Το ευρωπαϊκό ποδόσφαιρο μεταξύ περασμένων μεγαλείων και σύγχρονων προκλήσεων
Ο Κώστας Μαρωνίτης είναι καθηγητής Πολιτικής και Διεθνών Σχέσεων στο Leeds Trinity University και επιστημονικός υπεύθυνος του project FootballON: More Than Goals του ETERON. Γράφει για τις αλλαγές που συντελούνται στο σύγχρονο ποδόσφαιρο, τη σχέση ποδοσφαίρου και καπιταλισμού, την ποδοσφαιρική νοσταλγία και διερωτάται αν το άθλημα περνάει υπαρξιακή κρίση.
Το ευρωπαϊκό ποδόσφαιρο αντιμετωπίζει μια σεισμική αλλαγή. Η αυξανόμενη κυριαρχία της Σαουδικής Αραβίας στο ποδοσφαιρικό τοπίο παρουσιάζει σημαντικές προκλήσεις στις παραδοσιακές δομές εξουσίας του παιχνιδιού. Με επενδύσεις σε ελίτ παίκτες, συλλόγους και τουρνουά, η Σαουδική Αραβία αναδιαμορφώνει το μέλλον του αθλήματος. Αυτή η αναδιαμόρφωση συμβολίζεται ίσως πιο έντονα από το ισπανικό Σούπερ Καπ που φιλοξενείται στη Σαουδική Αραβία – μια αμφιλεγόμενη κίνηση που υπογραμμίζει την αυξανόμενη επιρροή του κράτους της Μέσης Ανατολής. Δημοσιογράφοι και πολιτικοί αμφισβήτησαν την απόφαση, θεωρώντας την ως παιχνίδι οικονομικής δύναμης, ενώ ο πρόεδρος της FIFA, Τζιάνι Ινφαντίνο, επαίνεσε τις φιλοδοξίες και δραστηριότητες της Σαουδικής Αραβίας, δηλώνοντας ότι μπορούν να μεταμορφώσουν το ποδόσφαιρο σε παγκόσμια κλίμακα.
Το σύγχρονο ποδόσφαιρο αποτελεί ένα παγκόσμιο άθλημα και διαμορφώνεται από τις τάσεις της παγκόσμιας οικονομίας όπως έχουν ορισθεί τα τελευταία σαράντα χρόνια. Συγκρουόμενοι και αντιφατικοί ορισμοί της παγκοσμιοποίησης αφθονούν στον πολιτικό, οικονομικό και πολιτισμικό λόγο. Σε γενικές γραμμές η παγκοσμιοποίηση είναι μια αμφισβητούμενη διαδικασία, η οποία μειώνει την σημαντικότητα των εθνικών συνόρων ως εμπόδιο για την ελεύθερη διακίνηση ιδεών, κεφαλαίου, υπηρεσιών και υλικών προϊόντων. Πιο συγκεκριμένα, η παγκοσμιοποίηση είναι μια διαδικασία όπου το διεθνές εμπόριο αναπτύσσεται γρηγορότερα από την εγχώρια παραγωγή και οι άμεσες διεθνείς επενδύσεις αναπτύσσονται γρηγορότερα από την εγχώρια εμπορική κίνηση. Εν μέσω της ανόδου του εθνικισμού, της ξενοφοβίας και του οικονομικού προστατευτισμού το πόσο έχει παγκοσμιοποιηθεί το ποδόσφαιρο είναι ένα πιο περίπλοκο και σύνθετο θέμα.
