Οι τάσεις εξατομίκευσης στους καιρούς της μετα-δημοκρατικής ρευστότητας
Σε μια γηράσκουσα κοινωνία, όπως η ελληνική, η ηλικιακή κατηγορία των νέων ανθρώπων αποτελεί βέβαια μια ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα (στη βάση των διακριτών δημογραφικών της χαρακτηριστικών), μειονοτική έναντι των ηλικιακά μεγαλύτερων, δεν συνιστά όμως αυτονόητα μια ιδιαίτερη κοινωνική κατηγορία, εν προκειμένω δεν πρέπει να προσλαμβάνεται ως η νεολαία, όπως καταχρηστικά ονοματίζονται οι νεότερες γενεές στον δημόσιο λόγο. Η νεολαία συγκροτείται ως ιδιαίτερη κοινωνική κατηγορία στο βαθμό που πλάθει ένα ιδιαίτερο στυλ ζωής, ευρύτερα, μια διακριτή «κουλτούρα» έναντι εκείνης του υπόλοιπου πληθυσμού.
Η συγκρότηση της νεολαίας ως ιδιαίτερης και διακριτής κοινωνικής κατηγορίας αποτυπώνεται σε συγκεκριμένες περιόδους, όταν οι νέες και οι νέοι προτάσσουν διακριτές νοηματοδοτήσεις της κοινωνικής πραγματικότητας, ριζικά διαφορετικά αξιακά πρότυπα έναντι των κυρίαρχων – κατεστημένων πολιτισμικών σταθερών και συνακόλουθα υιοθετούν αναδυόμενες κοινωνικές πρακτικές, αμφισβητώντας, στο πεδίο της καθημερινής ζωής, τους κανόνες της θεσμικής πραγματικότητας.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, η ποσοτική έρευνα του Eteron μπορεί να θεωρηθεί ως ένα αξιόλογο βήμα για την κατανόηση των τάσεων ανάμεσα στους ηλικιακά νέους και νέες στη χώρα μας, η οποία μας βοηθά στην διαμόρφωση ερευνητικών υποθέσεων για τα χαρακτηριστικά τους στην δεδομένη συγκυρία, αλλά και για να απαντήσουμε στο ερώτημα κατά πόσο ανιχνεύονται τάσεις προς τη συγκρότηση των ηλικιακά νεότερων ως ιδιαίτερης κοινωνικής κατηγορίας, μιας νεολαίας εν προκειμένω. Τα δεδομένα της έρευνας επικεντρωμένα στα ιδεολογικά χαρακτηριστικά των νέων, την εμπιστοσύνη για μια σειρά από θεσμούς, το εύρος της κοινωνικο-πολιτικής συμμετοχής και τα θέματα της επικαιρότητας κατά την περίοδο διεξαγωγής της, μετά και τις πρόσφατες εθνικές εκλογές του Μαΐου και Ιουνίου 2023, μπορούν επίσης να συγκριθούν με τα δεδομένα των exit poll ως προς τη νεανική ψήφο.
Ένα πρώτο δεδομένο της έρευνας του Eteron αφορά στην αποτύπωση των ιδεολογικών τάσεων της ηλικιακής ομάδας του δείγματος. Το 22,2% του δείγματος δηλώνει ότι δεν εκφράζεται από καμία ιδεολογία και το 19,3% αποφεύγει να απαντήσει στο ερώτημα για το «ποιο ιδεολογικό-πολιτικό ρεύμα σας εκφράζει περισσότερο». Περίπου το ένα πέμπτο των νέων του δείγματος αποφαίνεται ότι δεν εκφράζεται από κάποια ιδεολογία και διακατέχεται από μόνη την «πίστη στο άτομο». Με δεδομένη την βαρύνουσα θέση που αποδίδει στο άτομο η φιλελεύθερη και η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία, συνολικά μπορούμε να θεωρήσουμε ότι περίπου ένα 40% στο δείγμα τείνει να προσχωρεί σε μια θέαση της κοινωνίας ως ενός εξατομικευμένου τόπου άρθρωσης των σχεδίων ζωής. Καταγράφεται εδώ, όπως και σε άλλες έρευνες, η επίταση των διαδικασιών της εξατομίκευσης, οι οποίες είναι εγγενείς και επιταχυνόμενες στο νεωτερικό καπιταλιστικό κοσμοσύστημα.
