Gen Z: μεταξύ προοδευτικών αξιών και πολιτικής αποξένωσης

Αντώνης Γαλανόπουλος
Eteron Project Coordinator, Διδάκτωρ Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ

Το παρόν κείμενο αποτελεί παρέμβαση του υποψήφιου διδάκτορα Αντώνη Γαλανόπουλου στην εκδήλωση που πραγματοποίησε το Eteron στο Αριστοτέλειο Πανεπίστημιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) στο πλαίσιο της έρευνας Gen Z | Voice On

Μελέτες και άρθρα που εστιάζουν στη νεολαία και συγκεκριμένα στη λεγόμενη Generation Z εκκινούν συχνά με τη μεταφορά του «μαύρου κουτιού». Η γενιά αυτή ως ένα «μαύρο κουτί» που πρέπει να ξεκλειδώσουμε. Γιατί πρέπει να το ξεκλειδώσουμε όμως; Είμαστε απλώς περίεργοι και περίεργες ή η γενιά αυτή έχει κάποια ιδιαίτερη πολιτική σημασία σήμερα;

Τα τελευταία χρόνια σημαντικά λεξικά μας προσφέρουν έναν οδοδείκτη των πολιτικών εξελίξεων μέσα από τις ανακοινώσεις τους για τη Λέξη της Χρονιάς. Ειδικά εάν διαβάσουμε από κοινού τις ανακοινώσεις των λεξικών της Οξφόρδης και του Κέιμπριτζ. Το 2017, για παράδειγμα, το πρώτο επέλεξε ως λέξη της χρονιάς τον όρο ‘youthquake’ [νεανικός σεισμός] και το δεύτερο τη λέξη ‘λαϊκισμός’. Το 2020 η επιλογή ήταν οι λέξεις ‘πρωτόγνωρο’ και ‘καραντίνα’.

Ας γυρίσουμε στην έννοια του ‘νεανικού σεισμού’. Ο νεολογισμός ‘youthquake’ δεν επινοήθηκε το 2017 αλλά τη δεκαετία του 1960 με τα κινήματα της νεανικής (αντι)κουλτούρας της εποχής. Το 2017, όμως, συνδέθηκε με τη στήριξη των νέων στο Εργατικό Κόμμα και τον Jeremy Corbyn που οδήγησε το κόμμα σε ένα αποτέλεσμα καλύτερο του αναμενόμενου στις εκλογές εκείνου του έτους. Το λεξικό σημείωσε τότε ότι η χρήση του όρου στον δημόσιο λόγο πενταπλασιάστηκε κατά τη διάρκεια του 2017. Κάτι, λοιπόν, άρχισε να συμβαίνει ή έστω να παρατηρείται από το 2017 και έπειτα.

To 2020 ο καθηγητής John Curtice επιχείρησε να εξηγήσει το αποτέλεσμα του Brexit και των εκλογών του 2019 στο Ηνωμένο Βασίλειο. Το άρθρο του στο περιοδικό Political Insight είχε τίτλο «Ένας γενναίος νέος κόσμος» από το γνωστό βιβλίο του Aldous Huxley. Στο άρθρο μιλά για μια αξιοσημείωτη αλλαγή στη δημογραφία της ψήφου στη χώρα. Το συμπέρασμά του ήταν ότι η ηλικία είναι o κύριος δημογραφικός διαχωρισμός ως προς την εκλογική συμπεριφορά στη Βρετανία. ¹

Αυτός ο διαχωρισμός εμφανίστηκε πρόσφατα και στη Γαλλία. Στον πρώτο γύρο των προεδρικών εκλογών, ο Melenchon κέρδισε τις προτιμήσεις των νέων ενώ ο 44χρονος Macron ήρθε πρώτος μόνο στις ηλικιακές ομάδες 60-69 και άνω των 70. Το ίδιο μοτίβο εμφανίστηκε και στον πρώτο γύρο των βουλευτικών εκλογών. To 42% των 18-24 ετών ψήφισε τον συνασπισμό της ενωμένης Αριστεράς (NUPES) σε αντίθεση με το μόλις 18% που ψήφισε το προεδρικό μπλοκ (Ensemble). Τα ποσοστά αντιστρέφονται στην ηλικιακή ομάδα των 65 ετών και άνω (19% NUPES και 36% Ensemble). Στην Ελλάδα, πέρα από κάποια στοιχεία των exit polls, δεν γνωρίζαμε ιδιαίτερα για αυτή την ηλικιακή ομάδα που αποκαλείται Gen Z. Τα exit polls υποδεικνύουν ότι η τάση που είδαμε στο Ηνωμένο Βασίλειο και τη Γαλλία εμφανίζεται και στη χώρα μας. Οι έρευνες αυτές υποδεικνύουν ότι οι νέοι/ες, και ιδίως τα μέλη της Gen Z, κάνουν πιο αριστερές ή εν γένει προοδευτικές επιλογές στις εκλογικές διαδικασίες όπου συμμετέχουν.

