Η «κατάρα» του «υπερτουρισμού» και οι ακραίες ανισότητες

Γεώργιος Σαμαράς
Δρ., Επίκουρος Καθηγητής Δημόσιας Πολιτικής King’s College London

Ο όρος «υπερτουρισμός» αναφέρεται σε μια κατάσταση όπου ένας προορισμός δέχεται υπερβολικά μεγάλο αριθμό επισκεπτών, με αποτέλεσμα να προκαλούνται αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον, στην τοπική κοινότητα, και στην πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής. ¹ Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε προβλήματα όπως η καταπόνηση των υποδομών, η ρύπανση, η αύξηση του κόστους ζωής για τους κατοίκους, και η αλλοίωση της αυθεντικότητας του προορισμού.

Τα ευρήματα της έρευνας του ΕΤΕΡΟΝ προσφέρουν σημαντικά δεδομένα αναφορικά με την κοινωνική αντιμετώπιση του υπερτουρισμού από τους συμμετέχοντες. Παρά τις διαφορές απόψεων σχετικά με την ύπαρξη και τις συνέπειες του υπερτουρισμού—με μερίδα των συμμετεχόντων να υποστηρίζει ότι η Ελλάδα χρειάζεται όσο το δυνατόν περισσότερους τουρίστες ετησίως—είναι προφανής η ανησυχία για το μέλλον της οικονομίας, αλλά και του περιβάλλοντος.

Τα δεδομένα για την αυξημένη τουριστική κίνηση στη χώρα δείχνουν σημαντική άνοδο των εσόδων, η οποία όμως συνοδεύεται από έντονη αύξηση των ανισοτήτων στον τομέα της στέγασης, με τη ζήτηση να επηρεάζει ακόμη και την αγορά κατοικιών σε περιοχές όπως τα νησιά του Ιονίου. Ενώ άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουν λάβει μέτρα ή έχουν ξεκινήσει στρατηγικό σχεδιασμό για τη μείωση του υπερτουρισμού, ² η Ελλάδα ακολουθεί διαφορετική πορεία, με ελάχιστη προσοχή στις αυξανόμενες ανισότητες και σε ζητήματα λειτουργίας του κράτους.

Το άρθρο αυτό θα εξετάσει την οικονομική διάσταση του τουρισμού στην Ελλάδα, αναλύοντας τον αντίκτυπο του υπερτουρισμού και τη σύνδεση της φτωχοποίησης της ελληνικής κοινωνίας με την ποιότητα ζωής και το περιβαλλοντικό μέλλον τουριστικών περιοχών.

Υπερτουρισμός στην Ελλάδα

Ο τουρισμός στην Ελλάδα σημείωσε εντυπωσιακή ανάκαμψη μετά την πανδημία, με τις ταξιδιωτικές εισπράξεις να αυξάνονται μεταξύ 2019 και 2023, παρουσιάζοντας μια αύξηση της τάξης του 12,7% σε σύγκριση με το 2019. Αυτή η άνοδος αντικατοπτρίζει την επιστροφή της χώρας στα προ πανδημίας επίπεδα, με ακόμη μεγαλύτερα έσοδα. ³

Η τουριστική κίνηση εκτινάχθηκε ιδιαίτερα από το 2022 έως το 2023, καταγράφοντας αύξηση κατά 20% σε μόλις ένα έτος. ⁴ Παρά το γεγονός ότι η συζήτηση για την αυξημένη κίνηση το 2022 περιορίστηκε λόγω της ανάγκης ανασυγκρότησης των εσόδων μετά την πανδημία, οι ενδείξεις για το 2024 δείχνουν ότι η τουριστική δραστηριότητα ξεπέρασε όλες τις προβλέψεις. Αναμένονται τα τελικά επίσημα στοιχεία του Υπουργείου Τουρισμού για το 2024, προκειμένου να εξαχθούν τελικά συμπεράσματα.

