Βίωμα, Αντίληψη και Πολιτικές Παρεμβάσεις στην Ανισότητα των Φύλων

Λήδα Κατσανούλη
Δημοσιογράφος στην αγγλόγλωσση έκδοση της Καθημερινής, μεταπτυχιακή απόφοιτος Νομικής και Πολιτικής Φιλοσοφίας του University College London

Η έλλειψη ισότητας των φύλων στην ελληνική κοινωνία αποτελεί βίωμα και πραγματικότητα για πολλές γυναίκες. Παρά τις κομβικές αλλαγές του τελευταίου αιώνα για την προώθηση της ισότητας και την κατοχύρωση ίσων δικαιωμάτων, η ελληνική κοινωνία παραμένει πατριαρχική, καταλαμβάνοντας την 24η θέση από τις 27 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης το 2023, σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Δείκτη Ισότητας των Φύλων (Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων, 2023).

Η εμπειρία κάθε γυναίκας διαφέρει ανάλογα με τις διαθεματικές κοινωνικές ομάδες στις οποίες ανήκει. Μια ηλικιωμένη γυναίκα, μεγαλωμένη στην ελληνική επαρχία, σπάνια είχε την ευκαιρία να σπουδάσει, να εργαστεί και να ανεξαρτητοποιηθεί. Αντίθετα, μια νεαρή γυναίκα της μεσαίας τάξης στη σημερινή εποχή συνήθως σπουδάζει και εργάζεται με σκοπό να ανεξαρτητοποιηθεί. Παρ’ όλα αυτά, οι ευκαιρίες της περιορίζονται από το φύλο της και την αντίληψη των ατόμων σε θέσεις εξουσίας για τις δυνατότητές της. Τα κυρίαρχα διοικητικά πρότυπα στο σύγχρονο εργασιακό περιβάλλον, στην πολιτική και σε άλλες θέσεις ισχύος παραμένουν ανδροκρατούμενα. Πίσω από κλειστές πόρτες, οι θέσεις ισχύος επιβάλλονται με εκβιασμό και βία. Η Ελλάδα, παρά την πρόοδο, εξακολουθεί να μην έχει επιτύχει πλήρη ισότητα των φύλων. Η δαιμονοποίηση του φεμινισμού, η αντίληψη της γυναίκας ως “υπερβολικής” και η εικόνα του άνδρα ως προστάτη της οικογένειας είναι τοξικά στερεότυπα ενσωματωμένα στη σημερινή κοινωνία.

Η ενσωματωμένη και συστημική έμφυλη ανισότητα δεν είναι εύκολα αντιμετωπίσιμη, καθώς οι αιτιώδεις παράγοντες δεν είναι πάντα ξεκάθαροι και συχνά οι διακρίσεις κατά των γυναικών είναι ακούσιες και δύσκολα αναγνωρίσιμες. Με άλλα λόγια, η ανισότητα των φύλων αποτελεί μέρος των δομικών αδικιών, έναν όρο που εισήγαγε η πολιτική φιλόσοφος Iris Marion Young (1990). Οι δομικές αδικίες δημιουργούνται από την αναπαραγωγή κοινωνικών διαδικασιών, οι οποίες ενισχύουν ή περιορίζουν τη δράση του ατόμου με διαφορετικούς και περίπλοκους τρόπους (Young, 2001). Για αυτόν τον λόγο, έρευνες όπως το διαπανεπιστημιακό project Gender Divide είναι κρίσιμες για την αναγνώριση των παραγόντων που ενισχύουν τις δομικές αδικίες και την εφαρμογή θεωριών στην κοινωνική πραγματικότητα.

Σε αυτήν την έρευνα, παρατηρείται έντονη απόκλιση μεταξύ των απαντήσεων των δύο φύλων. Η μελέτη των αποκλίσεων αυτών φανερώνει ότι οι γυναίκες αντιλαμβάνονται τις δομικές αδικίες από την προσωπική τους εμπειρία, ενώ οι άνδρες συχνά από μια προνομιούχα θέση.

 Γενικές Παρατηρήσεις: Ευαισθητοποίηση και Επιμονή Στερεοτύπων

Προτού αναλύσουμε τα αποτελέσματα ανά κατηγορία πληθυσμού, παρατηρούμε τα γενικά συμπεράσματα που προκύπτουν από την έρευνα. Πρώτον, παρατηρείται μια αυξανόμενη ευαισθητοποίηση της ελληνικής κοινωνίας όσον αφορά συνειδητές αδικίες, όπως η έμφυλη βία. 