Τούτο βέβαια δεν σημαίνει την πλήρη απουσία στενών κοινωνικών δεσμών όσων μετέχουν στο ιδιότυπο σύγχρονο «μοναχικό πλήθος». Ειδικά όσον αφορά στην ελληνική πραγματικότητα, η οικογένεια και τα ευρύτερα συγγενικά δίκτυα διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στα σχέδια ζωής και τις επιλογές των νέων ανθρώπων, όπως επίσης και οι περισσότερο συγκυριακές εντάξεις σε ομάδες ομηλίκων.
Παραδόξως, ή όχι και τόσο, στις σύγχρονες κοινωνίες όσο εντονότερες είναι οι διαδικασίες της εξατομίκευσης τόσο εντονότερη προκύπτει η αναζήτηση ταυτίσεων, όχι πλέον στη βάση της ταξικής θέσης, αλλά στη βάση περισσότερο ή λιγότερο εφήμερων ταυτοτήτων και ταυτίσεων, με την εθνική, τοπική και θρησκευτική παράδοση να προσφέρεται ως ένα εσωτερικευμένο απόθεμα γνώσης, ικανό να προσφέρει ένα είδος αμοιβαιότητας προοπτικής, ασφάλειας και δεδομενικότητας στον πολύπλοκο και ρευστό κοινωνικό κόσμο.
Ο οπαδισμός, οι ομάδες των νταήδων που ασκούν βία στο όνομα της εθνικής ταυτότητας, του ανδρισμού, του σεξισμού και της «κατωτερότητας» των άλλων, των διαφορετικών, αλλά και οι μουσικές υποκουλτούρες, η τράπ για παράδειγμα, ίσως αποτελούν επιτελεστικές εκδηλώσεις στο πλαίσιο αναζητούμενων ταυτοτήτων και ταυτίσεων, ικανών να προσδώσουν ένα νόημα στην εξατομικευμένη πραγματικότητα, ιδίως όταν η εξατομίκευση εκδηλώνεται σε ένα περιβάλλον συστημικής κρίσης, η οποία ενισχύει τις τάσεις της απενσωμάτωσης από τους θεμελιώδεις κοινωνικούς θεσμούς. Αυτή είναι πιθανά η μία όψη του νομίσματος. Τα δεδομένα της έρευνας υποδεικνύουν και αντίρροπες τάσεις, αλλά και σημαντικές αντινομίες.
Στο ερώτημα σχετικά με το «πώς πιστεύετε ότι μπορεί να βελτιωθεί η ζωή σας» (ερώτηση δυνητικά πολλαπλών απαντήσεων) παρά την τάση των περισσοτέρων μελών του δείγματος της έρευνας να προκρίνουν την απάντηση «με την προσωπική μου προσπάθεια» (ποσοστό 66,2%), περίπου το ένα τρίτο των ερωτηθέντων δηλώνει ότι η βελτίωση του ατομικού βίου των νέων μπορεί να προκύψει μέσα από τη συλλογική δράση και την ευρύτερη πολιτική συμμετοχή στο υφιστάμενο θεσμικό πολιτικό περιβάλλον (κοντά στο 35%). Τούτα τα δεδομένα βέβαια αποτυπώνουν περισσότερο τις αξιακές τάσεις των νέων που συμμετείχαν στην έρευνα, καθώς όπως προκύπτει από τις απαντήσεις σε επόμενα ερωτήματα, η έμπρακτη κοινωνικο-πολιτική συμμετοχή εμφανίζει ισχνότερα ποσοστά.
Μόλις το 15,3% δηλώνει ότι έχει την εμπειρία της συμμετοχής σε μια «κοινωνική συλλογικότητα», το 12,4% έχει συμμετάσχει σε κάποια «φοιτητική παράταξη – σχήμα», το 10,6% σε «πολιτική οργάνωση – πολιτικό κόμμα» και μόλις το 6% σε «εργατικό σωματείο», εντάξεις οι οποίες πιθανόν και να αλληλεπικαλύπτονται, καθιστώντας την ενεργή κοινωνικο-πολιτική συμμετοχή σημαντικά ισχνότερη των αξιακών προσανατολισμών των μελών του δείγματος της έρευνας. Βέβαια, η συμμετοχή σε εκλογές κυμαίνεται μάλλον υψηλότερα από τον εθνικό μέσο όρο (το 70% δηλώνει ότι έχει ψηφίσει τουλάχιστον μια φορά), παρά την τάση αμφισβήτησης των πολιτικών κομμάτων: μόλις το 9,8% του δείγματος δηλώνει ότι εμπιστεύεται τα πολιτικά κόμματα, κατατάσσοντάς τα στην τελευταία θέση των αξιολογούμενων κοινωνικο-πολιτικών θεσμών, με τον στρατό, τις ανεξάρτητες αρχές και την αστυνομία να καταλαμβάνουν τις τρεις πρώτες θέσεις στον σχετικό κατάλογο.
