Jonathan Even-Johar: «Αν υπάρχει ένα μέρος όπου διασταυρώνονται ιστορικές αφηγήσεις και ποδόσφαιρο, αυτό είναι τα Βαλκάνια»

Tijs Hardam
Ερευνητής στην πλατφόρμα Football Makes History

Jonathan Even-Johar
Σύμβουλος στρατηγικής ανάπτυξης του AHK Research Centre στο Άμστερνταμ, ιδρυτικό μέλος της πλατφόρμας Football Makes History

Δημήτρης Ραπίδης
Υπεύθυνος Χρηματοδοτικών Προγραμμάτων και Πολιτικός Ερευνητής ΕΤΕΡΟΝ

Αναφέρεται συχνά ότι το ποδόσφαιρο αποτελεί «αντανάκλαση της κοινωνίας». Με ποιους συγκεκριμένους τρόπους έχει λειτουργήσει το ποδόσφαιρο ως καθρέφτης ιστορικών και κοινωνικών αλλαγών; Θα μπορούσατε να δώσετε ένα παράδειγμα ή ένα συγκεκριμένο ιστορικό γεγονός όπου αυτή η εκτίμηση επαληθεύεται;

Υπάρχουν πολλά παραδείγματα για το πώς το ποδόσφαιρο, ένα άθλημα που έχει τις ρίζες του στην κοινωνία, επηρεάστηκε από ευρύτερες ιστορικές αλλαγές. Ένα παράδειγμα που μπορούμε να αναφέρουμε είναι αυτό της αποαποικιοποίησης. Η πορεία ανεξαρτησίας πολλών χωρών ήταν μια διαδικασία που δεν άλλαξε μόνο τα πράγματα στην πολιτική σφαίρα, αλλά είχε αποτελέσματα και στον τρόπο οργάνωσης του διεθνούς ποδοσφαίρου.

Για παράδειγμα, η αλλαγή στη δομή μεταξύ του Παγκοσμίου Κυπέλλου του 1966 και των επόμενων τουρνουά επηρεάστηκε έντονα από τη διαδικασία της αποαποικιοποίησης. Όσον αφορά τις ποδοσφαιρικές ομάδες στις οποίες επετράπη να συμμετάσχουν το 1966, δόθηκε το «πράσινο φως» μόνο σε μία ομάδα από την Αφρική, την Ασία και την Ωκεανία. Αυτό σήμαινε ότι μέχρι το τουρνουά του 1966, το Παγκόσμιο Κύπελλο ήταν σε μεγάλο βαθμό μια υπόθεση της Δύσης.

Λόγω της αποαποικιοποίησης και της εμφάνισης νέων εθνικών ομάδων, αυξήθηκε η πίεση στις ποδοσφαιρικές ομοσπονδίες να εφαρμόσουν αλλαγές. Το μποϊκοτάζ του 1966 από τα αφρικανικά έθνη, μαζί με μια αλλαγή στην ηγεσία της FIFA, οδήγησαν στην επέκταση του τουρνουά και με τα χρόνια, ο αριθμός των εθνικών ομάδων που συμμετέχουν αυξήθηκε από 16 σε 24 και τελικά σε 32.

Άλλα παραδείγματα όταν σκεφτόμαστε ιστορικές και κοινωνικές αλλαγές που βρίσκουν άμεση αναφορά στο ποδόσφαιρο σχετίζονται με την κοινωνική ιστορία και την άνοδο της μεσαίας τάξης, την εκβιομηχάνιση και την αποβιομηχάνιση, την άνοδο της καταναλωτικής κοινωνίας,  την παγκοσμιοποίηση, διάφορες μορφές χειραφέτησης περιθωριοποιημένων ομάδων κ.λπ. Σε αυτές και σε άλλες διαδικασίες, η πλατφόρμα μας Football Makes History επιδιώκει να παρουσιάσει απλές και ευανάγνωστες ιστορίες ως παραδείγματα, μαζί με την τροφοδότηση ενός υγιούς προβληματισμού, για να αποτελέσει το ποδόσφαιρο εργαλείο διαλόγου.

