Διαχρονικά προβλήματα, πρόσφατες νομοθετικές λύσεις, και η πορεία του προσφυγικού και μεταναστευτικού στη ΕΕ

Χρήστος Νικολαΐδης
Πολιτικός επιστήμονας, Country Coordinator και διαχειριστής του Lighthouse Relief.

Το νέο σύμφωνο μετανάστευσης

Μετά από περίπου οκτώ χρόνια, μετά από πολλές διαβουλεύσεις, μετά από αναρίθμητα τραγικά γεγονότα όπως ο θάνατος του Άλαν Κούρντι, η φωτιά στον καταυλισμό της Μόριας και το ναυάγιο της Πύλου, και μετά από την άφιξη πάνω από 2.5 εκατομμυρίων προσφύγων στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), στις 20 Δεκεμβρίου 2023, η Ευρωπαϊκή Κομισιόν μαζί με τα κράτη-μέλη ολοκλήρωσαν τις συζητήσεις για το νέο πολυσυζητημένο σύμφωνο μετανάστευσης. Το καθεστώς μετανάστευσης και ασύλου της Ένωσης κατέρρευσε πρακτικά το 2015, όταν περισσότεροι από ένα εκατομμύριο άνθρωποι, οι περισσότεροι από τους οποίους τράπηκαν σε φυγή από τον πόλεμο στη Συρία ή το Ιράκ, έφτασαν στην Ε.Ε. χωρίς εξουσιοδότηση, και από τότε τα 27 κράτη-μέλη διαφώνησαν σχετικά με τον τρόπο διαμοιρασμού της ευθύνης για τις ανεξέλεγκτες αφίξεις και την προστασία τους.

Οι συζητήσεις για το νέο σύμφωνο κατέληξαν σε μια ιστορική, όπως την αποκαλούν, συμφωνία που στοχεύει στην αντιμετώπιση του προσφυγικού και μεταναστευτικού ζητήματος με πιο συντονισμένο και βιώσιμο τρόπο. Αυτό προβλέπει την ενίσχυση των εξωτερικών συνόρων της ένωσης, την αύξηση των ελέγχων και την επιτάχυνση των διαδικασιών ασύλου, όπως και της επιταχυνόμενης απέλασης ατόμων που θεωρούνται ότι αποτελούν απειλή για την ασφάλεια της Ένωσης ή των οποίων οι αιτήσεις ασύλου θεωρούνται πιθανό να αποτύχουν – συμπεριλαμβανομένων γυναικών και παιδιών. Παρά τις δηλώσεις περί μιας ιστορικού χαρακτήρα συμφωνίας, ανησυχίες από ανθρωπιστικές οργανώσεις που κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου για παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατά την διαδικασία αναγνώρισης του ασύλου, την έλλειψη μέτρων προστασίας για ευάλωτες ομάδες, και την αποδυνάμωση των αρχών της αλληλεγγύης μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών.

Η τρέχουσα κατάσταση των πραγμάτων για πρόσφυγες και μετανάστες στην Ελλάδα

Μετά τη δημοσίευση βίντεο από τους New York Times που έδειχνε την παράνομη επαναπροώθηση μεταναστών στη Λέσβο, η διεθνής κοινότητα, όπως και η ηγεσία της Ε.Ε. έσπευσε να καλέσει τις ελληνικές αρχές να διαλευκάνουν τις καταγγελίες. Λίγες εβδομάδες μετά ήρθε το τραγικό ναυάγιο της Πύλου, στο οποίο τουλάχιστον 600 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Δυστυχώς οι παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν σταματούν εκεί. Στο τέλος του 2023, πάνω από 16 χιλιάδες αιτούντες άσυλο και πρόσφυγες κρατιούνται σε κλειστές ελεγχόμενες δομές στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, όπου η δυσάρεστη κατάσταση των προηγούμενων ετών συνεχίζεται, με υπερπληθυσμένα κέντρα υποδοχής, ανεπαρκή υγειονομική περίθαλψη και καθυστερημένες διαδικασίες ασύλου. Η κατάσταση στην ενδοχώρα δεν είναι καλύτερη με πάνω από 60 χιλιάδες ανθρώπους να διαμένουν στην ηπειρωτική Ελλάδα, πολλοί εκ των οποίων αντιμετωπίζουν συνθήκες αστεγίας, επισιτιστικά προβλήματα και εμπόδια στην ένταξή τους στο εργατικό δυναμικό της χώρας.

