Γυναικοκτονία, μια «ενοχλητική» λέξη που καθιερώνεται

Κάθε Δεκέμβριο, ανάμεσα στους πολλούς απολογισμούς που γίνονται καθώς τελειώνει η χρονιά, έχουμε και την ανακήρυξη της «Λέξης της χρονιάς». Σε άλλες χώρες και γλώσσες, αυτό γίνεται από μεγάλα λεξικά· ας πούμε, σύμφωνα με τους λεξικογράφους του Oxford Dictionary, η λέξη του 2021 ήταν vax, το εμβόλιο.

Στην Ελλάδα δεν βρέθηκε λεξικογραφικός φορέας να το αναλάβει, αλλά το ιστολόγιο «Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία», που διαχειρίζομαι, πραγματοποιεί κάθε χρόνο ψηφοφορία για τη λέξη της χρονιάς· κι έτσι, Λέξη της χρονιάς για το 2021 ψηφίστηκε, με μεγάλη μάλιστα διαφορά και με ρεκόρ συμμετοχής στην ψηφοφορία, η λέξη «γυναικοκτονία».

Η ανάδειξη αυτή εξέπληξε πολλούς, αφού το 2021 κυριαρχήθηκε από την πανδημία και την εμβολιαστική προσπάθεια, που γέννησαν αρκετούς νεολογισμούς. Από την άλλη, ενώ ο όρος «γυναικοκτονία» έχει εμφανιστεί στη γλώσσα μας εδώ και μερικά χρόνια, είναι γεγονός ότι μέσα στο 2021 γνώρισε κατακόρυφη αύξηση της συχνότητας χρήσης του, δυστυχώς εξαιτίας ορισμένων προβεβλημένων γυναικοκτονιών, όπως στα Γλυκά Νερά.

Πολλοί αντιτάχθηκαν, με πρωτοφανή και σχεδόν ανεξήγητη βιαιότητα, στη χρήση του όρου «γυναικοκτονία»· αρχικά, αντέτασσαν ότι τάχα είναι όρος ανύπαρκτος, και στη συνέχεια, όταν άρχισε να χρησιμοποιείται ευρύτερα, επειδή τάχα «υποτιμά» τη γυναίκα, ότι της… στερεί την ανθρώπινη ιδιότητα: γιατί δεν λέτε «ανθρωποκτονία», δεν είναι άνθρωπος η γυναίκα; Άλλοι θεώρησαν διχαστική τη χρήση ενός ιδιαίτερου όρου, με τον ίδιο τρόπο που η alt-right στις ΗΠΑ εξεγείρεται για το σύνθημα Black lives matter.

Παραβλέπουν όλοι αυτοί οι αρνητές του όρου καταρχάς ότι δεν είναι ελληνική ιδιομορφία ο όρος «γυναικοκτονία», αλλά αντίθετα μεταφορά στα ελληνικά ενός διεθνούς όρου, του femicide ή feminicide· έπειτα, ότι δεν είναι γυναικοκτονία κάθε φόνος γυναίκας. Αν μια γυναίκα βρει τον θάνατο σε ληστεία, δεν είναι γυναικοκτονία. Αν κάποιος σκοτώσει τη γειτόνισσά του επειδή έχουν κτηματικές διαφορές, δεν έχουμε γυναικοκτονία. Γυναικοκτονία είναι ο φόνος της γυναίκας επειδή είναι γυναίκα και λόγω του κοινωνικού της ρόλου. Ο φόνος της Καρολάιν από τον Μπάμπη, ο φόνος της Ελένης Τοπαλούδη από τους βιαστές της, οι φόνοι «για λόγους τιμής». Ο φόνος της γυναίκας-κτήματος, που θέλει να φύγει από μια τοξική σχέση.

Όσοι εξεγείρονται για το ότι δεν υπάρχει, αντίστοιχα, όρος ανδροκτονία (ή για το ότι δεν διοργανώνονται Straight Pride ή όσοι προβάλλουν το σύνθημα All lives matter) δεν κατανοούν ότι ανήκουν σε μια προνομιούχα κοινωνική ομάδα που δεν έχει ανάγκη προστασίας. Δεν ξέρουν την αγωνία που νιώθουν καθημερινά αμέτρητες γυναίκες όταν ακούν πίσω τους βήματα σε έναν σκοτεινό δρόμο.

Καθώς έχω έντονη παρουσία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, έχω παρατηρήσει κάτι ενδιαφέρον: οι άνθρωποι που διαμαρτύρονται έντονα για τον όρο γυναικοκτονία, είναι περίπου οι ίδιοι που προβάλλουν αντιρρήσεις κάθε φορά που εμφανίζεται ένας σχετικά νέος έμφυλος τύπος (π.χ. βουλεύτρια αντί του επίκοινου «η βουλευτής») ή κάθε φορά που γίνεται απόπειρα να χρησιμοποιηθεί συμπεριληπτική γλώσσα (π.χ. «όσοι και όσες» ή οι φοιτητ* κτλ.).