Το 65,8% των ερωτηθέντων συμφωνούν με τον όρο «γυναικοκτονία», ενώ το 68,3% θεωρούν ότι η έμφυλη βία πρέπει να τιμωρείται αυστηρότερα από τα υπόλοιπα εγκλήματα. Επιπλέον, το 75,1% συμφωνεί με την άποψη ότι η ελληνική κοινωνία είναι πατριαρχική.

Δεύτερον, παρατηρείται μια υποχώρηση ορισμένων έμφυλων στερεοτύπων. Για παράδειγμα, το 56,5% των ερωτηθέντων πιστεύει ότι είναι εξίσου πιθανό τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες να φροντίζουν τα μέλη της οικογένειας. Το 69,6% θεωρεί ότι είναι το ίδιο πιθανό για τα δύο φύλα να εργάζονται με πλήρη απασχόληση, ενώ το 52,5% θεωρεί ότι και τα δύο φύλα έχουν ίσες πιθανότητες να γίνουν επιχειρηματίες.

Παράλληλα, παρατηρείται η επιμονή ορισμένων έμφυλων στερεοτύπων. Το 56% των ερωτηθέντων θεωρεί πιο πιθανό οι άνδρες να κατέχουν διευθυντικές θέσεις, ενώ το 49% πιστεύει ότι οι άνδρες έχουν μεγαλύτερο εισόδημα. Επίσης, το 59,2% θεωρεί πιο πιθανό οι άνδρες να καταλήξουν στη φυλακή, ενώ το 58,4% πιστεύει ότι οι γυναίκες είναι πιο πιθανό να αναλαμβάνουν τις δουλειές του σπιτιού.

 Αντίληψη, Βίωμα και Προνόμιο

Στη δημογραφική ανάλυση των απαντήσεων του ερωτηματολογίου, παρατηρούμε σημαντικές διαφορές μεταξύ των απαντήσεων γυναικών και ανδρών. Ο σκοπός της μελέτης αυτής της απόκλισης δεν είναι η στοχοποίηση κάποιας κοινωνικής ομάδας, αλλά η κατεύθυνση πολιτικής προς τη σύγκλιση. Για να καθορίσουμε την κατεύθυνση της πολιτικής, θα εξετάσουμε πρώτα τους λόγους της απόκλισης.

 ΑΠΑΘΕΙΑ

Μία πιθανή ερμηνεία της απόκλισης είναι η απάθεια των ανδρών προς τις διακρίσεις αυτές. Η έρευνα δείχνει ότι μεγαλύτερο ποσοστό ανδρών από ό,τι γυναικών πιστεύει ότι υπάρχει ισότητα μεταξύ των δύο φύλων. Για παράδειγμα, στο ερώτημα «οι γυναίκες αντιμετωπίζουν περισσότερες διακρίσεις σε σχέση με τους άνδρες», το 69,2% των ανδρών συμφωνεί, ενώ το 90,6% των γυναικών συμφωνεί.

Η απάθεια ως ερμηνεία της απόκλισης δεν ευσταθεί, καθώς παραγνωρίζει την εγγενή ενσυναίσθηση και το κοινωνικό χρέος που διέπει την ανθρώπινη φύση. Εάν θεωρήσουμε ότι το άτομο είναι κοινωνικό ον που χρειάζεται τις ανθρώπινες σχέσεις για να επιβιώσει, όπως πραγματεύεται ο Αριστοτέλης, ή υποστηρίξουμε ότι η ανθρώπινη συνοχή βασίζεται στο κοινωνικό και ηθικό χρέος, όπως υποστηρίζει ο Ιμμάνουελ Καντ, τότε η απόκλιση στα δεδομένα μεταξύ των αντιλήψεων ανδρών και γυναικών σε θέματα ισότητας δεν μπορεί να αποδοθεί στην απάθεια. Η κοινωνική συνοχή μιας οποιασδήποτε αθηναϊκής γειτονιάς, παρά τις διασπαστικές τάσεις, αποτελεί απόδειξη της ενσυναίσθησης και της αλληλεξάρτησης μεταξύ των πολιτών.

