Mind the Gender Gap: Πολιτικό-ιδεολογικές διαφορές μεταξύ των φύλων στις Ευρωεκλογές του 2024
Οι Ευρωεκλογές του 2024 στην Ελλάδα είναι μια εκλογική αναμέτρηση με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Από τη μια, καταγράφηκε το χαμηλότερο ποσοστό συμμετοχής, 41,4%, στην ιστορία της Μεταπολίτευσης. Το κομματικό σύστημα κατακερματίστηκε περαιτέρω, ενώ ακόμη και το πρώτο κόμμα σημείωσε σημαντικές απώλειες. Πιο συγκεκριμένα, η Νέα Δημοκρατία, έλαβε 12,2 ποσοστιαίες μονάδες λιγότερες από τις βουλευτικές εκλογές του Ιουνίου 2023. Ο αριθμός αυτός συνιστά την μεγαλύτερη απώλεια κυβερνώντος κόμματος στις Ευρωεκλογές. Μια τέτοια εικόνα εγείρει ερωτήματα αναφορικά με το κομματικό σύστημα της χώρας, το οποίο παρά τις ομοιότητες με ένα σύστημα «κυρίαρχου κόμματος», εξακολουθεί να παρουσιάζει σημάδια αστάθειας. Μια άλλη ενδιαφέρουσα πτυχή της αναμέτρησης είναι εκείνη των διαφορών στις εκλογικές προτιμήσεις τόσο μεταξύ των νεότερων ψηφοφόρων και των υπολοίπων ηλικιακών ομάδων, αλλά και μεταξύ των δύο φύλων1. Τη στιγμή μάλιστα που η Ακροδεξιά, παρά τις συνεχείς κομματικές ανακατατάξεις που υπέστη ο χώρος με την κατάρρευση κυρίως της Χρυσής Αυγής, έχει τελικά εδραιώσει τη θέση της στο κομματικό σύστημα με νέα ακροδεξιά κόμματα, αξίζει να διερευνηθεί περαιτέρω αν αυτή η άνοδος συνδέεται με ένα συγκεκριμένο ηλικιακό εκλογικό κοινό και με διακριτές επιλογές ανάμεσα στα δύο φύλα.
Σε γενικές γραμμές, το φύλο κατείχε μέχρι πρόσφατα δευτερεύοντα ρόλο στη μελέτη της εκλογικής συμπεριφοράς. Για μεγάλο χρονικό διάστημα, στις Δυτικές κοινωνίες, επικρατούσε η τάση ενός «γυναικείου συντηρητισμού» στη ψήφο, η οποία μάλιστα διακρινόταν για τη σταθερότητά της (βλ. Duverger 1955, και για την Ελλάδα βλ. Νικολακόπουλος & Παντελίδου-Μαλούτα 1988). Το σημείο-τομή στη μελέτη των διαφορών στην εκλογική συμπεριφορά με βάση το φύλο και στην αντιστροφή αυτού του συντηρητισμού ανάγεται στις προεδρικές εκλογές του 1980 στις ΗΠΑ. Από εκείνη την περίοδο και μετά, εντοπίζεται σε σχετικές μελέτες της εκλογικής συμπεριφοράς ο όρος gender gap2. Οι Inglehart & Norris (2000) διερευνούν περαιτέρω τον όρο και αναδεικνύουν την τάση των γυναικών στις δυτικές κοινωνίες να υποστηρίζουν περισσότερο αριστερά κόμματα λόγω των σημαντικών αλλαγών στους ρόλους τους στις σύγχρονες κοινωνίες. Διαπιστώνεται και η υπεραντιπροσώπευση του χώρου της ακροδεξιάς από άνδρες (μεταξύ άλλων βλ.Akkerman 2015, Anduiza & Rico 2023).
