Q & A

Γιατί δεν είναι «έγκλημα πάθους»;

Η δολοφονία μιας γυναίκας, ως αποτέλεσμα άσκησης βίας από τον σύντροφο/σύζυγό της ή ως αποτέλεσμα μισογυνισμού, δεν μπορεί να περιγραφεί ως «έγκλημα πάθους» γιατί κάτι τέτοιο θα δικαιολογούσε τα κίνητρα του θύτη και θα ωραιοποιούσε το έγκλημα. Ένας άνδρας δεν σκοτώνει μία γυναίκα από «παράφορο έρωτα», ούτε από «υπερβολική αγάπη». Την σκοτώνει γιατί εκείνη δεν ανταποκρίθηκε στο ρόλο που εκείνος ήθελε, δηλαδή να είναι μια ύπαρξη υποδεέστερη και κτήμα του που θα ακολουθεί τις δικές του αποφάσεις και εντολές. Η άσκηση έμφυλης βίας δεν έχει καμία σχέση με τον έρωτα και την αγάπη, παρά μόνο με την επιβολή εξουσίας.

Γιατί γυναικοκτονία και όχι ανθρωποκτονία;

Η ειδοποιός διαφορά έγκειται στο κίνητρο. Γυναικοκτονία είναι κάθε περίπτωση ανθρωποκτονίας με θύμα γυναίκα, όταν το κίνητρο του θύτη αναδεικνύει έμφυλη διάσταση. Σε αυτές τις περιπτώσεις δεν μπορούμε να μιλάμε απλώς για ανθρωποκτονία. Δεν είναι φόνος μιας γυναίκας, αλλά φόνος επειδή είναι γυναίκα. Η ζωή της αφαιρείται από πρόθεση ως το αποκορύφωμα της άνισης σχέσης εξουσίας ανάμεσα σε εκείνη και στον άντρα. Αυτός είναι και ο λόγος που η αναγνώριση των γυναικοκτονιών ως διακριτό έγκλημα, θα καταστήσει πιο αποτελεσματική την αντιμετώπισή τους, τόσο στο επίπεδο της καταστολής όσο και της πρόληψης. Ταυτόχρονα, θα συμβάλλει στην αλλαγή κουλτούρας και νοοτροπίας μέσα στην κοινωνία.

Γιατί, τελευταία, ακούμε πιο συχνά τον όρο «γυναικοκτονίες»;

Οχι, είναι θέμα ορατότητας. Ο όρος εισήχθη το 1976 από την εγκληματολόγο Diana Russell προκειμένου να περιγράψει το χείριστο στάδιο της έμφυλης βίας. Επίσης, έχει χρησιμοποιηθεί διευρυμένα από το φεμινιστικό κίνημα διεθνώς τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα με το εμβληματικό παράδειγμα της Ισπανίας. Ο μεγάλος αριθμός των γυναικοκτονιών που γίνονται γνωστές στην Ελλάδα, ειδικά τα τελευταία χρόνια, έχει προκαλέσει τεκτονικές αλλαγές στον τρόπο που η ελληνική κοινωνία αντιλαμβάνεται εγκλήματα τέτοιας φύσης και προσεγγίζει τη γυναικεία ευαλωτότητα.

Προς αυτή την κατεύθυνση συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό και το ξέσπασμα του ελληνικού #metoo στην αρχή της περασμένης χρονιάς καθώς και η δραματική αύξηση των περιστατικών έμφυλης βίας στα χρόνια της πανδημίας που οδήγησε πολλές γυναίκες και παιδιά στο να μην είναι ασφαλείς εντός της εστίας τους. Στη συνέχεια, με τις δολοφονίες της Βασιλικής στα Χανιά τον Ιανουάριο του 2021, της Κωνσταντίνας στη Μακρινίτσα τον Απρίλιο και της Καρολάιν στα Γλυκά Νερά τον Μάιο, ο όρος «γυναικοκτονία» εισήχθη στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και υιοθετήθηκε σχεδόν καθολικά από τις χρήστριες και τους χρήστες του. Ήταν κάτι που λειτούργησε σε μεγάλο βαθμό ως μοχλός πίεσης για τα ΜΜΕ και τον τρόπο που χειρίζονται και προβάλλουν τέτοιας φύσεως δολοφονίες. Σε ένα αρκετά συγκρατημένο επίπεδο, άρχισαν στην πλειονότητα τους να χρησιμοποιούν τον όρο γυναικοκτονία, χωρίς βέβαια να εγκαταλείπουν οριστικά στερεοτυπικές θεωρήσεις για τις σχέσεις των δύο φύλων.