 ΥΠΕΡΒΟΛΗ

Μια άλλη ερμηνεία για την απόκλιση των απαντήσεων είναι η υπονόμευση των διακρίσεων που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες ως «υπερβολικές» ή «ασήμαντες». Όσον αφορά τον φεμινισμό και τη φωναχτή διεκδίκηση ίσων δικαιωμάτων από το γυναικείο φύλο, το 45,5% των ανδρών διαφωνεί ότι «ο φεμινισμός μπορεί να βοηθήσει τις γυναίκες να διεκδικήσουν μια καλύτερη ζωή», ενώ το 26,3% των γυναικών διαφωνεί. Επίσης, το 51,6% των ανδρών συμφωνεί ότι «οι γυναίκες υπερβάλλουν όσον αφορά τις αδικίες που υφίστανται», ενώ το 76,3% των γυναικών διαφωνεί.

Tο στερεότυπο της «υπερβολικής γυναίκας» και του «απαθούς άνδρα» είναι μη παραγωγικά και επικίνδυνα. Η απόδοση της απόκλισης σε συναισθηματικές διαφορές στις προσωπικότητες των δύο φύλων είναι μια σεξιστική αντίληψη που εμποδίζει την αντιμετώπιση των έμφυλων διακρίσεων. Το περιστατικό της εν ψυχρώ δολοφονίας της Κυριακής Γρίβα τον Απρίλη του 2024 έξω από το αστυνομικό τμήμα αποτελεί ένα τραγικό παράδειγμα που υπογραμμίζει την επικινδυνότητα της αντίληψης ότι οι διακρίσεις είναι «υπερβολικές» ή «ασήμαντες». Το θύμα, που είχε ζητήσει από αστυνομικό να συνοδευτεί σπίτι με περιπολικό λόγω απειλής από πρώην σύντροφο, έλαβε την απάντηση «Το περιπολικό δεν είναι ταξί» λίγα δευτερόλεπτα πριν ο δράστης δολοφονήσει. (Ναυτεμπορική, 2024) Το γεγονός αυτό αναδεικνύει τη σοβαρότητα της έμφυλης βίας και την ανάγκη για την αποτελεσματική εφαρμογή πρωτοκόλλων προστασίας για γυναίκες που κινδυνεύουν.

 ΒΙΩΜΑ

Η απόκλιση των απαντήσεων μπορεί πιο αποτελεσματικά να αποδοθεί στην έλλειψη βιωματικής αντίληψης των ανδρών για τις διακρίσεις που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες, και το αντίστροφο. Η έρευνα υποδεικνύει ότι οι άνδρες συχνά υποτιμούν τις δυσκολίες που βιώνουν οι γυναίκες λόγω των κοινωνικών στερεοτύπων που τις υποβαθμίζουν. 

Αντίστοιχα, η έλλειψη βιωματικής εμπειρίας και ευαισθητοποίησης των γυναικών σχετικά με τα ζητήματα που αφορούν τις δυσκολίες των ανδρών, όπως η ανδρική φυλάκιση, μπορεί να συμβάλλει σε αντίστοιχες προκαταλήψεις. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία (2021), οι άνδρες αποτελούν σχεδόν το 95% των κρατουμένων. Αυτή η τόσο μεγάλη διαφορά ενδέχεται να οφείλεται σε στερεότυπα που προωθούν την επιθετικότητα στους άνδρες. Στην έρευνα του ΕΤΕΡΟΝ, το 66,1% των ανδρών θεωρεί πιο πιθανό οι άνδρες να πάνε στη φυλακή, ενώ το ποσοστό των γυναικών που συμφωνεί είναι μικρότερο (52,4%). Η απόκλιση σε αυτό το ζήτημα μπορεί να αποδοθεί στην έλλειψη βιωματικής εμπειρίας των γυναικών και στην ανεπαρκή ευαισθητοποίηση της κοινωνίας γύρω από το συγκεκριμένο θέμα.

Σχετικά με τις διακρίσεις στο επαγγελματικό περιβάλλον, το 50,6% των ανδρών θεωρεί πιο πιθανό ένας άνδρας να είναι διευθυντικό στέλεχος, ενώ το 61,4% των γυναικών συμφωνεί με αυτήν την άποψη. Το 50,9% των ανδρών πιστεύει ότι «οι άνδρες δουλεύουν πιο σκληρά από τις γυναίκες για να βγάλουν περισσότερα χρήματα», ενώ το 77,5% των γυναικών διαφωνεί. Επίσης, όσον αφορά τις οικιακές εργασίες, το 54,3% των ανδρών θεωρούν πως και οι άνδρες και οι γυναίκες κάνουν τις δουλειές του σπιτιού, ενώ μόνο το 27,4% των γυναικών συμφωνεί μαζί τους.