Οι προσπάθειες για ενσωμάτωση δεν είναι επαρκείς, και μέρα με την μέρα οι προοπτικές γίνονται όλο και πιο δυσοίωνες, μετά το κλείσιμο του χρηματοδοτούμενου από την ΕΕ προγράμματος στέγασης ευάλωτων ομάδων, ESTIA, που άφησε στο δρόμο πάνω από 7 χιλιάδες εξαιρετικά ευάλωτους αιτούντες άσυλο, όπως άτομα με αναπηρίες, έγκυες μητέρες και μονογονεϊκές οικογένειες, και την περιορισμένη όπως και δυσλειτουργική λειτουργία του μοναδικού προγράμματος ένταξης και ενσωμάτωσης αναγνωρισμένων προσφύγων, HELIOS. Έρευνες από ανθρωπιστικές οργανώσεις και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών κάνουν λόγο για τρομερά κενά στην διαδικασία ένταξης και πολιτικές κοινωνικής απομόνωσης που εντείνουν τη δυσοίωνη κατάσταση για τον πληθυσμό αυτό. Για παράδειγμα, δύο στους τρεις ερωτηθέντες σε έρευνα για την επισιτιστική κρίση, αναφέρουν ότι έχουν πρόσβαση σε φαγητό μόνο 1-3 φορές την εβδομάδα.

Στο κοινοτικό κέντρο Victoria Community Center, στην πλατεία Βικτωρίας, στο οποίο δραστηριοποιούνται ανθρωπιστικές οργανώσεις για την παροχή πληθώρας υπηρεσιών, από ζεστό φαγητό μέχρι ψυχοκοινωνική υποστήριξη, δράσεις μη τυπικής εκπαίδευσης και κοινωνικές υπηρεσίες, προσέρχονται πάνω από 300 άνθρωποι προσφυγικού προφίλ καθημερινά, οι οποίοι αναζητούν λύσεις στα πολύπλοκα προβλήματα που έχουν να αντιμετωπίσουν. Οι αιτήσεις για υποστήριξη εύρεσης στέγασης από μόνες μητέρες που ζουν στο δρόμο με ένα ή δύο, ή και τρία παιδιά είναι πολλές, σίγουρα περισσότερες απ’ό,τι είναι οι επιλογές που οι κοινωνικοί λειτουργοί μας μπορούν να προσφέρουν. Η αστεγία μαζί με τη δυσκολία εύρεσης εργασίας, λόγω γραφειοκρατικών εμποδίων στην έκδοση και συλλογή των απαραίτητων εγγράφων, όπως της έκδοσης Αριθμού Μητρώου Ασφαλισμένου (ΑΜΑ) ή το άνοιγμα τραπεζικού λογαριασμού επιδεινώνουν τις δυσκολίες και καθιστούν τα προβλήματα αυτά άλυτα.

Οι περισσότεροι αναγνωρισμένοι πρόσφυγες περιμένουν την έκδοση του σχετικού διαβατηρίου για να φύγουν από τη χώρα με προορισμό κάποια άλλη χώρα της Ε.Ε.. Ενώ την ίδια στιγμή, χιλιάδες αιτούντες άσυλο που διαμένουν σε κέντρα φιλοξενίας στην ενδοχώρα δεν έχουν, από το 2019 έως και σήμερα, τη δυνατότητα να εργαστούν διότι πρέπει να περιμένουν να περάσουν έξι μήνες από την υποβολή αίτησης ασύλου ώστε να μπορέσουν να εισέλθουν νόμιμα στην αγορά εργασίας.

Τροπολογία Καιρίδη

Κάπου εδώ έρχεται η κυβέρνηση, με την πρόσφατη τροπολογία του Υπουργείου Μετανάστευσης και Ασύλου που υπερψηφίστηκε στη Βουλή στο τέλος του 2023, να καλύψει κάποια κενά, όχι με σκοπό την προστασία προσφύγων και την ένταξή τους στην ελληνική κοινωνία, αλλά με σκοπό να βρει λύση στο πρόβλημα εύρεσης εργατικού δυναμικού σε σημαντικούς τομείς της εγχώριας οικονομίας όπως η γεωργία και ο τουρισμός, χωρίς να “εισάγει” μετανάστες από τρίτες χώρες, όπως το Μπανγκλαντές ή το Πακιστάν με διακρατικές συμφωνίες όπως μέχρι τώρα εξήγγειλε.