Τι συμβαίνει σε άλλες χώρες;

Ο όρος «γυναικοκτονία» έχει αναγνωριστεί τα τελευταία χρόνια από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων (EIGE), τη EUROSTAT και τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών. Ωστόσο, οι προσπάθειες για νομοθετική αντιμετώπιση του εγκλήματος της γυναικοκτονίας ξεκίνησαν από την Κόστα Ρίκα το 2007, με την πλειονότητα των χωρών της Κεντρικής και Λατινικής Αμερικής να θεσπίζουν στη συνέχεια σχετικές νομοθετικές προβλέψεις – αν και μεταξύ τους αντιμετωπίζουν με διαφορετικό τρόπο τη γυναικοκτονία.

Ειδικότερα, στη Χιλή, τον Ισημερινό, τη Γουατεμάλα, την Ονδούρα, τη Νικαράγουα, τον Παναμά, τη Βολιβία, τη Βραζιλία, την Κολομβία, την Κόστα Ρίκα, το Ελ Σαλβαδόρ, το Μεξικό και το Περού, η γυναικοκτονία αποτελεί διακριτή κατηγορία εγκλήματος με ποικίλες ποινές φυλάκισης. Στην Αργεντινή και τη Βενεζουέλα η γυναικοκτονία αντιμετωπίζεται ως επιβαρυντική ανθρωποκτονία.

Στην Ευρώπη η κατάσταση είναι αρκετά διαφορετική, καθώς φαίνεται να επικρατεί το χαρακτηριστικό των «ουδετερόφυλων» νόμων παρά τις αντίθετες συστάσεις ¹ που γίνονται στη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης ² και παρά το γεγονός ότι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ζήτησε τον Σεπτέμβριο του 2021 να συμπεριληφθεί η έμφυλη βία ως διακριτό έγκλημα στο ευρωπαϊκό Δίκαιο.

Επιβαρυντική περίσταση για το αδίκημα της ανθρωποκτονίας, όταν ο δράστης ή η δράστρια είναι μέλος της οικογένειας, νυν/πρώην σύζυγος/σύντροφος του θύματος, διαθέτουν στο ποινικό τους σύστημα χώρες όπως η Γαλλία, το Βέλγιο και η Πορτογαλία, η Ισπανία και η Ιταλία. Όμως, με εξαίρεση τις δύο τελευταίες, οι οποίες προσεγγίζουν τη βία κατά́ των γυναικών ως διακριτό́ κοινωνικό́ και νομικό́ φαινόμενο, οι υπόλοιπες νομοθεσίες δεν προσεγγίζουν το ζήτημα με έμφυλη διάσταση ³. Επίσης, τον περασμένο Οκτώβριο, η Κύπρος ⁴ αναγνώρισε τη γυναικοκτονία ως διακριτό ποινικό αδίκημα, το οποίο θα τιμωρείται με ισόβια κάθειρξη.

Γιατί δεν υπάρχουν αριθμοί για τις γυναικοκτονίες στην Ελλάδα;

Στις χώρες που δεν υπάρχει ένας νομικός ορισμός για τις γυναικοκτονίες, συνήθως δημιουργείται μια ιδιαιτέρως προβληματική κατάσταση σε επίπεδο καταχώρισης, συλλογής και επεξεργασίας στοιχείων. Τα στοιχεία είναι ελλιπή ακόμα και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ωστόσο στην Ελλάδα η κατάσταση είναι αποκαρδιωτική καθώς εντοπίζεται μια δομική αδυναμία καταγραφής της ενδοοικογενειακής και έμφυλης βίας, όπως και η απουσία ενός κεντρικού φορέα, αρμόδιου για την συλλογή των δεδομένων που αφορούν τις δολοφονίες γυναικών εξαιτίας του φύλου τους. Τα διαθέσιμα στοιχεία είναι αποσπασματικά (είτε προέρχονται από τις ετήσιες καταγραφές της αστυνομίας, των συμβουλευτικών κέντρων ή της γραμμής 15900) και αυτό συμβαίνει κυρίως γιατί η πολιτική για τη πρόληψη και εξάλειψη της έμφυλης και ενδοοικογενειακής βίας είναι επίσης αποσπασματική και συχνά εξαρτημένη από βραχυπρόθεσμα χρηματοδοτικά προγράμματα. Τα τελευταία χρόνια την παρακολούθηση και την καταγραφή τέτοιων περιστατικών έχουν αναλάβει φορείς, γυναικείες και φεμινιστικές οργανώσεις.

