Η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να προετοιμαστεί για το μέλλον

Ρόλαντ Μπενέντικτερ
Kάτοχος της έδρας UNESCO για τη Διεπιστημονική Πρόβλεψη και τον Παγκόσμιο και Τοπικό Μετασχηματισμό στο Κέντρο Προηγμένων Μελετών Eurac στο Μπολζάνο

Social Europe

Τα τελευταία χρόνια, μετά από επαναλαμβανόμενες συστημικές κρίσεις και αυξανόμενη αβεβαιότητα, η διαμόρφωση της επόμενης μέρας, του  «μέλλοντος» όπως λέμε, έχει αποκτήσει ακόμη μεγαλύτερη σημασία παγκοσμίως, τόσο στον δημόσιο διάλογο όσο και στον κοινωνικοπολιτικό και τον ακαδημαϊκό χώρο.

Ωστόσο, αυτό που ονομάζουμε «μέλλον» είναι εξαιρετικά δύσκολο να αποκτήσει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, παρουσιάζοντας μια ατέλειωτη σειρά επιλογών, ιδιαίτερα στο σημερινό σύνθετο περιβάλλον των κοινωνιών μας. Ίσως, ακόμη περισσότερο από άλλα πεδία γνώσης και δράσης, «το μέλλον» απαιτεί μια συστημική και ολιστική προσέγγιση -διαθεματική και διεπιστημονική- αναφορικά με τον σχεδιασμό, την πρόβλεψη και την αξιολόγησή του.

Τα τελευταία χρόνια, έχουν αναληφθεί πρωτοβουλίες για στρατηγικές συνεργασίες σε πανευρωπαϊκό επίπεδο που απαντούν στην πολυπλοκότητά του. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι ετήσιες έρευνες EU Forward Look Reports,  όσο και η σειρά EU Foresight Reports. Αυτές και αρκετές ακόμη ενέργειες που αφορούν τη στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) συνδέουν τα κράτη-μέλη και ευνοούν στενότερες διακρατικές συνεργασίες. 

Ταυτόχρονα, η ευρωπαϊκή κοινότητα αντιμετωπίζει μια ουσιαστικά «νεοκυβερνητική» πρόκληση που τοποθετεί το «μέλλον» στη διασταύρωση του παγκόσμιου και του τοπικού – αυτού που ονομάζουμε «glocal». Οι προκλήσεις του παρόντος αλλάζουν ταχύτερα και σε μεγαλύτερο βάθος από ό,τι στο παρελθόν, απαιτώντας διαφορετική προσέγγιση που πολλές φορές δεν επιτυγχάνεται. Εκεί, σε αυτή τη αδυναμία, εντοπίζουμε και μία από τις πηγές αύξησης του λαϊκισμού και της ανάδυσης των νέων ευρωπαϊκών εθνικισμών.

Εδώ εντοπίζεται και το πρόβλημα των προηγούμενων προσπαθειών της ΕΕ για το σχεδιασμό και τη διακυβέρνηση του μέλλοντος. Τα περισσότερα ευρωπαϊκά κείμενα στρατηγικής σχετικά με τις δυνατότητες διακυβέρνησης, ειδικά σε ζητήματα καινοτομίας ή βασικής εκπαίδευσης, όπως εκείνα που αναπτύσσονται στο πρόγραμμα Futures Literacy and Foresight (FLF) της UNESCO ως μέρος της ευρύτερης ατζέντας της για τη Διαχείριση των Κοινωνικών Μετασχηματισμών (MOST), βρίσκονται μέχρι στιγμής εκτός του πλαισίου διεθνών συνεργασιών της ΕΕ. Αυτό οφείλεται, μεταξύ άλλων, σε μια σχεδόν ιδεολογική εμμονή σε «αξίες» που μπορεί να είναι αυτονόητες για τους Ευρωπαίους πολίτες, αλλά δεν είναι πάντοτε κατανοητές ή δεν είναι απαραίτητα το ίδιο θεμελιώδεις για άλλες κοινωνίες, εκτός Ευρώπης. 