Σύμφωνα όμως με τα πρώτα στοιχεία, οι αεροπορικές αφίξεις παρουσιάζουν αύξηση της τάξης του 12%, ενώ οι οδικές αφίξεις καταγράφουν άνοδο άνω του 13%. ⁵ Παράλληλα, τα δεδομένα δείχνουν ότι τα έσοδα θα ξεπεράσουν εκείνα του 2019. Οι κύριοι προορισμοί δε που συνεχίζουν να προσελκύουν το μεγαλύτερο μέρος του τουριστικού ρεύματος παραμένουν η Κρήτη, η Ρόδος, η Χαλκιδική, οι Κυκλάδες και άλλες δημοφιλείς περιοχές.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αύξηση των ενοικίων ακόμη και σε διάφορα νησιά. Πρόσφατη μελέτη από το News247 αποκαλύπτει το μέγεθος του προβλήματος στο Ιόνιο προς τα τέλη του 2023, όπου οι τιμές των ενοικίων καταγράφουν ανοδική τάση λόγω του τουρισμού και της απουσίας νομοθεσίας που θα περιόριζε τις καταχρηστικές αυξήσεις. Ενδεικτικά, οι αυξήσεις στη Ζάκυνθο υπερβαίνουν το 15%. ⁶

Ένα από τα πρώτα ζητήματα που ανακύπτουν από την αδυναμία του κράτους να ελέγξει την ανεξέλεγκτη αύξηση του τουρισμού είναι η αδράνεια των αρχών. Η κυβέρνηση, μέχρι στιγμής, φαίνεται να αγνοεί τις ανησυχίες των πολιτών, ειδικά στα νησιά, που βιώνουν άμεσα τις συνέπειες της ραγδαίας αύξησης του τουρισμού. Αυτή η αδιαφορία συνδέεται με άλλες σοβαρές επιπτώσεις του υπερτουρισμού, όπως η άνοδος των ενοικίων στην Αθήνα, η αύξηση του κόστους ζωής λόγω τουριστικής ζήτησης, και η πλήρης απουσία μέτρων για την αντιμετώπιση αυτών των φαινομένων. ⁷

Αξιοσημείωτο είναι ότι άλλες χώρες της ΕΕ, όπως η Ισπανία, έχουν ήδη εφαρμόσει μέτρα σε εθνικό και τοπικό επίπεδο για την καταπολέμηση του υπερτουρισμού, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη Βαρκελώνη. Η τοπική αντίσταση σε αυτές τις περιοχές αναδεικνύει το πρόβλημα, αλλά στην Ελλάδα η κόπωση από τα χρόνια της κρίσης φαίνεται να έχει επιφέρει αδράνεια, με την αναγνώριση της κρισιμότητας της κατάστασης σε εθνικό επίπεδο να παραμένει ανεπαρκής.

Ο τουρισμός μπορεί να λειτουργήσει ως ισχυρός μοχλός οικονομικής ανάπτυξης, αλλά αν δεν διαχειριστεί με σωστό τρόπο, μπορεί να αποτελέσει απειλή για τη συνεχιζόμενη ανάπτυξη μιας περιοχής ή μιας χώρας. Για να είναι βιώσιμος, πρέπει να αναπτυχθεί και να διαχειριστεί με γνώμονα τόσο τους επισκέπτες όσο και τις τοπικές κοινότητες. Μελέτη επάνω σε 13 διοικητικές περιφέρειες της Ελλάδας εντόπισε από το 2020 περιοχές που πλησίαζαν το σημείο κορεσμού καθώς και περιοχές που προσφέρουν δυνατότητες περαιτέρω τουριστικής ανάπτυξης.⁸

