Υπερτουρισμός: μετρήσιμο μέγεθος, έκφανση του μαζικού τουρισμού ή ένα σύγχρονο πρόβλημα των κατοίκων;

Αγγελική Μητροπούλου
Υπ. Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αιγαίου & Επιστημονική Συνεργάτιδα Ινστιτούτου ΕΝΑ

Αφετηριακές επισημάνσεις

Τι κοινό έχουν περιπτώσεις περιορισμού της τουριστικής κίνησης ή ελέγχου της συμπεριφοράς των επισκεπτών που έχουν δει το φως της δημοσιότητας πρόσφατα; Παραδείγματα όπως αυτά της Βενετίας, της Βαρκελώνης, της Μαγιόρκας, της Τενερίφης αλλά και της Σαντορίνης και της Μυκόνου καταδεικνύουν την ανάγκη να υπάρξει ολοκληρωμένος σχεδιασμός διαχείρισης τουριστικών προορισμών, προτού η κατάσταση μετατραπεί από οριακή σε μη αναστρέψιμη, ώστε να αποφευχθούν βεβιασμένα μέτρα, τα οποία συχνά έχουν τιμωρητικό χαρακτήρα, όπως για παράδειγμα, η επιβολή προστίμων. Σε αρκετές περιοχές της Ευρώπης, όχι μόνο σε μεγάλα αστικά κέντρα αλλά και σε νησιά – διάσημους τουριστικούς προορισμούς, πληθαίνουν οι αντιδράσεις εναντίον των τουριστών, ενώ παράλληλα τοπικές αρχές επιχειρούν μέσω διάφορων ενεργειών να περιορίσουν την τουριστική κίνηση που προκαλεί προβλήματα και δυσφορία στους μόνιμους κατοίκους. 

Τι είναι όμως ο υπερτουρισμός, μπορεί τελικά να μετρηθεί και ποια η θέση των τοπικών κοινωνιών για τη διαχείριση της διαρκώς αυξανόμενης τουριστικής πίεσης; Έχουν όλοι οι τόποι τον ίδιο βαθμό πίεσης και δυσφορίας από την τουριστική κινητικότητα, όπως αυτή κυρίως διαμορφώνεται στην Ελλάδα κατά τους θερινούς μήνες;

Ο υπερτουρισμός ως έκφανση μιας πολυμορφικής κρίσης του τουριστικού φαινομένου

Ο τουρισμός αποτελεί ένα εξαιρετικά σύνθετο φαινόμενο, τις πτυχές του οποίου δεκάδες ερευνητές και ακαδημαϊκοί επιχειρούν να φωτίσουν υιοθετώντας κυρίως διεπιστημονικές προσεγγίσεις, για να προσεγγίσουν αυτήν την πολυπλοκότητά του. Οι διεθνείς εξελίξεις σε γεωπολιτικό επίπεδο, οι νέες τεχνολογικές ανακαλύψεις, οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής αλλά και οι αυξανόμενες πιέσεις από τις μετακινήσεις πληθυσμών διατηρούν αμείωτο το ενδιαφέρον για τις εξελίξεις στην τουριστική κίνηση και στο τουριστικό φαινόμενο «εν γένει».  Πράγματι ο τουρισμός, ενώ εξελίσσεται ως φαινόμενο, παράγει και τάσεις που δεν έχουν πάντα θετικό πρόσημο στο περιβάλλον και την κοινωνία. Η ποιότητα ζωής και η υγεία των κατοίκων μιας περιοχής γίνονται πλέον σημείο αναφοράς των κοινωνικών κινημάτων ανά τον κόσμο – ακολουθώντας την παράδοση των μεταϋλιστικών κινημάτων της δεκαετίας του 1970 – που διαμαρτύρονται για τις επιβλαβείς συνέπειες της τουριστικής μεγέθυνσης. Πολύ χαρακτηριστικές περιπτώσεις αποτελούν το Χονγκ Κονγκ, το Ρίο Ντε Τζανέιρο, η Μάλτα, το Ντουμπρόβνικ, αλλά και η Βαρκελώνη και η Βενετία (Boissevain, 1996· Colomp & Novy, 2016).