Επιπλέον, πολλά από τα προγράμματα στρατηγικής της ΕΕ έχουν επικεντρωθεί κυρίως σε εξειδικευμένους τομείς ανάπτυξης, σε πεδία στα οποία η Ένωση νιώθει μια μεγαλύτερη άνεση. Εναλλακτικά μοντέλα ή καινοτόμες έννοιες για ζητήματα της σύγχρονης ατζέντας έχουν βρει λιγότερη προσοχή σε επίπεδο ΕΕ, με την Ένωση να τείνει σχεδόν πεισματικά να εμμένει σε μια κανονιστική προσέγγιση παρά σε μια πιο ελεύθερη και πειραματική προσέγγιση σε ζητήματα καινοτομίας, αλλά και στη χαρτογράφηση νέων πεδίων δράσης και συνεργασιών.

Ως αποτέλεσμα, υπήρξε ελάχιστη δικτύωση της ΕΕ με παγκόσμια φόρουμ για το μέλλον που βρίσκονται στο προσκήνιο και δημιουργούν μια διεθνή δυναμική. Κρίσιμο επίσης να αναφέρουμε ότι καταγράφεται έλλειψη σε προγράμματα κατάρτισης σε εφαρμοσμένες νέες δεξιότητες για πολιτικούς και οικονομικούς δρώντες, για πρόσωπα συνολικά που λαμβάνουν κρίσιμες αποφάσεις σε διεθνές επίπεδο.

Ωστόσο, επειδή οι κοινωνικές συγκρούσεις για το «ποιο μοντέλο θέλουμε» αυξάνονται, το μέλλον γίνεται όλο και περισσότερο μέρος των διαδικασιών κοινωνικής διαπραγμάτευσης. Οι ρήξεις είναι μέρος αυτής της διαδικασίας και, επομένως, μια ολοκληρωμένη, μακροπρόθεσμη δέσμευση για τη «διακυβέρνηση του μέλλοντος» που εκτείνεται ενεργά πέρα ​​από τις νομοθετικές περιόδους σε Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και Ευρωπαϊκή Επιτροπή οφείλει να είναι στην ημερήσια διάταξη για μια Ένωση που θέλει να παραμείνει κοντά και να συναγωνίζεται τις ταχέως αναπτυσσόμενες χώρες και γεωγραφικές ζώνες. Για να παραμείνει στην πρώτη γραμμή, η ΕΕ πρέπει τώρα να οικοδομήσει νέες συνεργασίες, πέρα από όσες διατηρεί μέχρι τώρα. 

Με τη βοήθεια της διαθέσιμης επιστημονικής γνώσης, η ΕΕ χρειάζεται ένα ολοκληρωμένο σχέδιο για τις προκλήσεις του μέλλοντος, ικανό να οδηγήσει την ήπειρο στο νέα μονοπάτια. Ταυτόχρονα, ένα τέτοιο σχέδιο πρέπει να μεσολαβεί μεταξύ των μελλοντικών συμφερόντων της ΕΕ στο σύνολό της και των συμφερόντων των κρατών-μελών. Μια τέτοια στόχευση, που εντοπίζεται για παράδειγμα στον επιστημονικό πυλώνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, πρέπει στην ουσία να στηριχθεί στη διατομεακή και διεπιστημονική διακυβέρνηση του μέλλοντος, στην Ευρώπη και πέραν αυτής. 

Ένα τέτοιο έργο, αντίστοιχο του προγράμματος για το Μέλλον της Τεχνολογίας (FET), θα μπορούσε να παρέχει μια σταθερή βάση για την ανάπτυξη της πολιτικής σκέψης και δράσης, για τις επιχειρήσεις και την κοινωνία, ώστε να ενισχύσουν τη βιωσιμότητα του μέλλοντος της Ευρώπης και, ως εκ τούτου, να διασφαλίσουν και την ανθεκτικότητά της μακροπρόθεσμα. Ο στόχος θα πρέπει να είναι η εντατικοποίηση της διεθνούς συνεργασίας, ιδίως με κράτη και φορές που αναπτύσουν προγράμματα εστιασμένα στις τεχνολογικές προκλήσεις, προκειμένου να αναπτυχθούν εργαλεία και πολιτικές που μπορούν να προσαρμοστούν στις ανάγκες και τα χαρακτηριστικά της ΕΕ και των κρατών-μελών της.