Ίσως η συζήτηση περί ποδοσφαίρου και παγκοσμιοποίησης πρέπει να προσανατολιστεί σε μια διαφορετική συσχέτιση δυνάμεων όπου το ποδόσφαιρο διαμορφώνεται εν μέρει από το παγκόσμιο κεφάλαιο αλλά έχει επίσης την δυνατότητα να το διαμορφώσει. Φέρνοντας στο τηλεοπτικό και αθλητικό προσκήνιο εταιρείες χρηματοδότησης και πλατφόρμες bitcoin, πωλήσεις δικαιωμάτων ονομασίας σταδίων σε ασφαλιστικές, αεροπορικές και στοιχηματικες εταιρείες σε συνδυασμό με την δημιουργία ποδοσφαιρικών ομίλων ετερογενών δραστηριοτήτων και φιλοδοξιών υπό την εποπτεία αθλητικών διευθυντών καθιστούν το ποδόσφαιρο έναν από τους κύριους μοχλούς του σύγχρονου παγκόσμιου καπιταλισμού. Θα μπορούσαμε επίσης να υποστηρίξουμε ότι είναι αδύνατο να αποφύγεις την ιδεολογική ηγεμονία του παγκόσμιου καπιταλισμού όταν ασχολείσαι με το σύγχρονο ποδόσφαιρο είτε στις επαγγελματικές είτε στις ερασιτεχνικές εκδηλώσεις και εκφάνσεις του. Ωστόσο, μια τέτοιου είδους ιδεολογική ηγεμονία παρέχει τα απαραίτητα αναλυτικά εργαλεία για την ανάδειξη των προκλήσεων που αντιμετωπίζει το ευρωπαϊκό ποδόσφαιρο. Υιοθετώντας μια κριτική και προοδευτική προσέγγιση μπορούμε να επισημάνουμε ότι ο δεσμός μεταξύ ποδοσφαίρου και παγκόσμιου καπιταλισμού υποστηρίζεται υλικά και διανοητικά από την άμεση συσχέτιση και αλληλεπίδραση πολιτικών, οικονομικών και πολιτιστικών δυνάμεων που υπερβαίνουν και ταυτόχρονα ενσωματώνουν εθνικά και τοπικά συμφέροντα.
Παρόλο που το ευρωπαϊκό ποδόσφαιρο εισήγαγε επίσημα αυτό που είναι κοινώς γνωστό ως ελεύθερη μετακίνηση εργατικού δυναμικού εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης επιτρέποντας απεριόριστο αριθμό Ευρωπαίων ποδοσφαιριστών να παίζουν σε ευρωπαϊκούς συλλόγους, τα ζητήματα της μετανάστευσης και της εθνοτικής εχθρότητας δεν έχουν πάψει να απασχολούν ποδοσφαιριστές, φιλάθλους, χορηγούς και παράγοντες. Αντιθέτως, το επαγγελματικό ποδόσφαιρο έχει δημιουργήσει καινούργιους διαύλους επικοινωνίας για την έκφραση και την αναβίωση ιστορικών προκαταλήψεων και εχθροτήτων. Χαρακτηριστικά, οι αγώνες μνησικακίας μεταξύ Ελβετίας και Σερβίας όχι μόνο αναζωογονούν τις εχθροπραξίες του εμφυλίου πολέμου στη Γιουγκοσλαβία λόγω του μεγάλου αριθμού Ελβετών ποδοσφαιριστών κοσοβικής καταγωγής, αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι συστήνουν νέα μέσα για την κατανόηση και την επικοινωνία του καθεστώτος του Κοσσυφοπεδίου ως μη αναγνωρισμένου κράτους από την σερβική κυβέρνηση σε μια παγκόσμια σκηνή που υποστηρίζεται από ποδοσφαιρικές διοργανώσεις και χορηγίες.
Παρόμοιο παράδειγμα είναι η περίπτωση του Γερμανού ποδοσφαιριστή με τουρκική καταγωγή Μεσούτ Οζίλ που έχασε τη θέση του στη γερμανική εθνική ομάδα λόγω της πολιτικής του σχέσης με τον Τούρκο Πρόεδρο Ερντογάν. Ο Οζίλ αντέδρασε στην αντίληψη του κοινού ότι ήταν ανεπαρκώς Γερμανός υποστηρίζοντας ότι «οι άνθρωποι χρησιμοποίησαν τη φωτογραφία μου με τον Πρόεδρο Ερντογάν ως ευκαιρία για να εκφράσουν τις κρυμμένες ρατσιστικές τάσεις τους», καταλήγοντας ότι «Είμαι Γερμανός όταν κερδίζουμε, αλλά είμαι μετανάστης όταν χάνουμε».
Η έλλειψη λογοδοσίας και διαφάνειας στους επαγγελματικούς ποδοσφαιρικούς συλλόγους αντισταθμίζεται από την δυνατότητα που έχει δοθεί στους φιλάθλους καταναλωτές να σχολιάζουν, να εκφράζουν την ευφορία και δυσφορία τους και όποτε είναι δυνατόν να αλληλεπιδρούν με τους ποδοσφαιριστές στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Επιπλέον, η πολιτιστική και κοινωνική σύνθεση του οπαδισμού έχει αλλάξει και πιο συγκεκριμένα έχει ευθυγραμμιστεί με τους συγχρόνους δείκτες επιτυχίας και πρωταθλητισμού. Ιστότοποι όπως το γερμανικό transfermarkt με παγκόσμια εμβέλεια και ψηφιακές παραφυάδες σε 25 χώρες μεταξύ των οποίων η Ελλάδα, Βραζιλία, Ινδονησία, Τουρκία, Ιταλία, Μεξικό, Ιαπωνία, Ολλανδία, Ρουμανία, Γαλλία, Γερμανία και Ισπανία όχι μόνο παρέχουν πληθώρα πληροφοριών σχετικά με την τρέχουσα εμπορική αξία ποδοσφαιριστών, μεταγραφικές φήμες και απομονωμένες στατιστικές κατηγορίες αλλά καθιερώνουν την νοοτροπία ότι κάθε τι που συμβαίνει εκτός γηπέδου είναι εξίσου σημαντικό με το τι συμβαίνει εντός γηπέδου.