Δεν εννοώ εδώ την αμήχανη αντίδραση, τον αιφνιδιασμό που προκαλεί σε όλους ένας νεολογισμός, μια ασυνήθιστη λέξη ή έκφραση· μιλώ για αντιδράσεις έντονης και χλευαστικής αποδοκιμασίας, βίαιες σχεδόν, που νομίζω πως πηγάζουν από πολύ βαθύτερα: γαλουχημένοι στο πνεύμα της πατριαρχίας, που θέλει τις γυναίκες περιθωριοποιημένες στη δημόσια ζωή και κατάλληλες μόνο για λίγους κοινωνικούς ρόλους και επαγγέλματα, δυσανασχετούν όποτε η γυναικεία παρουσία γίνεται αισθητή και εκτός των τειχών μέσω, ας πούμε, μιας συμπεριληπτικής αναφοράς (όσοι και όσες) ή ενός έμφυλου τύπου (δικάστρια, βουλεύτρια). Εργάτριες, χορεύτριες και μαθήτριες, φοιτήτριες έστω επιτρέπεται να υπάρχουν· όχι όμως δικάστριες ή βουλεύτριες!

Ο επίκοινος τύπος («η βουλευτής») λειτουργεί σαν είδος μπούρκα που κρύβει τη γυναίκα· γιατί, κακά τα ψέματα, ας κάνουμε ένα νοητικό πείραμα. Ποια εικόνα έρχεται στο νου σας όταν διαβάζετε μια πρόταση όπως: «Τροπολογία που κατέθεσε βουλευτής του κυβερνώντος κόμματος προβλέπει…» Βλέπετε με το μυαλό σας άντρα βουλευτή να καταθέτει τροπολογία ή γυναίκα; Με το χέρι στην καρδιά, οι περισσότεροι θα αναγνωρίσουν ότι η λέξη «βουλευτής» παραπέμπει σε άντρα, ότι η γυναίκα μένει στο περιθώριο.

Παρά τις αντιδράσεις ορισμένων, η δεκαετία που μας πέρασε μπορεί, από άποψη ορολογίας εννοώ, να ονομαστεί «δεκαετία της βουλεύτριας». Ενώ το 2010 ο όρος ελάχιστα ακουγόταν, χρόνο με το χρόνο γνωρίζει ολοένα και μεγαλύτερη αποδοχή -και όχι μόνο από την Αριστερά· στις περυσινές βουλευτικές εκλογές στην Κύπρο, υποψήφιες από όλα σχεδόν τα πολιτικά κόμματα, συμπεριλαμβανομένου του κυβερνώντος Δημοκρατικού Συναγερμού, αυτοπροσδιορίστηκαν ως «υποψήφιες βουλεύτριες».

Κάποιοι, καλοπροαίρετα, αρνούνται την ανάγκη έμφυλων τύπων επηρεασμένοι από το παράδειγμα της αγγλικής γλώσσας· ωστόσο, στα αγγλικά δεν υπάρχει γραμματικό γένος. Σε όλες τις άλλες γλώσσες που γνωρίζουν γραμματικό γένος, όπως στα ελληνικά, π.χ. γαλλικά ή γερμανικά, υπάρχει επίσης η τάση για καθιέρωση έμφυλων τύπων στα διάφορα αξιώματα, π.χ. το γαλλικό la présidente, αντί του παλαιότερου Madame le président, ή το γερμανικό Präsidentin. Σημειώνω ότι η γαλλική Ακαδημία, παρά τους αρχικούς δισταγμούς της, τελικά δέχτηκε τους έμφυλους τύπους.

Φυσικά, δεν αρκεί η υιοθέτηση έμφυλων τύπων και συμπεριληπτικής γλώσσας για να σταματήσουν οι διακρίσεις σε βάρος των γυναικών ή για να κατακτηθεί η ισότητα των φύλων, ιδίως όσον αφορά την εκπροσώπηση σε θέσεις ευθύνης. Δεν έχει τέτοιες μαγικές ιδιότητες η γλώσσα, αλλά συμβάλλει κι αυτή στη διαμόρφωση ενός ευνοϊκότερου κλίματος, που με τη σειρά του αντεπιδρά πάνω στη γλώσσα.

Ούτε θα αρκέσει η αποδοχή του όρου «γυναικοκτονία» για να περιοριστούν οι γυναικοκτονίες. Ωστόσο, θα βοηθήσει στη συνειδητοποίηση του προβλήματος, οπότε είναι ένα θετικό βήμα. Πέρυσι το καλοκαίρι, μετά τη γυναικοκτονία στα Γλυκά Νερά, ο ακροδεξιός βουλευτής Κ. Μπογδάνος είχε αποδυθεί σε ιερό αγώνα εναντίον της κατοχύρωσης του όρου «γυναικοκτονία». Στο διάστημα που πέρασε από τότε, ο μεν βουλευτής αποπέμφθηκε από το κόμμα του ενώ ο όρος χρησιμοποιείται ολοένα και ευρύτερα, μεταξύ άλλων και από την Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Οπότε, επιτρέπεται η συγκρατημένη αισιοδοξία.