«Εγώ θα σου πω τι θα νιώθεις»: Ενδείξεις μιας κακοποιητικής σχέσης

Είναι ίσως δύσκολο να κατανοηθεί γιατί πολλές γυναίκες που υφίστανται βία παραμένουν σε κακοποιητικές σχέσεις. Υπάρχουν πολλοί αντικειμενικοί παράγοντες, όπως: η οικονομική εξάρτηση από τον σύζυγο/σύντροφο, η έλλειψη στέγης, τα προβλήματα του νομοθετικού μας συστήματος, ο φόβος, καθώς ο χωρισμός πολλαπλασιάζει την πιθανότητα φονικής βίας και κυρίως η προσήλωση σε αυστηρά καθορισμένους ρόλους και ταυτότητες του φύλου, όπως και η άνιση κατανομή εξουσίας μεταξύ ανδρών και γυναικών.

Αυτό όμως που συχνά μας διαφεύγει είναι η συναισθηματική χειραγώγηση και ο υψηλός βαθμός σύγχυσης και σαγήνευσης που χαρακτηρίζει την επικοινωνία στις σχέσεις αυτές. Όπως έχει παρατηρήσει ένας ψυχαναλυτής ¹ που εργαζόταν με πολύ βίαιους ασθενείς: «Η κακοποίηση μπορεί να παραβιάζει το σώμα του άλλου, όμως το κυρίαρχο δυναμικό της αποσκοπεί στην αλλοίωση του νου του θύματος, διαστρέφοντας την πραγματικότητα και την αλήθεια, με βίαια και ερωτικά μέσα» ². Στο παρόν άρθρο θα παρουσιάσουμε εν συντομία κάποιους από τους τρόπους που χρησιμοποιεί ο κακοποιητής προκειμένου να ωθήσει τη σύντροφό του να αμφισβητήσει και εν τέλει να αρνηθεί την εμπειρία της, ήτοι να αποσπάσει την εικόνα της πραγματικότητας από το νου της και να την αντικαταστήσει με αυτήν που ο ίδιος επιθυμεί.

Έλεγχος. Ο βίαιος σύντροφος προσπαθεί να θέτει ο ίδιος τους κανόνες και να λαμβάνει τις αποφάσεις στην σχέση. Αρχίζει λοιπόν να ελέγχει τον χώρο και τον χρόνο της συντρόφου του, εξαναγκάζοντας την να ακολουθεί τις δικές του αξίες και πεποιθήσεις. Ο έλεγχος μπορεί να αφορά αρχικά την εξωτερική συμπεριφορά της γυναίκας, για παράδειγμα την εμφάνισή της (ντύσιμο, μακιγιάζ), τις κοινωνικές της σχέσεις και τις οικονομικές της δαπάνες, συχνά όμως προχωρά στον έλεγχο του ψυχικού της κόσμου (θέλω να ξέρω τι σκέφτεσαι-εγώ θα σου πω τι θα νιώθεις) και των αισθητηριακών/σωματικών της αναγκών (έλεγχος των ωρών του ύπνου, της ποσότητας των γευμάτων). Σταδιακά η σχέση μετατρέπεται σε αυτήν ενός αυστηρού/τιμωρητικού γονέα και ενός τιμωρημένου παιδιού, όπου ο δράστης νιώθει ότι έχει το δικαίωμα να κακοποιήσει την σύντροφό του αν δεν έχει τον έλεγχό της ενώ η γυναίκα θα πρέπει να νιώθει ευγνωμοσύνη για κάθε ψιχίο ανεξαρτησίας που της παραχωρεί.

«Το πάθος να έχεις απόλυτο και απεριόριστο έλεγχο στην ζωή ενός όντος», γράφει ο Eric Fromm, «είναι η μεταμόρφωση της παντελούς αδυναμίας σε παντοδυναμία».

Απομόνωση. Ο βίαιος σύντροφος συχνά μεθοδικά και σταδιακά απομονώνει την γυναίκα από την οικογένειά της, τους φίλους της και άλλα σημαντικά για την ίδια πρόσωπα. Αυτό το επιτυγχάνει είτε άμεσα με εχθρική συμπεριφορά απέναντι στα πρόσωπα αυτά, είτε έμμεσα, με λεπτοφυείς και επίβουλους τρόπους που υποσκάπτουν την εμπιστοσύνη που αισθάνεται η γυναίκα για τους οικείους της. To αποτέλεσμα αυτής της απομόνωσης είναι ότι ο ψυχισμός της γυναίκας κατακλύζεται από τα επικριτικά λόγια και την παρουσία του συντρόφου, ενώ αντιθέτως η δική της προσωπικότητα συρρικνώνεται. Η τιμωρητική, απαξιωτική φωνή του κακοποιητή εσωτερικεύεται, παραμένει στο νου της γυναίκας ακόμη και όταν ο σύντροφος είναι απών, σαν μια σκληρή, απειλητική παρουσία που εξακολουθεί να την εκφοβίζει και να την απομονώνει, καταστρέφοντας τη ζωντάνια, τη στοργή, το παιχνίδι, την επαφή της με τον χρόνο. Η γυναίκα γεμίζει ενοχή ενώ συχνά προβαίνει σε συμπεριφορές βλαπτικές προς τον εαυτό της.