Η έρευνα που διεξήγαγε το Ινστιτούτο ETERON σε συνεργασία με την εταιρία ερευνών aboutpeople, αφενός επιβεβαιώνει με σειρά ευρημάτων επισημάνσεις και τάσεις που είναι κοινός τόπος αναφορικά με τον τουρισμό και τη σημασία του στη σύγχρονη κοινωνία και αφετέρου αναδεικνύει πλέον με στοιχεία τις στάσεις και αντιλήψεις των πολιτών για τις περιπτώσεις που παρατηρούνται παραλλαγές του φαινομένου, όπως είναι ο υπερτουρισμός, αναδεικνύοντας ότι η ποιότητα ζωής των κατοίκων των τουριστικών περιοχών βρίσκεται εκ νέου στο προσκήνιο.

Υπάρχει υπερθετικός βαθμός στον τουρισμό;

Σύμφωνα με τα ερευνητικά δεδομένα, ο «υπερτουρισμός» είναι η έντονα αρνητική επίδραση του τουρισμού ενός προορισμού ή επιμέρους περιοχές αυτού στην αντιλαμβανόμενη ποιότητα της ζωής των κατοίκων και/ή στην ποιότητα των εμπειριών των επισκεπτών (WTO, 2018).  Ο όρος «υπερτουρισμός» αρκετά συχνά ταυτίζεται με μια έννοια που έχει εμφανιστεί στη βιβλιογραφία και στη δημόσια συζήτηση αρκετά νωρίτερα. Για παράδειγμα, στο άρθρο των Van de Borg, Costa και Gotti (1996, σελ. 309) αναφέρεται ως «φέρουσα ικανότητα», δηλαδή ως εκείνο το μέγιστο όριο της τουριστικής ανάπτυξης που μπορεί να αντέξει μια περιοχή. Ήδη από το 1979 οι Rosenow και Pulpisher περιγράφουν με τον όρο «visitor overkill» τον υπερβολικό αριθμό επισκεπτών και αποδίδουν αυτήν την υπερβολή σε τρεις κυρίως παράγοντες, οι οποίοι μπορούν να συνοψιστούν ως εξής:

1. Πολλοί επισκέπτες, κυρίως λόγω εποχικότητας: Ο απόλυτος αριθμός επισκεπτών φτάνει σε τόσο ανησυχητικά επίπεδα, που ο κάτοικος νιώθει ότι δεν μπορεί να βρει μέρη για να τους αποφύγει. 
2. Εξαιρετικά αρνητική επίδραση από τους επισκέπτες: Προκαλείται κυρίως από τη συμπεριφορά των τουριστών.
3. Σημαντική επίδραση της οικονομίας των επισκεπτών στο φυσικό περιβάλλον: Η ενόχληση προκαλείται, για παράδειγμα, από την υπερβολική οικοδόμηση καταλυμάτων για επισκέπτες.

Τα τελευταία χρόνια, με ένα μικρό και αναμενόμενο «διάλειμμα» λόγω της πανδημίας του covid, στην Ελλάδα και σε αρκετές περιοχές πιο στενά οριοθετημένες έχουν παρατηρηθεί να συνυπάρχουν και οι τρεις αυτοί παράγοντες, γεγονός που κάνει όχι μόνο δυσμενή τη διαβίωση κατοίκων και επισκεπτών σε περιοχές όπως η Σαντορίνη, αλλά επιφέρει και άλλες συνέπειες, όπως για παράδειγμα σημαντικά ζητήματα στη διαθεσιμότητα νερού, στη διαχείριση των απορριμμάτων και στην κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας, δηλαδή με επιπτώσεις που κάθε άλλο παρά «στιγμιαίες» είναι. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι μέσα από αυτό τον φαύλο κύκλο που δημιουργείται τελικά ο ίδιος ο τουρισμός λειτουργεί ως «κανίβαλος» στο ίδιο το τουριστικό προϊόν το οποίο και τελικά καταλήγει όχι απλώς να το απειλεί αλλά να το καταστρέφει.   

Οι Dodds και Butler (2019) επίσης τονίζουν ότι το φαινόμενο του υπερτουρισμού είχε εμφανιστεί πολύ καιρό πριν σε ορισμένους προορισμούς, όπως αστικά κέντρα (βλ. Νέα Υόρκη και Πύργο του Άιφελ στο Παρίσι) τα οποία περιλάμβαναν διάσημα αξιοθέατα και μοναδικά χαρακτηριστικά. Πολύ συχνά αυτά τα διάσημα μνημεία, στα οποία πολλοί προορισμοί οφείλουν μέρος της έντονης δημοφιλίας τους, κρατούν τις περιοχές αυτές δέσμιες της υψηλής επισκεψιμότητας και είναι πιο πιθανό να υποφέρουν ανά περιόδους από τον υπερτουρισμό. Στην Ελλάδα, ο υπερτουρισμός εμφανίζεται ως τάση στην Αθήνα, που είναι μεγάλο αστικό κέντρο, ωστόσο οι μεγαλύτερες προκλήσεις αντιμετωπίζονται στο ζενίθ της θερινής τουριστικής περιόδου κυρίως σε νησιωτικές και λοιπές παραθαλάσσιες περιοχές. 