Πιο πρόσφατα, η διερεύνηση των πολιτικό-ιδεολογικών διαφοροποιήσεων με βάση το φύλο έχει προσελκύσει νέο ενδιαφέρον στο δημόσιο διάλογο (Financial Times, 2024) και στηρίζεται στην αναγνώριση των διαφορικών προσλήψεων, προβλημάτων, προκλήσεων, και αναγκών που, κυρίως αλλά όχι μόνο, μπορεί να αντιμετωπίζουν οι γυναίκες στην καθημερινή τους ζωή. Η πρόσφατη έρευνα που πραγματοποίησε το ΕΤΕΡΟΝ, σε συνεργασία με το King’s College London γύρω από ζητήματα φύλου αντικατοπτρίζει σημαντικές διαστάσεις ακριβώς αυτής της επίκαιρης συζήτησης. Η μελέτη μας έρχεται να συμπληρώσει αυτή τη συζήτηση περί έμφυλων ταυτοτήτων στην Ελλάδα δίνοντας έναν περισσότερο «πολιτικό» προσανατολισμό. Εξετάζουμε πως διαφοροποιούνται οι ιδεολογικές τοποθετήσεις στην Ελλάδα παραμονές των Ευρωεκλογών του 2024 με βάση το φύλο. Η συζήτηση που ακολουθεί στηρίζεται σε πρόσφατη έρευνα του προγράμματος Horizon 2020 ActEU3 που χρηματοδοτείται απευθείας και αποκλειστικά από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
Ξεκινώντας την παρουσίαση των αποτελεσμάτων με τις στάσεις απέναντι στη δημοκρατία και ειδικότερα με την αξιολόγηση της σημαντικότητάς της, εμφανίζεται μια πρώτη διαφοροποίηση μεταξύ των δύο φύλων, με τους άντρες να δηλώνουν, κατά μέσο όρο, λιγότερο ταυτισμένοι με την δημοκρατία ως πολίτευμα (βλ. διάγραμμα 1α). Αν και η διαφορά δεν είναι μεγάλη, η κατανομή των γυναικών είναι ορατά στρεβλωμένη προς μια θετικότερη στάση προς τη δημοκρατία. Αντίστοιχα, όταν καλούνται να αξιολογήσουν την ποιότητα της δημοκρατίας σήμερα στην Ελλάδα (βλ. διάγραμμα 1β), και πάλι οι άντρες είναι σε μεγαλύτερο βαθμό αρνητικά προδιαθετημένοι έναντι των γυναικών, αν και η διαφορά σε σύγκριση με την προηγούμενη ερώτηση είναι μικρότερης κλίμακας.
Διάγραμμα 1
α. Σημαντικότητα δημοκρατικής διακυβέρνησης
β. Ικανοποίηση από τον τρόπο λειτουργίας της δημοκρατίας στην Ελλάδα
Το χάσμα μεταξύ των δύο φυλών είναι, ωστόσο, πολύ σαφέστερο όσον αφορά την μετανάστευση. Ο μεν πρώτος δείκτης αποτυπώνει μια αμιγώς οικονομική διάσταση (βλ. Διάγραμμα 2α), ενώ ο δεύτερος σχετίζεται με μια ευρύτερη αξιολόγηση μιας κοινωνίας συμπερίληψης και ενσωμάτωσης των μεταναστών στη χώρα (βλ. διάγραμμα 2β). Οι γυναίκες και στις δύο περιπτώσεις τοποθετούνται περισσότερο σε «μεσαίες» θέσεις στη κλίμακα απαντήσεων. Και στις δύο διαστάσεις, οικονομική και κοινωνική-συμπεριληπτική, οι γυναίκες είναι περισσότερο θετικά προδιατεθειμένες απέναντι στη μετανάστευση. Αναγνωρίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό οφέλη για την οικονομία της χώρας από την είσοδο μεταναστών, αλλά και για την κοινωνία συνολικότερα.