Υπάρχει, όμως, και μια άλλη πλευρά του πολιτικού acπροφίλ αυτής της γενιάς, που δομείται από την αποχή και την πολιτική αποξένωση. Στις Γαλλικές βουλευτικές εκλογές που αναφέρθηκαν παραπάνω, και στις οποίες η πλειοψηφία του Γαλλικού λαού απείχε, το ποσοστό της αποχής στη Gen Z έφτασε το 76%.

Σε πρόσφατη έρευνα του YouGov φάνηκε ότι οι νέοι/ες 18-24 είναι λιγότερο πιθανό να πουν ότι η δημοκρατία στη χώρα τους εξυπηρετεί, ότι ικανοποιεί τα συμφέροντά τους. Το ποσοστό των θετικών απαντήσεων ήταν κάτω του 20%.²

Οι θετικές απαντήσεις ανέβαιναν σταδιακά σε κάθε επόμενη ηλικιακή ομάδα έως την κορύφωση τους στο 45% περίπου στην ηλικιακή ομάδα των 65 και άνω.

Ποιες είναι οι πεποιθήσεις και οι πρακτικές πολιτικής εμπλοκής που μπορεί να ρίξουν φως σε αυτές τις δύο πλευρές του πολιτικού προφίλ της Gen Z; Η έρευνα του Eteron, η πρώτη που εστιάζει αποκλειστικά σε αυτήν τη γενιά, μας δίνει τα πρώτα στοιχεία για να σκεφτούμε το θέμα, με έμφαση φυσικά στο ελληνικό πλαίσιο.
Σε κάθε τέτοια σχετική συζήτηση κάνουμε αναγκαστικά κάποιες απλουστεύσεις, κάποιες αφαιρέσεις. Καμία γενιά δεν είναι ομοιόμορφη. Θα έλεγα πως μέχρι τώρα διατηρούσαμε κάποιες στερεοτυπικές ιδέες γύρω από αυτήν την ηλικιακή ομάδα: α) ψηφιακή γενιά, πλατφόρμες, εφαρμογές, social media, β) γενιά προοδευτικών στάσεων ιδιαίτερα στα ζητήματα του σεξουαλικού προσανατολισμού, του περιβάλλοντος, των εν γένει ελευθεριών, γ) σχετική αποστασιοποίηση από την πολιτική, αποχή από τις εκλογές, δ) γενιά κοσμοπολίτικη, με ταξίδια και φίλους στο εξωτερικό, και ε) γενιά ενοχλημένη και ενοχλητική, τίποτα δεν το αποδίδει καλύτερα από τη γνωστή φράση «Οκ, boomer».

Η έρευνα του Eteron επιβεβαιώνει κάποια από τα στερεότυπα που έχουμε και διαψεύδει άλλα. Η γενιά αυτή είναι ψηφιακή καθώς περισσότερα από τα μισά μέλη της φαίνεται να περνούν 5-10 ώρες της ημέρας στο διαδίκτυο. Η άποψη περί αδιαφορίας φαίνεται να μην επιβεβαιώνεται. Λίγο πάνω από τους μισούς δηλώνουν ότι παρακολουθούν πολύ ή πάρα πολύ την επικαιρότητα. Περίπου οι μισοί ενημερώνονται καθημερινά από διαδικτυακές ενημερωτικές ιστοσελίδες και τα social media, παρότι την ίδια στιγμή δεν τα εμπιστεύονται ιδιαίτερα. Το επικρατέστερο μέσο κοινωνικής δικτύωσης είναι το instagram που δείχνει και μια κυριαρχία της εικόνας επί του κειμένου.