Αντίστοιχα, μελέτες επάνω στην περίπτωση της Σαντορίνης εντόπισε τον ταχύτατο πολλαπλασιασμό νέων μορφών μη θεσμοθετημένων τουριστικών καταλυμάτων, ⁹ που επιδεινώνουν τα φαινόμενα υπερτουρισμού και επιβαρύνουν περαιτέρω τον χωρικό και τοπικό σχεδιασμό, τη χρήση και τη διαχείριση. Η μακροχρόνια πολιτική που ευνοεί την εντατική εκμετάλλευση μικρής κλίμακας γης, για τουριστική ανάπτυξη και ανάπτυξη δεύτερης κατοικίας, έχει διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο στο κυρίαρχο μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης, εντείνοντας τον κατακερματισμό του ελληνικού εδάφους και του τουριστικού χώρου. Σε μεγάλο βαθμό, αυτή η πρακτική έχει λειτουργήσει στα περιθώρια των εθνικών και περιφερειακών σχεδίων, ενώ η έλλειψη κατάλληλων ελέγχων ή ρυθμίσεων για τις τουριστικές χρήσεις γης έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα επιζήμια για το ελληνικό τοπίο.

Κοινωνικές ανισότητες

Αναφερόμενοι στην παραποίηση της πραγματικότητας, αξίζει να εστιάσουμε στη χρήση του όρου “staycation” από την κυβέρνηση Μητσοτάκη, που προωθήθηκε από κυβερνητικά στελέχη ως εναλλακτική επιλογή για όσους αντιμετωπίζουν οικονομικές δυσκολίες κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. Στις ΗΠΑ, κατά την οικονομική κρίση του 2008, ο όρος κέρδισε δημοτικότητα ως εναλλακτική του ταξιδιού ¹⁰ και αργότερα υιοθετήθηκε ευρύτερα κατά την πανδημία λόγω των αυξημένων κινδύνων από τα ταξίδια. ¹¹ Πολλές ευρωπαϊκές χώρες ενθάρρυναν τους πολίτες να παραμείνουν στους τόπους κατοικίας τους αντί να ταξιδέψουν.

Ωστόσο, η οικονομική κρίση στις ΗΠΑ και οι συνθήκες της πανδημίας δεν συγκρίνονται με την κατάσταση της Ελλάδας το 2024. Σε εθνικό επίπεδο, η κυβερνητική παρέμβαση σε θέματα ακρίβειας, ανατιμήσεων και αισχροκέρδειας είναι σχεδόν ανύπαρκτη, και η χρήση του όρου “staycation” διαστρεβλώνει την πραγματικότητα, προσπαθώντας να κανονικοποιήσει τα προβλήματα ως «παγκόσμια φαινόμενα» που πρέπει να αποδεχτεί και η Ελλάδα.

Αν εξετάσουμε τις αυξήσεις τιμών με βάση τα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛΣΤΑΤ) από τον Ιούνιο του 2024, ¹² το “staycation” μοιάζει περισσότερο με μια αναγκαστική πρόταση προς τους Έλληνες να παραμείνουν στις πόλεις τους, καθώς οι δημοφιλείς τουριστικοί προορισμοί έχουν πλέον γίνει προνόμιο του ξένου τουρισμού. Οι τοπικοί κάτοικοι που εργάζονται στον τουρισμό είναι οι μόνοι που επωφελούνται, ενώ οι τιμές για πακέτα διακοπών, αεροπορικά εισιτήρια και ξενοδοχεία έχουν αυξηθεί κατά 12% έως 20%.