Η τροπολογία προβλέπει τη χορήγηση άδειας διαμονής σε πολίτες τρίτων χωρών που διαμένουν ήδη στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια χωρίς νομιμοποιητικά έγγραφα υπό την προϋπόθεση ότι θα απασχολούνται από εργοδότη που έχει υπεύθυνα δεσμευτεί να τους προσλάβει, σε μια ενέργεια κάλυψης των προαναφερθέντων κενών. Επίσης, με την νέα τροπολογία μειώνεται ο χρόνος που οι αιτούντες άσυλο πρέπει να περιμένουν χωρίς δικαίωμα στην εργασία από έξι σε δύο μήνες.

Η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕλΕΔΑ) έκανε μια ανακοίνωση στην οποία εν μέρει χαιρετίζει την τροπολογία μιας και δίνεται για πρώτη φορά η ευκαιρία απόκτησης θεμελιωδών δικαιωμάτων σε μετανάστες που εργάζονται στη χώρα, τονίζει ωστόσο ότι το μέτρο δεν επιλύει τα δομικά και διαχρονικά ζητήματα για τους όρους και τις συνθήκες απασχόλησής τους.

Τι μέλλει γενέσθαι;

Είναι ξεκάθαρο ότι η μετακίνηση πληθυσμών δεν παύει να υφίσταται, ίσα ίσα, συνεχίζει και αυξάνεται σε συχνότητα και σε μέγεθος, παρά τις πολιτικές συστηματικοποίησης, νομιμοποίησης ή περιορισμού αυτής. Η κλιματική κρίση, οι συνεχείς εμπόλεμες συρράξεις, οι οικονομικές ανισότητες και οι αλλαγές στις παραγωγικές ανάγκες και τις οικονομικές προτεραιότητες των κρατών ανά τον κόσμο μας φέρνουν σε μια νέα αρχή πραγμάτων. Οι βασικές αρχές, αξίες και πρακτικές της Ευρώπης των τελευταίων δεκαετιών συνεπώς αλλάζουν. Η προάσπιση των βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και του κράτους δικαίου φθίνουν. Τον τελευταίο χρόνο έχουμε δει και βιώσει τις αλλαγές αυτές από πρώτο χέρι. Από το ναυάγιο της Πύλου, μέχρι τις φωτιές στον Έβρο και τα πογκρόμ ενάντια σε πρόσφυγες και μετανάστες που κατηγορήθηκαν και ευτυχώς αθωόθηκαν από τη δικαιοσύνη.

Η αντιμεταναστευτική πολιτική για την οποία γράφονται πολλά από ΜΚΟ, ανεξάρτητες δημοσιογραφικές ομάδες και καθηγητές νομικής και ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι εμφανής. Τα αίτια είναι πολλά και πολυσύνθετα, όπως και τα αποτελέσματα αυτών που είναι ακόμα περισσότερα. Αυτό που βλέπουμε εμείς σε καθημερινή βάση είναι η απαξίωση της αξίας του ανθρώπου, η στοχοποίηση του έργου οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, η περιθωριοποίηση των ανθρώπων που αναζητούν προστασία και η απομάκρυνσή τους από τα μάτια του κόσμου. Μια πολιτική που τους ωθεί σε αδιέξοδο, σε περαιτέρω κακουχίες και κρύβει μεγαλύτερα προβλήματα σε βάθος χρόνου για όλους μας. Τα νέα εγχώρια νομοθετικά πλαίσια και οι μεταναστευτικές πολιτικές της Ε.Ε. προμηνύουν περαιτέρω εμπόδια και υποβιβασμούς στο νόμιμο δικαίωμα για άσυλο και διεθνή προστασία για πολλούς ανθρώπους, όπως και τη δημιουργία κοινωνιών που μετανάστης θα είσαι μόνο αν χρειαζόμαστε τα φτηνά εργατικά σου χέρια.