Το μοντέλο του μαζικού τουρισμού, οι επιπτώσεις του αλλά και εκφάνσεις του όπως ο υπερτουρισμός, αποτέλεσαν τον πυρήνα της αμφισβήτησης συνολικά του τουρισμού, κυρίως από τους ίδιους τους ανθρώπους που διέμεναν σε τουριστικές περιοχές, στις οποίες οι προαναφερθείσες επιπτώσεις ήταν πιο εμφανείς από άλλες, καθώς και από ερευνητές του τουριστικού τομέα. Η βασική κριτική που ασκήθηκε στο μοντέλο αυτό επικεντρώθηκε στην αδυναμία των τουριστικών πολιτικών να θέσουν όρια και να μπορέσουν αποτελεσματικά να διαχειριστούν τον οργανωμένο μαζικό τουρισμό και τις πιέσεις που αυτός προκαλούσε (Buhalis, 1998 · Tsartas, 1998) με εμφανείς επιπτώσεις στα ενοίκια, στην ακρίβεια, το περιβάλλον κ.ά. [βλέπε και σχετική έρευνα του ETERON για τις επιδράσεις του τουρισμού]. 

Ποιες είναι όμως οι αιτίες που ο μαζικός τουρισμός εξελίχθηκε σε υπερτουρισμό; Σύμφωνα με μελέτη που εστιάζει σε ευρωπαϊκές χώρες με τίτλο «Managing Tourism Growth in Europe»  (Jordan et al., 2018), παράγοντες που συντελούν στην εμφάνιση του υπερτουρισμού μπορεί να είναι: (α) Η προσβασιμότητα και τα χαμηλά κόστη μετακίνησης, (β) Οι πολιτικές που εφαρμόζονται διεθνώς, (γ) Οι διεθνείς μετακινήσεις, (δ) Η πίεση για αστικοποίηση, (ε) Ο εξευγενισμός και οι αυξανόμενες πιέσεις στα αστικά κέντρα και στις νέες γειτονιές, (στ) Η εξάπλωση των μη θεσμοθετημένων τουριστικών καταλυμάτων, (ζ) Η συγκέντρωση μεγάλων ομάδων τουριστών και (η) επίδραση του κινηματογραφικού τουρισμού (Dodds and Butler, 2019).

Η έννοια εμφανίζεται σε μια περίοδο που το μοντέλο που επικρατεί, στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης τουλάχιστον, είναι εκείνο που τοποθετεί στο επίκεντρο την έννοια της υπηρεσίας και μετατρέπει τις περιοχές που έχουν υποστεί αποβιομηχάνιση σε πυρήνες παροχής υπηρεσιών, όπως για παράδειγμα ο τουρισμός. Σε όλες τις περιπτώσεις, ο υπερτουρισμός χαρακτηρίζεται από τη διάσταση και την «κόντρα» μεταξύ των συμφερόντων των κατοίκων και των υπόλοιπων τοπικών ομάδων ενδιαφερόντων καθώς και από την «τουριστικοποίηση» και τη «μουσειοποίηση» διάσημων τουριστικών προορισμών ή βιομηχανικών μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς (Saidi, 2012). Επίσης, στους τουρίστες αποδίδεται μεγάλο μέρος της κατανάλωσης προϊόντων με πλαστικά μιας χρήσης, που μολύνουν τις παραλίες και απειλούν τα οικοσυστήματα, ενώ οι «κυνηγοί» σουβενίρ είναι εκείνοι που για παράδειγμα κόβουν κομμάτια από κοράλλια, για να πάρουν ένα αναμνηστικό στο σπίτι, προκαλώντας τεράστιες ζημιές σε ήδη επιβαρυμένα περιβάλλοντα. Τέτοιες συμπεριφορές εντάσσονται σε ένα αντι-αισθητικό και αντι-οικολογικό μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης όπου ο τουρίστας έχει μια πολύ συγκεκριμένη και κτητική συμπεριφορά σε σχέση με τον χώρο μέσα στον οποίο κινείται στο πλαίσιο της επίσκεψής του. 