Επιπλέον, η αδυναμία της Αθήνας να ανταποκριθεί στη ζήτηση κατά τους καλοκαιρινούς μήνες αναδεικνύεται από τα στοιχεία της Ένωσης Ξενοδόχων Αθηνών – Αττικής και Αργοσαρωνικού (ΕΞΑΑΑ). ¹³ Μεγάλες αυξήσεις τιμών στα ξενοδοχεία Αττικής, με την πληρότητα των ξενοδοχείων να ξεπερνά το 70%. Παρά τις θετικές απόψεις πολλών συμμετεχόντων στην έρευνα του ΕΤΕΡΟΝ για τον υπερτουρισμό, πρέπει να λάβουμε υπόψη τις μακροχρόνιες επιπτώσεις ενός οικονομικού μοντέλου που αγνοεί τις κοινωνικές ανισότητες που προκύπτουν από την αύξηση του τουρισμού. Το βιοτικό επίπεδο των Ελλήνων συνεχίζει να υποβαθμίζεται λόγω του αυξανόμενου πληθωρισμού και της αδυναμίας της κυβέρνησης να θεσπίσει διαρθρωτικούς νόμους για την αντιμετώπιση της στεγαστικής κρίσης και της αισχροκέρδειας.

Ένα αβέβαιο μέλλον

Όπως προηγουμένως τονίστηκε, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία του Υπουργείου Τουρισμού, καθώς και μετρήσεις της Τράπεζας της Ελλάδος, οι ταξιδιωτικές εισπράξεις ανήλθαν στα 22,11 δισεκατομμύρια ευρώ. Αυτή η αύξηση της τάξης του 12,5% σε σχέση με το 2019 αποδεικνύει ότι η χώρα συνεχίζει να υποστηρίζει την ανεξέλεγκτη πορεία του τουρισμού, ενταγμένη στη μακροοικονομική διαχείριση μιας κυβέρνησης που φαίνεται αποκομμένη από την αναγνώριση των κοινωνικών ανισοτήτων.

Παρά τη σημαντική οικονομική τόνωση που λαμβάνουν διάφορα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου από την τουριστική κίνηση, παραμένει αβέβαιο αν και πότε θα υπάρξουν τοπικές αντιδράσεις, όπως αυτή που παρατηρείται στη Σαντορίνη. Το μόνο βέβαιο είναι ότι, με στόχο την αύξηση των εσόδων, το πρόβλημα θα ενταθεί τα επόμενα χρόνια, εκτός αν συμβεί κάτι αναπάντεχο. Με την παρούσα κατάσταση, οι παράπλευρες συνέπειες στην ποιότητα ζωής των Αθηναίων, καθώς και η αδυναμία πολλών να υποστηρίξουν διακοπές σε προορισμούς του Αιγαίου, θα καθιερωθούν ως η νέα κανονικότητα.

Είναι επίσης αναγκαίο να επισημανθούν τα περιβαλλοντικά ζητήματα, ιδίως καθώς το καλοκαίρι του 2024, ο κρατικός μηχανισμός απέτυχε να αποτρέψει τις καταστροφικές πυρκαγιές που ξέσπασαν από τις 8 έως τις 13 Αυγούστου σε περιοχές της Αθήνας. ¹⁴ Παρά την ύπαρξη διαθέσιμων μέσων, ¹⁵ το Υπουργείο Κλιματικής Κρίσης και Πολιτικής Προστασίας απέτυχε να τα αξιοποιήσει, ενώ η έλλειψη μακροπρόθεσμου σχεδιασμού προληπτικών μέτρων είναι εμφανής.

Το περιβάλλον φαίνεται να είναι το επόμενο θύμα του υπερτουρισμού. Χωρίς τις απαραίτητες κρατικές ενέργειες, θα χρειαστεί να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα μιας υπερβολικής τουριστικής προσέλευσης, τη στιγμή που η χώρα φαίνεται να έχει παραδώσει τα όπλα στην καταπολέμηση των καταστροφικών πυρκαγιών που εμφανίζονται σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας. Υπό αυτές τις συνθήκες, η αύξηση του υπερτουρισμού και η περιβαλλοντική καταστροφή πρέπει να ενταχθούν σε έναν συνολικό σχεδιασμό που στοχεύει σε ένα βιώσιμο μέλλον για τις περιοχές που ήδη αντιμετωπίζουν ασφυκτική πίεση.