Πολύτιμη εμπειρία μπορούν να προσφέρουν προγράμματα όπως το Anticipatory Innovation Governance του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) ή το το Futures Literacy and Foresight Programme (FLF) της UNESCO. Επίσης, η ΕΕ θα πρέπει να επικεντρωθεί στην εισαγωγή νέων θεσμικών δομών που έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικές και οι οποίες θα μπορούσαν να προσαρμοστούν στο ευρύτερο ευρωπαϊκό πλαίσιο. Τέτοιες δομές θα μπορούσαν να ήταν, ενδεικτικά, οι παρακάτω: 

• Σύσταση Επιτροπής για το Μέλλον στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο (προσανατολισμένη στο μοντέλο του φινλανδικού κοινοβουλίου).
• Δημιουργία Γραφείου Συντονισμού Μελλοντικών Προγραμμάτων στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή (προσανατολισμένη στα σουηδικά και φινλανδικά μοντέλα).
• Δημοσίευση περιοδικής Έκθεσης Μελλοντικών Προγραμμάτων από τις αρχές της ΕΕ (επίσης προσανατολισμένη στο φινλανδικό μοντέλο).
• Εξάμηνη μερική απασχόληση σε τεχνολογικές δεξιότητες για υψηλόβαθμο διοικητικό προσωπικό και πολιτικούς της ΕΕ (προσανατολισμένη στο μοντέλο που χρησιμοποιείται στο Ντουμπάι).
• Σύσταση Συμβουλίου Μελλοντικών Προγραμμάτων της ΕΕ (προσανατολισμένο στα μοντέλα που χρησιμοποιούνται σε περισσότερα από 30 Συμβούλια Μελλοντικών Προγραμμάτων του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ – WEF).
• Σύσταση ετήσιων Ημερών Μελλοντικών Προγραμμάτων ως φόρουμ δημόσιας συμμετοχής για τους πολίτες (πρόταση προσανατολισμένη στο μοντέλο που χρησιμοποιείται στις σκανδιναβικές χώρες).
• Σύσταση ενός ακαδημαϊκού Κέντρου Ικανοτήτων για το Μέλλον (πέρα ​​από το εξειδικευμένο πρόγραμμα για τις νέες Ακαδημίες Ψηφιακών Δεξιοτήτων της ΕΕ).
• Υλοποίηση και ενίσχυση σχετικών σπουδών σε όλα τα πανεπιστήμια της ΕΕ ως μέρος του Studium Generale, ή υφιστάμενων παραδοσιακών προγραμμάτων σπουδών (ακολουθώντας το παράδειγμα του Κέντρου Έρευνας Μελλοντικών Προοπτικών του Πανεπιστημίου Turku στη Φινλανδία ή του Κολλεγίου Παγκόσμιων Μελλοντικών Προοπτικών του Κρατικού Πανεπιστημίου της Αριζόνα).

Συνολικά, το έργο της «διακυβέρνησης του μέλλοντος» της ΕΕ θα πρέπει να σχεδιαστεί μακροπρόθεσμα και να καλύπτει, αρχικά, την χρονική περίοδο έως το 2030 και στη συνέχεια έως το 2050. Θα πρέπει να περιλαμβάνει όλα τα κράτη-μέλη και τα ακαδημαϊκά τους ιδρύματα και να δίνει έμφαση στη συνεργασία, την ανάπτυξη και την εδραίωση ενός διακρατικού πλαισίου σπουδών, σχεδιασμένο επίσης εντός υφιστάμενων προγραμμάτων, όπως για παράδειγμα το ERASMUS+.

Εάν η ΕΕ καταφέρει να υλοποιήσει στην πράξη μια τέτοια ορθολογική, αλλά και τολμηρή προσέγγιση και επενδύσει επαρκή χρήματα και ανθρώπινο δυναμικό, είναι βέβαιο ότι θα βελτιώσει τη θέση της απέναντι στις παγκόσμιες προκλήσεις του επόμενου διαστήματος. Ο ρόλος της Ένωσης δεν είναι να κάνει «κηρύγματα» σε άλλες περιοχές του κόσμου, αλλά να προσπαθήσει να οικοδομήσει όσο το δυνατόν περισσότερες κοινές βασικές αξίες με άλλες περιοχές του πλανήτη που αναπτύσσονται πιο γρήγορα και αποτελεσματικά από εκείνη. Η ΕΕ μπορεί να σημειώσει καλή πρόοδο σε έναν τομέα τον οποίο έχει παραμελήσει θεσμικά, πολιτικά και ιδεολογικά για πολύ καιρό.