Στην Ελλάδα, είναι γεγονός ότι οι μισθοί των γυναικών είναι χαμηλότεροι από αυτούς των ανδρών (Euronews, 2024, Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων, 2023). Τα προαναφερόμενα στατιστικά στοιχεία δείχνουν ότι οι μισοί από τους ερωτηθέντες άνδρες αποδίδουν τις υψηλότερες θέσεις και τους υψηλότερους μισθούς τους στη σκληρή δουλειά. Αυτή η απόκλιση μεταξύ της αντίληψης των ανδρών και της πραγματικότητας, καθώς και της αντίληψης των γυναικών, οφείλεται στην προνομιούχα θέση των ανδρών σε τομείς όπως η εργασία.

Η ανισότητα στον εργασιακό χώρο συνιστά μια δομική αδικία, καθώς είναι βαθιά ενσωματωμένη στις κοινωνικές και οικονομικές δομές που καθορίζουν τις ευκαιρίες και τους ρόλους των ατόμων με βάση το φύλο (Young, 1990). Αυτή η δομική αδικία εκφράζεται όχι μόνο μέσω των διακρίσεων στις αμοιβές, αλλά και μέσω των περιορισμένων ευκαιριών για ανέλιξη και της αναπαραγωγής στερεοτύπων που περιορίζουν τη δράση των γυναικών. Οι γυναίκες συχνά αντιμετωπίζουν ανυπέρβλητα εμπόδια στην επαγγελματική τους πορεία λόγω προκαταλήψεων που θεωρούν τους άνδρες καταλληλότερους για ηγετικές θέσεις και λόγω συστημικών ανισοτήτων που τις καθιστούν λιγότερο πιθανό να προαχθούν ή να αμείβονται δίκαια (Stamarski & Son Hing, 2015). Αυτή η δομική ανισότητα διαιωνίζει έναν φαύλο κύκλο αποκλεισμού, περιορίζοντας την πλήρη αξιοποίηση των ταλέντων και δυνατοτήτων των γυναικών και συντηρώντας έτσι την κυριαρχία των ανδρών σε θέσεις εξουσίας και κύρους (Parekh, 2011).

Ο Ιταλός πολιτικός φιλόσοφος Andrea Giovanni εξετάζει το επιχείρημα ότι οι δομικές αδικίες σχετίζονται με την ατομική ευθύνη όσον αφορά τη διαιώνιση των ανισοτήτων. Σύμφωνα με τον Giovanni, αν και οι δομικές ανισότητες προέρχονται από τις κοινωνικές δομές, η ατομική ευθύνη παραμένει σημαντική για την αντιμετώπισή τους. Η ατομική δράση μπορεί είτε να συντελέσει στην αναπαραγωγή είτε στην αποδόμηση αυτών των κοινωνικών συστημάτων (Giovanni, 2020, σ. 477). Αυτή η προσέγγιση υπογραμμίζει ότι η ευθύνη για την καταπολέμηση των ανισοτήτων είναι τόσο συλλογική όσο και ατομική.

Πολιτικές Παρεμβάσεις

Συμπερασματικά, η αντιμετώπιση των δομικών αδικιών που προκύπτουν από και συντηρούν την ανισότητα των φύλων απαιτεί δύο κύριες δράσεις. Από τη μία πλευρά, το σύστημα, οι κοινωνικές δομές και κατ’ επέκταση οι υπεύθυνοι για τις αποφάσεις σε μια χώρα, οφείλουν να νομοθετήσουν και να εφαρμόσουν πολιτικές που ενισχύουν την ισότητα, ξεκινώντας από την πρωτοβάθμια εκπαίδευση για την προώθηση προτύπων στην επικρατούσα κουλτούρα που αμφισβητούν τοξικά στερεότυπα. Από την άλλη πλευρά, είναι εξίσου σημαντικό να μειωθεί η απόκλιση στις αντιλήψεις μέσω ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των ατόμων που βρίσκονται σε προνομιούχες θέσεις. Για παράδειγμα, το ανθρώπινο δυναμικό της αστυνομίας πρέπει να ακολουθεί συγκεκριμένα πρωτόκολλα αλλά και να ευαισθητοποιηθεί σε θέματα έμφυλης βίας για να δράσει αποτελεσματικά. Η ενσωματωμένη φύση των ανισοτήτων δεν σημαίνει ότι κανένας από εμάς δεν έχει τη δυνατότητα να βελτιώσει ή να επιδεινώσει την κατάσταση.