Μέσα από την πλατφόρμα Football Makes History οι συντελεστές υπογραμμίζετε τη σημασία της ποδοσφαιρικής κληρονομιάς στις σύγχρονες κοινωνικές εξελίξεις. Πως μπορεί η μελέτη της ιστορίας του ποδοσφαίρου να συμβάλει σε μια ευρύτερη κατανόηση της εθνικής ταυτότητας, των τοπικών κοινοτήτων, ακόμη και των διεθνών σχέσεων;

Όλα ξεκινούν από τις ομάδες. Οι ποδοσφαιρικοί σύλλογοι δεν είναι απλώς οι παίκτες και αποτελέσματα στο γήπεδο, σε ένα ματς. Οι σύλλογοι είναι κοινωνικοί θεσμοί, που συχνά αναπτύσσονται μέσα από συγκεκριμένες τοπικές κοινότητες και συντηρούνται από εκατοντάδες ή και χιλιάδες άτομα. Πάρτε, για παράδειγμα, την Μπαρτσελόνα. Ο σύλλογος ασκεί επίδραση πέρα και πάνω από τους σπουδαίους παίκτες που έχουν φορέσει τη φανέλα του στο βάθος των χρόνων, όπως ο Μέσι, ο Τσάβι, ο Κρόιφ και άλλοι, τους τίτλους και τις επιτυχίες του. Αν κοιτάξουμε βαθύτερα, υπάρχει μια ιστορία καταλανικής ταυτότητας. Ο σύλλογος έχει τις ρίζες του στην Καταλονία, μια περιοχή της Ισπανίας με τη δική της, ισχυρή πολιτιστική ταυτότητα και ιστορία αντίστασης ενάντια στον ισπανικό εθνικισμό. Μελετώντας έναν σύλλογο όπως η Μπαρτσελόνα, όχι μόνο μαθαίνουμε για το εκπληκτικό ποδόσφαιρο που έπαιξαν, αλλά και για το πώς η Ισπανία, στο πλαίσιο του έθνους-κράτους, αποτελείται από διαφορετικές, πολυεπίπεδες και συγκρουσιακές πολλές φορές ταυτότητες.

Συχνά οι σύλλογοι είναι βαθιά ριζωμένοι μέσα στις κοινωνίες και θα μπορούσε κανείς να βρει ιστορίες που αγγίζουν τόσο θέματα με πολιτικές αναφορές, όσο και ζητήματα που αναδεικνύουν τον τοπικισμό και την αίσθηση του ανήκειν. Υπάρχει διαφορά όσον αφορά τη μάθηση για το παρελθόν σε μια (κατασκευασμένη) εθνική ή διεθνή κλίμακα έναντι μιας τοπικής κλίμακας που καθοδηγείται και πλάθεται περισσότερο από την κοινότητα. Για παράδειγμα, η ιστορία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου διδάσκεται σε όλη την Ευρώπη συνήθως μέσω από το πρίσμα της γεωπολιτικής ανάλυσης, αλλά αν βρει κανείς και περιγράψει ένα ποδοσφαιρικό γεγονός που έλαβε χώρα μέσα στον πόλεμο, αυτό βοηθά τους μαθητές -τόσο εντός όσο και εκτός της επίσημης εκπαίδευσης- να συνδεθούν πολύ καλύτερα με αυτήν την ιστορία και το αξιακό πλαίσιο της εποχής. 

Σε αυτό που λέτε, μιλήστε μας λίγο παραπάνω για τη «γέφυρα» μεταξύ ιστορίας και ποδοσφαίρου, πώς έχουν χρησιμοποιηθεί ιστορίες, μύθοι και θρύλοι γύρω από το άθλημα για την κατασκευή και την ενίσχυση της αφήγησης ιστορικών γεγονότων ή εθνικών μύθων. 

Αν υπάρχει ένα μέρος όπου διασταυρώνονται ιστορικές αφηγήσεις και ποδόσφαιρο, αυτό είναι τα Βαλκάνια. Σε μια περιοχή που χαρακτηρίζεται από πολέμους και συγκρούσεις, πολλοί ποδοσφαιρικοί σύλλογοι των Βαλκανίων αντικατοπτρίζουν ένα παρελθόν που διαμορφώθηκε μέσα από τις εθνικές διαιρέσεις.

Στην κουλτούρα των βοσνιακών φιλάθλων, για παράδειγμα, είναι σύνηθες φαινόμενο οι οπαδοί να γεμίζουν τις εξέδρες των γηπέδων με εικόνες που τιμούν τα θύματα της γενοκτονίας της Σρεμπρένιτσα. Σε απάντηση, αντίπαλες ομάδες της πρώην Γιουγκοσλαβίας που θέλουν να προκαλέσουν τους αντιπάλους τους, συχνά συμμετέχουν με συνθήματα και πανό ή που εκφράζουν την υποστήριξη στους Σέρβους μαχητές του πολέμου εκείνων των ημερών. 

Έτσι, οι ποδοσφαιρικές ομάδες στα Βαλκάνια χρησιμεύουν ως «οχήματα» διαφορετικών πλευρών στις συγκρούσεις της περιοχής, με την οπαδική κουλτούρα κάθε συλλόγου να αντικατοπτρίζει τη δική της, εθνοτική ερμηνεία της ιστορίας.