Διάγραμμα 2
α. Στάσεις απέναντι σε μετανάστες/στριες. Οικονομική διάσταση
β.Στάσεις απέναντι σε μετανάστες/στριες. Αντίκτυπος στην κοινωνία
Από μια πρώτη αποτύπωση των τοποθετήσεων των δύο φύλων στον άξονα Αριστεράς-Δεξιάς (βλ. διάγραμμα 3) διαπιστώνεται μια περισσότερο αριστερόστροφη προδιάθεση των γυναικών. Το 65% των γυναικών αυτοτοποθετείται στα αριστερά της κλίμακας, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τους άνδρες είναι στο 54,6%. Αντίστοιχες διαφοροποιήσεις στοιχειοθετούνται και από την αυτοτοποθέτηση στο ευρωπαϊκό δίπολο (βλ. διάγραμμα 4). Από τη μια πλευρά, περισσότεροι άνδρες του δείγματος της έρευνας δείχνουν θερμή υποστήριξη της πορείας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης (10,3% έναντι 5,1% των γυναικών), αλλά από την άλλη πλευρά μεγαλύτερο είναι το ποσοστό και εκείνων που υιοθετούν ακραίες αντιευρωπαϊκές στάσεις (6,7% έναντι 3,9% των γυναικών). Εν κατακλείδι, παραμονές των Ευρωεκλογών του 2024 η υπερεθνική διαιρετική τομή (Hooghe & Marks 2018) σχετίζεται κυρίως με τις αρνητικές θέσεις των ανδρών, εφόσον σε μεγαλύτερο βαθμό εκφράζουν μια δομική αντίθεση προς την ΕΕ, ενώ οι περισσότερες γυναίκες επιλέγουν μια ουδέτερη στάση.
Διάγραμμα 3
Αυτοτοποθέτηση στον άξονα Αριστερά-Δεξιά
Διάγραμμα 4
Στάσεις απέναντι στην πορεία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης
Ποια είναι όμως η επίδραση αυτών των μεταβλητών που είδαμε μέχρι στιγμής στην εκλογική συμπεριφορά και ειδικότερα στην υποστήριξη κομμάτων της ριζοσπαστικής δεξιάς; Στην εκλογική ανάλυση αυτό ελέγχεται συνήθως με πολυπαραγοντικές μεθόδους ανάλυσης που προσπαθούν να καλύψουν πλήθος πιθανών προσδιοριστικών παραγόντων.
Στο διάγραμμα 5 οπτικοποιείται ένα μοντέλο λογιστικής παλινδρόμησης αναφορικά με την προδιάθεση ψήφου προς τα ακροδεξιά κόμματα4. Ξεκινώντας από μια σειρά πολιτικοιδεολογικών θέσεων, γίνεται εμφανής η επίδραση της ιδεολογίας και των προβληματισμών γύρω από τη μετανάστευση, αλλά και των στάσεων απέναντι στην ΕΕ. Ειδικότερα, η ιδεολογική τοποθέτηση στα δεξιά της κλίμακας Αριστερά-Δεξιά, η εναντίωση στην μετανάστευση και την ΕΕ, προκύπτει να συναρτώνται με υψηλότερη προδιάθεση υποστήριξης ακροδεξιών κομμάτων. Ταυτόχρονα, σημαντικό είναι και το κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον. Άτομα που κατοικούν στην επαρχία, και όχι σε μεγάλα αστικά κέντρα, τείνουν να έχουν υψηλότερη προδιάθεση ψήφου σε ακροδεξιά κόμματα, κρατώντας σταθερούς όλους τους υπόλοιπους παράγοντες του μοντέλου μας.
Με άλλα λόγια, το τυπικό προφίλ ενός ψηφοφόρου της Ακροδεξιάς, χαρακτηρίζεται από δεξιόστροφες ιδεολογικές τοποθετήσεις, εναντίωση στην μετανάστευση, και επικριτική στάση στην ΕΕ. Μικρή έκπληξη μέχρι εδώ. Ωστόσο, η δυσαρέσκεια με τον τρόπο που λειτουργεί η δημοκρατία δεν φαίνεται να μεταφράζεται αυτομάτως και σε υποστήριξη των ακροδεξιών κομμάτων. Αυτό το εύρημα, πιθανότατα, προκύπτει από τη γενικευμένη δυσαρέσκεια των Ελλήνων πολιτών προς το δημοκρατικό πολίτευμα και την εκτεταμένη κρίση νομιμοποίησης, αλλά και από την αναζήτηση εναλλακτικών πολιτικών οχημάτων για διοχέτευση πολιτικών απογοητεύσεων.