Η μεγαλύτερη αντινομία στα ευρήματα της έρευνας αφορά στα συναισθήματα για το δυστύχημα στα Τέμπη συγκριτικά προς τα δεδομένα των εθνικών εκλογών του 2023. Περίπου το 73% των νέων του δείγματος της έρευνας δηλώνει ότι η τραγωδία στα Τέμπη «ήταν ένα γεγονός που επηρέασε την άποψή [τους] για την κυβέρνηση, με το ίδιο ποσοστό να δηλώνει ότι τα Τέμπη «επηρέασαν την άποψή [τους] για όλα τα κόμματα που έχουν κυβερνήσει». Αφενός, η οργή φαίνεται να πρυτανεύει ως το κυρίαρχο συναίσθημα για το δυστύχημα, με τούτο το συναίσθημα να κινητοποιεί περίπου το 38% των νέων που συμμετείχαν στην έρευνα σε συλλογικές και συμβολικές δράσεις διαμαρτυρίας. Αφετέρου, η ψήφος των νέων στις εθνικές εκλογές (Μάιος 2023) φαίνεται να επιβραβεύει την κυβέρνηση της δεξιάς, η οποία στις κινητοποιήσεις για τα Τέμπη αποτέλεσε τον βασικό αποδέκτη της ευρύτερης κοινωνικής διαμαρτυρίας.
Σύμφωνα με τη σύνοψη των δεδομένων των exit poll από την Eteron στην ψήφο των νέων από 17 έως 24 ετών, η ΝΔ καταγράφει μια άνοδο των τριών ποσοστιαίων μονάδων συγκριτικά προς τις εκλογές του 2019, ο ΣΥΡΙΖΑ μια θηριώδη κάμψη, της τάξης του 14%, με το ΠΑΣΟΚ και το ΚΚΕ να καταγράφουν μια άνοδο κοντά στις τέσσερις ποσοστιαίες μονάδες και το ΜΕΡΑ25 να παραμένει καθηλωμένο, με μικρές απώλειες στην ψήφο των νέων.
Πώς άραγε μπορεί να ερμηνευθεί τούτη η «μετάφραση» των συναισθημάτων της οργής σε μια «κινητοποιούσα δυσαρέσκεια», για τα Τέμπη εν προκειμένω, γοργά εξαντλούμενη σε πρόσκαιρες εκδηλώσεις της κοινωνικής διαμαρτυρίας, δίχως όμως να βρίσκει τον δρόμο της αποτύπωσής της στην θεσμική πολιτική ή μάλλον καλύτερα να παραχωρεί τη θέση της στην επιβράβευση των πολιτικά υπεύθυνων για τις ευρύτερες συνθήκες ανασφάλειας των νέων ανθρώπων;
Τα δεδομένα της έρευνας του Eteron σε μεγάλο βαθμό αποτυπώνουν το νέο πολιτισμικό περιβάλλον που θρέφει την μεταπολιτική μας ρευστότητα, στο πλαίσιο της οποίας επιβεβαιώνεται η δυστοπία της κυριαρχίας ενός «καθεστώτος παροντισμού», με τη συλλογική μνήμη εξουδετερωμένη και δίχως εναλλακτική προοπτική για το μέλλον. Οι υφιστάμενοι την εκμετάλλευση, οι επισφαλείς, οι στιγματισμένοι, οι εξωθούμενοι στο κοινωνικό περιθώριο, δείχνουν αδύναμοι να υφάνουν τη δική τους «ρεαλιστική ουτοπία». Ο «άγγελος της ιστορίας» τώρα στηλώνει τα μάτια του χαμηλά προς τα συντρίμμια του παρόντος, αδύναμος να στρέψει το βλέμμα του στο παρελθόν των σωρευμένων ερειπίων και να συνδέσει τον παροντικό με τον παρελθοντικό χρόνο σε μια αφήγηση για τις αιτίες των ανθρώπινων δεινών.