Η σταδιακή και επίμονη αποσύνδεση του ποδοσφαίρου από τη λεγόμενη παραδοσιακή και δημοφιλή βάση του δεν σημαίνει απαραίτητα ότι οι ποδοσφαιρικοί σύλλογοι και οι εταιρείες αθλητικών ειδών δεν ενδιαφέρονται να διατηρήσουν μια πολιτιστική και εμπορική σύνδεση μεταξύ του συλλόγου και των φιλάθλων και μεταξύ του επαγγελματισμού και της λαϊκής ιστορίας. Μια τέτοια σύνδεση δημιουργείται από το ισχυρό συναίσθημα της νοσταλγίας και πιο συγκεκριμένα νοσταλγία για ένα παρελθόν όπου το κεφάλαιο και ο επαγγελματισμός δεν ήταν η κινητήρια δύναμη του ποδοσφαίρου. Με την υποστήριξη ενός παγκόσμιου και απρόσωπου κεφαλαίου διαφημίσεις αθλητικών ειδών και στοιχηματισμού αναδημιουργούν έναν κόσμο αμόλυντο από μέσα κοινωνικής δικτύωσης, μεσάζοντες και ιδιοκτήτες αποκομμένους από το κοινωνικό και ταξικό πλαίσιο μέσα στο οποίο οι ομάδες έχουν διαμορφώσει την συλλογική τους ταυτότητα. Η σύγχρονη ποδοσφαιρική νοσταλγία περιλαμβάνει την επιμέλεια και προβολή μαυρόασπρου τηλεοπτικού αρχείου, άμεση επαφή μεταξύ φιλάθλων και ποδοσφαιριστών και φανέλες και γήπεδα που δεν έχουν ακόμα αποικιστεί από χορηγίες και διαφημίσεις. Η διαφήμιση δεν παίζει μόνο καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία νοσταλγίας, αλλά επίσης καθορίζει τα πράγματα τα οποία νοσταλγούν οι φίλαθλοι καταναλωτές. Στην σύγχρονη λαϊκή συνείδηση το κεφάλαιο δεν είναι μια ομοιογενής δύναμη που συμβάλει στην αποξένωση του φιλάθλου από το ποδόσφαιρο. Πρόσφατες εκστρατείες μάρκετινγκ από την Adidas και την Puma προσπαθούν να επανεισάγουν το οικείο κεφάλαιο στον χώρο του ποδοσφαίρου με την επανέκδοση φανελών που διαφημίζουν αυτοκίνητα FIAT και ζυμαρικά Barilla. Στην συγκεκριμένη περίπτωση οικείο κεφάλαιο μπορεί να χαρακτηριστεί οτιδήποτε οι φίλαθλοι καταναλωτές είναι σε θέση να γνωρίζουν και να καταναλώσουν.
Αντιμετωπίζει υπαρξιακή κρίση το ευρωπαϊκό ποδόσφαιρο; Έχει φτάσει σε αδιέξοδο η υπερανακύκλωση των αναμνήσεων του παρελθόντος; Από πολλές απόψεις το ευρωπαϊκό ποδόσφαιρο είναι πιο δυνατό από ποτέ, αλλά υπάρχει μόνο ως ένα κενό σημαίνον που περιμένει να γεμίσει από κρατικά επενδυτικά ταμεία με έδρα σε χώρες πλούσιες σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Η τρέχουσα κατάσταση του ευρωπαϊκού ποδοσφαίρου δείχνει ότι η ευρωπαϊκή οικονομία δεν είναι σε θέση να υποστηρίξει ποδοσφαιρικούς συλλόγους σε μεγάλες διοργανώσεις και απαιτεί την οικονομική βοήθεια χωρών, εταιρειών και συγκεκριμένων ατόμων των οποίων η κατανόηση της επιτυχίας του ποδοσφαίρου υπερβαίνει τα όρια ενός ποδοσφαιρικού γηπέδου και επεκτείνεται στον κόσμο της πολιτικής και των διεθνών σχέσεων.