Την ίδια στιγμή, ο ρόλος της ηλικίας και του επιπέδου εκπαίδευσης στην πριμοδότηση αυτών των κομμάτων είναι περισσότερο αμφίσημος. Η γενική τάση δείχνει τις μικρότερες ηλικίες να προσελκύονται λιγότερο από την Ακροδεξιά. Η ηλικιακή ομάδα μεταξύ 30-39 ετών είναι αυτή που έχει την μεγαλύτερη πιθανότητα να υποστηρίξει ακροδεξιά κόμματα (έναντι της ομάδας 18-29). Η συμμετοχή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση δεν περνάει το κατώφλι της στατιστικής σημαντικότητας στην συγκεκριμένη περίπτωση, αν και συχνά από άλλες μελέτες σε χώρες της ΕΕ εμφανίζεται ως σημαντικός αποτρεπτικός παράγοντας για την ψήφο σε ακροδεξιά κόμματα. Σε αυτό ακριβώς το σημείο, αποκτά την πλήρη σημασία της η διάσταση του φύλου στη μελέτη της ανάδειξης των ακροδεξιών κομμάτων. Με τους υπόλοιπους παράγοντες σταθερούς στο μοντέλο της ανάλυσής μας, το φύλο (δηλαδή το να είναι κανείς γυναίκα, έναντι το να είναι άνδρας) ασκεί στατιστικά σημαντική αρνητική επίδραση στην προδιάθεση ψήφου προς ακροδεξιά κόμματα. Αυτό δεν σημαίνει πως η ψήφος στην Ακροδεξιά προκύπτει αποκλειστικά από άντρες, αλλά πως συγκριτικά μεγαλύτερο μέρος του κοινωνικού ακροατηρίου της Ακροδεξιάς συγκροτείται από άνδρες.
Διάγραμμα 5
Προσδιοριστικοί παράγοντες προδιάθεσης εκδήλωσης ψήφου προς κόμματα της ριζοσπαστικής δεξιάς (2024)
Συμπερασματικά, η μελέτη μας ανέδειξε ορισμένα σημάδια ενός πολιτικό-ιδεολογικού gender gap, ενώ την ίδια στιγμή στο δημόσιο διάλογο εντοπίζεται μια συζήτηση περί έμφυλων ταυτοτήτων. Από τη δική μας αρχική προσέγγιση σε αυτό το σύνθετο θέμα, προκύπτουν διαφορές που αποτυπώνουν ένα εκκρεμές στην ελληνική κοινωνία ανάμεσα σε τάσεις συντηρητισμού από μέρος του ανδρικού πληθυσμού και ενδείξεων κοσμοπολιτισμού σε μεγαλύτερο (συγκριτικά) τμήμα γυναικών. Το μέγεθος και η κατεύθυνση αυτών των διαφορών αναμφίβολα ποικίλλουν ανάλογα με τις πολιτικές και κομματικές προτιμήσεις. Σε γενικές γραμμές, ωστόσο, οι άνδρες φαίνεται να επιλέγουν περισσότερο κόμματα της ριζοσπαστικής δεξιάς. Οι απόψεις αυτών των κομμάτων για το μεταναστευτικό και για την πορεία της ΕΕ αναμφίβολα σχετίζονται αυτή την τάση. Σχετική με αυτή τη συζήτηση του gender gap είναι και η επικριτική στάση που τα κόμματα αυτά αρθρώνουν απέναντι σε ζητήματα συμπερίληψης, έμφυλων διακρίσεων, και κοινωνικών ρόλων.
Προς το παρόν, από την παρούσα μελέτη έγινε μια πρώτη απόπειρα σε εμπειρικό επίπεδο να διερευνηθεί αυτό το χάσμα μεταξύ των δύο φύλων. Η πορεία του καθώς και η διεύρυνσή του ή μη, δεν είναι σαφής, και οι πολιτικές του επιπτώσεις παραμένουν σε μεγάλο βαθμό ακόμα αδιερεύνητες. Αν με σαφήνεια αναδειχθεί αυτό το gender gap θα πρέπει να αναζητηθούν τα βαθύτερα αίτια στη βάση μιας πολιτικής όσο και κοινωνιολογικής προσέγγισης, αλλά και οι ενδεχόμενες επιπτώσεις για τον πολιτικό ανταγωνισμό και τις πολιτικές δυνάμεις της χώρας.
Βιβλιογραφία
“A new global gender divide is emerging” (2024), Financial Times. Διαθέσιμο: https://www.ft.com/content/29fd9b5c-2f35-41bf-9d4c-994db4e12998
Akkerman, T. (2015) “Gender and the Radical Right in Western Europe: A Comparative Analysis of Policy Agendas”, Patterns of Prejudice 49(1–2): 37–60.