Απρόβλεπτη και διακοπτόμενη κακοποίηση. Η κακοποίηση δεν είναι παρούσα εξ αρχής, χτίζεται σταδιακά και εναλλάσσεται με περιόδους τρυφερότητας και ηρεμίας. Όπως έχει δείξει η Lenore Walker ³, στον κύκλο της ενδοοικογενειακής βίας μετά το ξέσπασμα της βίας ακολουθεί συνήθως μια περίοδος επιφανειακής μεταμέλειας, κατά την οποία ο δράστης δηλώνει την μετάνοια του παρέχοντας στη γυναίκα τεκμήρια της υποτιθέμενης αγάπης και αλλαγής του όπως δώρα, υποσχέσεις αλλαγής, λόγια αγάπης. Μπορεί δηλαδή κατά καιρούς ο σύντροφος να είναι επιθετικός και εκφοβιστικός απέναντι στη γυναίκα του, ο τόνος φωνής του να είναι τραχύς, εύκολα να εκτοξεύονται από το στόμα του προσβολές, απειλές, χυδαίες βωμολοχίες, ενώ άλλες φορές ο ίδιος άνθρωπος να μοιάζει πληγωμένος και χαμένος, με μεγάλη δίψα για αγάπη και φροντίδα. Η εξωτερική του μορφή μαλακώνει και παίρνει την όψη ενός δύσκολου, ματαιωμένου αλλά αξιαγάπητου παιδιού. Ο δράστης στις δύο αυτές φάσεις (της κλιμάκωσης της έντασης και της ηρεμίας) μοιάζει τόσο διαφορετικός που η γυναίκα ξεχνάει ότι πρόκειται για τον ίδιο άνθρωπο.

«Είναι σαν να ζω με δύο διαφορετικούς ανθρώπους, τον Δρ. Τζέκιλ και τον Μίστερ Χάιντ. Κάθε φορά που χτυπάει η πόρτα δεν ξέρω ποιος θα μπει».

Οι εναλλασσόμενες περίοδοι έντονης αγωνίας με προσδοκία ξεσπάσματος βίας και ανακούφισης όταν η ένταση καταλαγιάζει δημιουργούν μια ισχυρή σχέση θύτη-γυναίκας που έχει περιγραφεί σαν μια λαστιχένια ταινία ⁴: όσο η γυναίκα απομακρύνεται από τον θύτη, τόσο η ταινία τεντώνεται και την έλκει να επιστρέφει. Η κακοποιημένη γυναίκα, όπως ο τζογαδόρος που ελπίζει στο τυχερό της επόμενης ζαριάς, προσκολλάται στον σύντροφο ελπίζοντας στην ευμένεια του.

Πώς μπορεί η γυναίκα να αμυνθεί στην επιβολή και την επίθεση του δράστη στον ψυχισμό της; Ο δράστης διαστρέφει την πραγματικότητα. Ενώ προβαίνει σε πλήθος κακοποιητικών συμπεριφορών, αποδίδει την ευθύνη γι’ αυτές στη σύντροφό του. Έτσι, ενώ αυτός ελέγχει ασφυκτικά την γυναίκα, μετά την μέμφεται ότι τον καταπιέζει. Ενώ αυτός την εκφοβίζει και την ταπεινώνει, αργότερα με λεπτοδουλεμένα επιχειρήματα εγκαλεί την γυναίκα και την οδηγεί να απολογηθεί για την υποτιθέμενη υποτιμητική προς αυτόν συμπεριφορά της. Θα λέγαμε σε μια γυναίκα που βρίσκεται σε μια τέτοια σχέση τα εξής:

-Είναι ανώφελο να προσπαθείς να δικαιωθείς από τον σύντροφο. Όπως στην κινούμενη άμμο, όσο πιο πολύ παλεύεις τόσο περισσότερο βυθίζεσαι. Η ενοχή δεν σε βοηθάει. Χρειάζεται να πάρεις μια εσωτερική απόφαση που είναι βοηθητική: Για τον τρόπο που συμπεριφέρεται είναι 100% υπεύθυνος ο ίδιος ⁵. Εσύ είσαι υπεύθυνη για την ασφάλεια τη δική σου (και των παιδιών σου, αν υπάρχουν). Δεν έχεις ουδεμία ευθύνη για αυτά που ο ίδιος κάνει.

-Είναι πολύ βοηθητικό να κρατάς ένα ημερολόγιο και να καταγράφεις τη δική σου εμπειρία, έτσι ώστε, όταν αντιμετωπίζεις μια επίθεση του συντρόφου στο μυαλό σου ή μια «τρυφερή» συμπεριφορά του, να μπορείς να ανατρέξεις στα γραπτά σου για να μην λησμονείς την κακοποιητική πλευρά του και τα επώδυνα βιώματα σου.

-Αναζήτησε το δικό σου ψυχικό χώρο. Αναζήτησε έναν άνθρωπο με καλή αίσθηση της πραγματικότητας, που να νιώθεις ότι σε κατανοεί και ότι είσαι αρκετά ελεύθερη να μιλήσεις με ειλικρίνεια γι’ αυτά που συμβαίνουν στην σχέση σου. Απόφυγε ανθρώπους που στο τέλος καταλήγεις να απολογείσαι και σε μέμφονται για τις επιλογές σου. Για μια συστηματική και μεθοδική αντιμετώπιση του προβλήματος μπορείς να απευθυνθείς στην τηλεφωνική γραμμή 15900 και στις εξειδικευμένες δομές της Γενικής Γραμματείας Δημογραφικής και Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων. Είτε αποφασίσεις να μείνεις είτε όχι, το κρίσιμο στοιχείο είναι να μην επιτρέψεις στον σύντροφό σου να διαστρεβλώνει την οπτική σου, εξωθώντας τα πράγματα ώστε να βρίσκεται ο ίδιος στο επίκεντρο της προσοχής σου. Ασχολήσου και στοχάσου πάνω στον δικό σου εαυτό και στη δική σου ζωή. Το αξίζεις.

Σημειώσεις