκετά μεικτές και αντιφατικές.
Αίτημα για πιο αποτελεσματικό Δημόσιο – Προνομιούχοι οι δημόσιοι υπάλληλοι
Οι 3 στους 4 ερωτώμενους πιστεύουν ότι ο δημόσιος τομέας μπορεί να γίνει αποτελεσματικός, ενώ το 21,9% θεωρεί ότι από τη φύση του δεν μπορεί να γίνει ποτέ.
Παράλληλα το 63,4% δηλώνει ότι πιθανή κατάργηση της μονιμότητας των δημοσίων υπαλλήλων θα βοηθήσει να βελτιωθεί η ποιότητα υπηρεσιών του Δημοσίου και το 66,2% θεωρεί τους δημοσίους υπαλλήλους προνομιούχους γιατί έχουν ασφάλεια εργασίας και λαμβάνουν υψηλούς μισθούς. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι μόνοι που διαφωνούν με τα παραπάνω είναι οι ίδιοι οι δημόσιοι υπάλληλοι.
Οι νέοι και οι νέες, οι μεγάλοι χαμένοι της οικονομικής κρίσης
Οι νέες και οι νέοι με 60,1%, οι μισθωτοί του ιδιωτικού τομέα με 48,7%, οι συνταξιούχοι με 46,4%, οι μικροί και μεσαίοι επιχειρηματίες με 40,3% είναι οι πιο χαμένες ομάδες της οικονομικής κρίσης των τελευταίων χρόνων. Ακολουθούν οι άνεργοι με 22,9%, οι μισθωτοί του δημοσίου τομέα με 17,3%, οι ελεύθεροι επαγγελματίες (δικηγόροι, γιατροί, υδραυλικοί κλπ) με 12,9%, οι αγρότες με 11,7% και οι μεγάλοι επιχειρηματίες με 3,3%.
Ελλάδα, μια άδικη χώρα
Το 68,3% των ερωτώμενων θεωρεί ότι σήμερα στην Ελλάδα οι αδικίες αυξάνονται, με το 22,2% να υποστηρίζει ότι παραμένουν σταθερές και το 6,5% ότι μειώνονται ενώ η μεγάλη πλειοψηφία πιστεύει ότι η Ελλάδα είναι πιο άδικη χώρα σε σχέση με άλλες.
Την πρώτη πεντάδα με τις μεγαλύτερες αδικίες συμπληρώνουν:
1) το ότι υπάρχουν εργαζόμενοι με μισθούς που δεν επιτρέπουν στους ίδιους και στην οικογένεια τους να ζουν αξιοπρεπώς (41,3%),
2) Το ότι δεν υπάρχει αξιοκρατία (36,4%),
3) Το ότι αυτοί που συνδέονται με κυβερνητικά κόμματα τα καταφέρνουν καλύτερα από τους υπόλοιπους (30,2%)
4) το ότι μετανάστες παίρνουν επιδόματα από το κράτος ενώ φτωχοί Έλληνες τα στερούνται (30,1%),
5) Η φορολογία, το ότι κάποιοι πληρώνουν φόρους και κάποιοι ελάχιστα ή καθόλου (29,8%) και το ότι οι νέοι δεν βρίσκουν δουλειά (29,8%). Ακολουθεί το ότι οι συνταξιούχοι παίρνουν μισθούς πείνας (27,9%) και το ότι στο Δημόσιο οι υπάλληλοι που δουλεύουν πολύ και εκείνοι που δουλεύουν λίγο πληρώνονται το ίδιο.
Αντί επιλόγου
Το Eteron πραγματοποίησε μια μεγάλη και σε βάθος έρευνα, έχοντας ως στόχο να διερευνήσει τις απόψεις των πολιτών για μια ευρεία θεματολογία, με επίκεντρο όμως την οικονομία. Αν και η έρευνα διενεργήθηκε σε μια περίοδο που η πανδημία έδειχνε και πάλι τα δόντια της, προσπαθήσαμε να θέσουμε ερωτήματα που την ξεπερνούν και προσφέρουν μια σκιαγράφηση της ελληνικής κοινωνίας περισσότερο στέρεης και ολιστικής.
Ωστόσο δεν μπορούμε να παραβλέψουμε ότι -ειδικά- σε συγκεκριμένα ερωτήματα η πανδημία έχει αφήσει πιθανότατα το αποτύπωμα της και πιθανόν εξαιτίας της, καταγράφεται η τάση για ένα περισσότερο διευρυμένο ρόλο του κράτους.
Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουμε είναι ότι η ελληνική κοινωνία είναι μια αντιφατική κοινωνία που αναζητά ένα πιο δίκαιο μέλλον. Μια κοινωνία στην οποία συνυπάρχουν προοδευτικές και συντηρητικές απόψεις, κρατικιστικές και αντι-κρατικιστικές, νεοφιλελεύθερες και αντι-νεοφιλελεύθερες. Mια κοινωνία όμως, η οποία μέσα στις αντιφάσεις της, χαρακτηρίζεται από έναν ισχυρό πραγματισμό και σε έναν βαθμό από έναν ιδιότυπο κυνισμό. Δεν είναι δογματική και αποζητά ένα μείγμα πολιτικών -ανεξαρτήτως ιδεολογικής προέλευσης- που κατά τη γνώμη της θα βελτιώσει τις συνθήκες ζωής των πολιτών σε ατομικό επίπεδο, αλλά παράλληλα θα απαντά και στο αίτημα για μια πιο δίκαιη χώρα.