Anduiza, E., & Rico, G. (2023) “Sexism and the far-right vote: The individual dynamics of gender backlash”, AmericanJournal of Political Science, Advance online publication. https://doi.org/10.1111/ajps.12759.
Baldez, L. (2001) “The UN Convention to eliminate all forms of discrimination against women (CEDAW): A new way to measure women’s interests”, Politics and Gender 7(3): 419-423.
Campbell, R. (2016) “Gender and Voting” στο Arzheimer, K., Lewis-Beck, M.S., Evans, J. (eds). The SAGE Handbook of Electoral Behaviour, London: SAGE Publications: 159-176.
Duverger, M. (1955) The Political Role of Women, Paris: UNESCO.
Hooghe, L. & Marks, G (2018) “Cleavage theory meets Europe’s crises: Lipset, Rokkan, and the transnational cleavage”, Journal of European Public Policy 25(1): 109-135.
Inglehart, R. & Norris, P. (2000) “The Developmental Theory of the Gender Gap: Women’s and Men’s Voting Behavior in Global Perspective”, International Political Science Review 21(4): 441–463.
Νικολακόπουλος, Ηλ. & Παντελίδου -Μαλούτα, Μ (1988) Έρευνα για την πολιτική συμπεριφορά των γυναικών, EKKE/ΓΓI, Aθήνα.
Shorrocks, R. (2022) Women, Men, and Elections: Policy Supply and Gendered Voting Behaviour in Western Democracies, New York: Routledge.
- Βλ. αποτελέσματα από το κοινό Exit poll των εταιριών Metron Analysis, Alco, Marc, MRB, GPO, Pulse για τις Ευρωεκλογές του 2024.[↩]
- Ο όρος «χάσμα ανάμεσα στα δύο φύλα» έχει αναμφίβολα στις μέρες μας πολυδιάστατη σημασία. Ο όρος ανήκει στην Eleanor Smeal, προέδρου το 1981 του National Organization for Women (NOW). Από τις περισσότερες μελέτες θα λέγαμε ότι δεν εντοπίζονται διαφορές στην εκλογική συμπεριφορά με βάση το φύλο και όταν αυτές υπάρχουν, μπορεί να συνδέονται με το θεσμικό πλαίσιο, την εκπροσώπηση μειονοτικών ομάδων και με φυλετικές διαφορές. Υπάρχει μάλιστα μια επιστημονική διαμάχη κατά πόσο υφίσταται αυτό το “gender gap” ή αντιθέτως μπορούμε να μιλάμε για ένα “gender overlap” (Baldez 2001). Βλ. αναλυτικότερα την επισκόπηση των σχετικών με το θέμα μελετών από Campbell (2016) καθώς και την πρόσφατη συγκριτική μελέτη της Shorrocks (2022).[↩]
- Η έρευνα διεξήχθη διαδικτυακά (CAWI) από την IPSOS μεταξύ 15 Απριλίου και 29 Μαΐου 2024 με δειγματοληψία με προκαθορισμένα ποσοστά και συνολικό δείγμα 1300 άτομα, και στόχο τους πολίτες 18-75 ετών. Η ερώτηση στην έρευνα για το φύλο συμπεριελάμβανε και τις κατηγορίες «Μη-δυαδικό φύλο», «Άλλο (και σημειώνεται)» και «Προτιμώ να μην απαντήσω». Δεν εντάσσονται στη μελέτη μας επειδή το δείγμα σε αυτές είναι εξαιρετικά μικρό. Περισσότερες πληροφορίες για το πρόγραμμα στην ιστοσελίδα www.acteu.org, [↩]
- Η εξαρτημένη μεταβλητή είναι η ερώτηση της προδιάθεσης ψήφου όπου οι ερωτώμενοι κλήθηκαν να απαντήσουν για μία σειρά κομμάτων που εκπροσωπούνται στη Βουλή μετά τις εκλογές του 2023. Ως ακροδεξιά κόμματα έχουν ταξινομηθεί η Ελληνική Λύση, Σπαρτιάτες, και Νίκη.[↩]