Τα χαμηλότερα ποσοστά εμπιστοσύνης συγκεντρώνουν η εκκλησία με 4% και τα κόμματα και τα συνδικάτα με 7%. Εμπιστοσύνη συγκεντρώνουν είτε οι οικείοι (φίλοι/ες με 40% και οικογένεια με 50%) είτε αυτοί που γίνονται αντιληπτοί ως ‘ανώτεροι’ (ειδικοί επιστήμονες με 62%). Έχουμε να κάνουμε με μια γενιά που αμφισβητεί πολύ, αλλά ως η πιο μορφωμένη γενιά εμπιστεύεται τους φορείς της γνώσης. Σημαντικό ρόλο προφανώς έχει διαδραματίσει και ότι η έρευνα πραγματοποιήθηκε μέσα στο πλαίσιο της πανδημίας, που ο ρόλος των ειδικών τονίστηκε και τονώθηκε ιδιαίτερα. Παρότι δηλώνουν ενδιαφέρον για την επικαιρότητα και ενημερώνονται κατά βάση μέσω social media (79%) δεν ακολουθούν πολιτικούς, τους οποίους έτσι κι αλλιώς είδαμε πως δεν εμπιστεύονται.

Στο επίκεντρο των αγωνιών και των ενδιαφερόντων τους βρίσκονται –κυρίως- ζητήματα αξιών. Από το κίνημα Metoo, με το οποίο συντάσσεται η συντριπτική πλειοψηφία (87%) έως το μεγάλο ενδιαφέρον αυτής της γενιάς για την κλιματική αλλαγή και το περιβάλλον. Εκφράζουν μια αντιφασιστική στάση, όπως δηλώνει η συμφωνία (72%) των ερωτηθέντων με το #Δεν είναι αθώοι, αλλά και μια φιλο-κινηματική στάση καθώς στηρίζουν κατά 64% το #cancelefood. Βέβαια, ήδη διαφαίνονται και κάποια στοιχεία για τις πρακτικές πολιτικής εμπλοκής που αναφέραμε παραπάνω. Το ενδιαφέρον για την πολιτική, που είναι υπαρκτό, φαίνεται να εκφράζεται με άλλους, μη παραδοσιακούς τρόπους. Η πολιτική δράση φαίνεται να έχει μια έντονα ψηφιακή διάσταση, να περνά από την οθόνη της συσκευής που χρησιμοποιούν, συμμετέχοντας σε ένα ψηφιακό «εμείς», χωρίς ίσως τυπικά χαρακτηριστικά συλλογικότητας.

Είναι ένας επιτελεστικός ακτιβισμός ή κάτι παραπάνω; Εδώ η απάντηση είναι ασαφής και μάλλον δύσκολα μπορεί να εξαχθεί από την έρευνα καθώς το τι αντιλαμβάνονται τα μέλη της Gen Z ως ‘πολιτική’ δράση δεν είναι ξεκάθαρο, τουλάχιστον όχι για εμάς που δεν ανήκουμε σε αυτήν τη γενιά. Για παράδειγμα, δηλώνουν ότι ενημερώνονται από τα social media, συμφωνούν με το περιεχόμενο των hashtags που αναφέρθηκαν παραπάνω, αλλά το 75% από αυτά δηλώνει ότι δεν κάνει αναρτήσεις με πολιτικό περιεχόμενο. Πριν προβούμε σε αξιολογικές κρίσεις, θα πρέπει να αναρωτηθούμε: τι αντιλαμβάνονται τα μέλη της Gen Z ως ‘πολιτικό περιεχόμενο’; Για να γίνει αυτό, αυτή η χρήσιμη ποσοτική έρευνα θα πρέπει να συμπληρωθεί από ποιοτικές μεθόδους έρευνας, όπως οι σε βάθος συνεντεύξεις μελών της γενιάς αυτής. Η πρώτη ένδειξη που έχουμε, με έναν επισφαλή βαθμό βεβαιότητας, είναι πως το ‘πολιτικό’ ταυτίζεται στον νου τους με το ‘κομματικό’ και προκαλεί μια άρνηση ή έστω μια αντανακλαστική επιθυμία για απόσταση.