Ακόμα κι έτσι όμως, η εικόνα των γυναικοκτονιών που πραγματοποιήθηκαν την τελευταία τριετία στην Ελλάδα παρουσιάζει αριθμητικές αντιφάσεις – φαινόμενο που παρατηρείται και διεθνώς. Αυτό πιθανότατα οφείλεται στο γεγονός ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η καταμέτρηση αφορά τη δολοφονία μόνο από χέρια ερωτικού συντρόφου ή συζύγου και όχι για παράδειγμα συγγενή (πατέρα ή αδελφού). Σε άλλες περιπτώσεις συμπεριλαμβάνονται και οι έμμεσες μορφές γυναικοκτονίας, όπως είναι για παράδειγμα ο θάνατος χιλιάδων γυναικών κάθε χρόνο από προβλήματα υγείας που συνδέονται με παράνομες αμβλώσεις ή οι μητρικοί θάνατοι που τελούνται σε επισφαλείς συνθήκες χωρίς ιατρικό προσωπικό και παγκοσμίως ανέρχονται σε περίπου 300.000 κάθε χρόνο, δηλαδή ένας κάθε δύο λεπτά ⁵.

Με στόχο να εναρμονιστούν οι υφιστάμενες στατιστικές προσεγγίσεις για τη μέτρηση των γυναικοκτονιών, η Στατιστική Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών ζήτησε το 2019 από το UNODC να αναπτύξει ένα «στατιστικό πλαίσιο αναφορικά με την εγκληματικότητα που σχετίζονται με το φύλο, με έμφαση στη δολοφονία που σχετίζεται με το φύλο γυναικών και κοριτσιών». Το UNODC, σε συνεργασία με το UN Women, έχουν αναλάβει μια διαδικασία διαβούλευσης σε επίπεδο εμπειρογνωμόνων προκειμένου να αναπτύξουν ένα παγκόσμιο στατιστικό πλαίσιο για τη μέτρηση των γυναικοκτονιών, ευθυγραμμισμένο με τη Διεθνή Ταξινόμηση του Εγκλήματος για Στατιστικούς Σκοπούς (ICCS).

Πού μπορεί να απευθυνθεί μια γυναίκα που έχει υποστεί βία;

Κάθε γυναίκα που έχει υποστεί οποιαδήποτε μορφή βίας μπορεί να καλέσει στην τηλεφωνική γραμμή SOS 15900, µια υπηρεσία εθνικής εµβέλειας που δίνει τη δυνατότητα στις γυναίκες θύµατα βίας ή σε τρίτα πρόσωπα να επικοινωνήσουν άµεσα µε ένα φορέα αντιµετώπισης της έµφυλης βίας. Τη γραμμή στελεχώνουν ψυχολόγοι και κοινωνιολόγοι που παρέχουν άμεση βοήθεια σε έκτακτα και επείγοντα περιστατικά βίας σε 24ωρη βάση, 365 µέρες το χρόνο. Ταυτόχρονα υπάρχει δυνατότητα ηλεκτρονικής επικοινωνίας μέσω e-mail στο sos15900@isotita.gr.

Επιπλέον, μια γυναίκα που έχει υποστεί βία μπορεί να απευθυνθεί σε ένα από τα πανελλαδικά διαθέσιμα Συμβουλευτικά Κέντρα, όπως καταγράφονται και στο ακόλουθο διάγραμμα, και τα οποία παρέχουν ΔΩΡΕΑΝ υπηρεσίες πληροφόρησης και συμβουλευτικής.

Σημειώσεις