Από τον αγωνιστικό χώρο και την κερκίδα μέχρι τις αίθουσες αποφάσεων διοικητικών οργάνων του ποδοσφαίρου, πως εξελίχθηκε ο ρόλος των γυναικών στο ποδόσφαιρο στο βάθος της ιστορίας; Ποιες προκλήσεις έχουν αντιμετωπίσει οι ποδοσφαιρίστριες και ποια η συνεισφορά του ποδοσφαίρου γυναικών εντός και εκτός γηπέδου;

Αυτό είναι ένα μεγάλο και αναδυόμενο πεδίο έρευνας, ανάλυσης και επικοινωνίας. Είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί ότι το ποδόσφαιρο γυναικών εξελίχθηκε ταυτόχρονα με το ποδόσφαιρο ανδρών, με σημείο κορύφωσης όσον αφορά τη δημοτικότητα και λαοφιλία τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και αμέσως μετά. Ωστόσο, αυτό που ακολούθησε ήταν μια περίοδος αρκετών δεκαετιών αποκλεισμού των γυναικών από το παιχνίδι και αυτή η εξέλιξη ήταν ιδιαίτερα αρνητική για την ανάπτυξή του.

Η νέα ιστορική έρευνα εδώ αξίζει να εστιάσει στο γεγονός ότι τέτοιες ιστορίες μπορούν να πλαισιωθούν μέσα από την προφορική ιστορία, στην οποία είναι πολύ σημαντικό να αναγνωριστούν οι αφηγήσεις εκείνων των γυναικών αθλητριών που έχουν οργανώσει, παίξει, διαμορφώσει και αναπτύξει περαιτέρω το ποδόσφαιρο γυναικών. Σε επίπεδο οργάνωσης της έρευνας, ειδικά τώρα που το θέμα αυτό λαμβάνει προσοχής, είναι σημαντικό να διασφαλιστεί η συνεργασία και στενή επικοινωνία μεταξύ εκείνων που βίωσαν την ιστορία και των ιστορικών και ερευνητών που τώρα επικεντρώνουν το επιστημονικό ενδιαφέρον τους στο συγκεκριμένο ζήτημα. 

Κοιτάζοντας το αύριο, ποια είναι εκείνα τα πεδία ιστορικής έρευνας που θα δοθεί μεγαλύτερη έμφαση; Ποια είναι η δική σας εκτίμηση; 

Στην πλατφόρμα μας εμβαθύνουμε σε μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων για να συνδέσουμε το ποδόσφαιρο με την ιστορία. Εκεί παρέχουμε επίσης συγκεκριμένες «εργαλειοθήκες» για δασκάλους και καθηγητές που θέλουν να ενσωματώσουν το ποδόσφαιρο στα μαθήματά τους, εμπνέοντας τους μαθητές να ανακαλύψουν την ιστορία μέσα από αυτό το δημοφιλές άθλημα.

Το επόμενο διάστημα στοχεύουμε να εντείνουμε τη συνεργασία μας με ποδοσφαιρικούς συλλόγους και να αναζητήσουμε πώς οι ιστορικοί, οι εργαζόμενοι και οι ερευνητές στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς μπορούν να βοηθήσουν τους ποδοσφαιρικούς οργανισμούς να αξιοποιήσουν τις δυνατότητες της ιστορικής έρευνας, της αφήγησης, της αρχειοθέτησης και των εργαλείων ανάδειξης.

Επίσης, ένα από τα βασικά πεδία στα οποία θέλουμε να εστιάσουμε την έρευνά μας είναι εκεί όπου τέμνεται το ποδόσφαιρο και η μελέτη της ιστορίας για την ένταξη κοινωνικών ομάδων σε ευρύτερα κοινωνικά σύνολα. Ποδοσφαιρικά ιδρύματα όπως η UEFA και η FIFA έχουν καταβάλει προσπάθειες για να δουν πώς μπορούν να καταπολεμήσουν κάθε μορφή διάκρισης τόσο εντός όσο και εκτός γηπέδων και η δική μας εκτίμηση είναι ότι η ιστορία και η μάθηση μπορεί να είναι ένα μονοπάτι υποστήριξης αυτής της πρωτοβουλίας. Η μεταλαμπάδευση της ιστορικής γνώσης στους οπαδούς και ό,τι μπορεί να τους διδάξει η ιστορία του συλλόγου τους σχετικά με τη συμμετοχή είναι ένα πολύ σημαντικό κεφάλαιο στην πορεία αυτή, με πρόσφατο παράδειγμα να είναι η δική μας συνεργασία με το Σπίτι της Άννας Φρανκ για την καταπολέμηση του αντισημιτισμού στο γήπεδο, στην πόλη του Άμστερνταμ.