Μια καλύτερη εικόνα αποκτούμε όταν καλούνται να απαντήσουν σε ερώτηση σχετικά με την ιδεολογική αυτό-τοποθέτησή τους. Ένα στα πέντε δεν αποδέχεται τη διάκριση αριστεράς-δεξιάς, και αυτό από μια άποψη είναι κατανοητό. Στη Gen Z ανήκουν νέοι και νέες που γεννήθηκαν μετά το 1996, τη χρονιά-σύμβολο του εκσυγχρονιστικού εγχειρήματος, τη χρονιά που ξεκινά να βαθαίνει η σύγκλιση κεντρο-αριστεράς και κεντρο-δεξιάς στη χώρα. Αργότερα είδαν την μετατροπή του παλιού δικομματισμού σε ένα ‘κόμμα του μνημονίου’ και εν τέλει είδαν μια σειρά κομμάτων με διαφορετική ιδεολογική ταυτότητα να εφαρμόζουν μέτρα λιτότητας.
Κατόπιν, παρατηρούμε μια συγκέντρωση απαντήσεων στον άξονα του κέντρου, που συγκεντρώνει περίπου το ένα τέταρτο των απαντήσεων και μια κλίση περισσότερο προς την (κέντρο)αριστερά παρά προς τη (κέντρο)δεξιά.

Παραμένει το ερώτημα κατά πόσο αυτή η συγκέντρωση στο κέντρο συνιστά πράγματι πολιτική ταυτότητα με συγκεκριμένο περιεχόμενο. Να σημειωθεί ότι αυτή η συγκέντρωση στο κέντρο έχει παρατηρηθεί και σε άλλες έρευνες και μπορεί να αποτελεί εναλλακτικό και έμμεσο τρόπο για να δηλώσει κανείς την αντίθεσή του στην διάκριση δεξιάς-αριστεράς.

Ο Γιάννης Μπαλαμπανίδης στο σχετικό κείμενό του για την πληθυντική ταυτότητα της Gen Z ισχυρίζεται ότι έχουμε να κάνουμε με μια γενιά αριστερόστροφη αλλά όχι ακριβώς αριστερή.³

Πολλοί θεωρητικοί μιλούν για το ενδεχόμενο αυτός ο ριζοσπαστισμός της νεολαίας να είναι κατά βάση ένας ριζοσπαστικός προοδευτισμός σε επίπεδο κοινωνικών αξιών που οδηγεί στην επικράτηση μιας μετα-υλιστικής εκδοχής της αριστεράς. Αυτό που ο Piketty αποκάλεσε ‘βραχμανική Αριστερά’,⁴ μιλώντας για τα αριστερά κόμματα της Δύσης που μετατρέπονται σε κόμματα των νέων και των μορφωμένων.

Όσο περισσότερο αναλύουμε τα στοιχεία διαφόρων ερευνών για τη νεολαία, αλλά και τη Gen Z συγκεκριμένα, και παρά τις αντιφάσεις που μπορεί να παρατηρούνται, φαίνεται ότι τα ζητήματα των κοινωνικών αξιών συνδέονται στενά με τα ζητήματα της νεανικής στέγης, των συνθηκών διαβίωσης και του κατώτατου μισθού. Φαίνεται ότι η γενιά αυτή στην Ελλάδα ζει σε μια παρατεταμένη κρισιακή συνθήκη, με αποτέλεσμα η πολιτική της ταυτότητα να συνδυάζει τα υλιστικά και τα μετα-υλιστικά προτάγματα με έναν τρόπο πιο οργανικό από ότι μπορούσε να προβλέψει η κλασική μετα-υλιστική θεωρία.

Ως millennial, θα ήθελα να ιδωθεί αυτό το κείμενο ως έμμεση συνομιλία, με ενδιάμεσο τα στοιχεία της έρευνας του Eteron. Gen Z και millennials έχουν ακόμη σημαντικές ομοιότητες ή έστω σημεία επαφής: κοινές ανησυχίες, κοντινές αξίες, απέχουμε περίπου το ίδιο, ψηφίζουμε περίπου τα ίδια. Για να κατανοήσουμε περισσότερο τις κοινωνικές και πολιτικές πεποιθήσεις και τα ρεπερτόρια δράσης της Gen Z ο δρόμος είναι να μη μιλάμε για αυτήν αλλά να μιλάμε με αυτήν. Κι αν ήθελα ένα ερώτημα να απαντήσουμε μαζί αυτό θα ήταν: τι μέλλον έχει ένα πολιτικό σύστημα, μια πολιτεία που δεν ικανοποιεί ούτε τους millenials ούτε τους Gen Z;

Σημειώσεις