Τούτων δοθέντων, ίσως δεν προκαλεί τόση εντύπωση το εύρημα της έρευνας του ETERON και της aboutpeople που αναδεικνύει ότι σχεδόν 6 στους 10 συμμετέχοντες σε αυτή απάντησαν ότι συμφωνούν/μάλλον συμφωνούν με τις κινητοποιήσεις και τις αντιδράσεις κατά του υπερτουρισμού που συμβαίνουν σε διάφορες πόλεις της Ευρώπης. 

Ο υπερτουρισμός είναι τελικά αντικειμενικά μετρήσιμος ή ζήτημα αντιλήψεων και προσέγγισης;

Σημαντικό εύρημα της έρευνας αποτελούν οι απαντήσεις που έχουν δοθεί για το αν η χώρα κινδυνεύει συνολικά από υπερτουρισμό, με ένα ποσοστό του 30,5% να πιστεύει ότι η Ελλάδα πάσχει από υπερτουρισμό, και εκείνες πολιτών που κατοικούν σε τουριστικές περιοχές με ποσοστό 21,6% να δηλώνει ότι ο τόπος κατοικίας του πάσχει από υπερτουρισμό. Μια ερμηνεία για αυτή τη διαφορά θα μπορούσε να είναι η τάση που θέλει στις τουριστικές περιοχές μέρος του πληθυσμού να απασχολείται σε επαγγέλματα που έχουν άμεση ή έμμεση σύνδεση με τον τουριστικό κλάδο. Σε σχετική ερώτηση για την επίδραση του τουρισμού, φαίνεται ότι η θετική επίδραση είναι ιδιαίτερα έντονη στις θέσεις εργασίας και την οικονομία, με μέσους όρους 5,17 και 5,11 αντίστοιχα. 

Καταληκτικά σχόλια

Ο υπερτουρισμός, παρά την έκταση που έχει λάβει η χρήση της έννοιας στη δημόσια συζήτηση στην Ελλάδα ειδικά το τελευταίο διάστημα, δεν είναι καινούριο φαινόμενο ούτε όμως περιορίζεται στο συνωστισμό κρουαζιερόπλοιων στο λιμάνι της Σαντορίνης. Συνοπτικά θα μπορούσε κανείς να πει ότι αποτελεί μια σύνθετη έκφανση του μαζικού τουρισμού που έχει χαρακτηριστικά τάσης, όχι συγκυρίας, και μπορεί να επιφέρει μόνιμες – και συχνά αρνητικές – αλλαγές στους τόπους και τις τοπικές κοινωνίες παρά την συνολική συνεισφορά του τουρισμού στην ελληνική οικονομία. Παραμένει ένα διεθνές φαινόμενο, ωστόσο απαιτούνται τοπικές λύσεις και πολιτικές, οι οποίες λαμβάνουν υπ’ όψιν τις ιδιαιτερότητες του κάθε τόπου. Υπάρχουν πολύτιμα μαθήματα και θετικά παραδείγματα που μπορούν να λειτουργήσουν ως μια καλή βάση, ωστόσο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Ελλάδας, όπως για παράδειγμα η νησιωτικότητα αλλά και ο μεγάλος αριθμός των νησιών που είναι πλέον δημοφιλείς τουριστικοί προορισμοί επιτάσσουν προσαρμοσμένες λύσεις. Επιπλέον, στο πλαίσιο ερμηνείας του υπερτουρισμού και του σχεδιασμού στοχευμένων εφαρμόσιμων πολιτικών, υπάρχει «χώρος» και για μετρήσιμα δεδομένα, όπως είναι και έρευνες που καταγράφουν στάσεις και αντιλήψεις κατοίκων και επισκεπτών, που συμβάλλουν αποτελεσματικότερα στην αναχαίτιση της αρνητικής επίδρασης της τουριστικής πίεσης, δημιουργώντας ένα καταλληλότερο πλαίσιο στο οποίο να μπορούν οι κάτοικοι να ωφεληθούν από τον τουρισμό χωρίς να καταστρέφεται το φυσικό και πολιτιστικό τοπίο και η ίδια τους η καθημερινότητα.