Η συμμετοχή των νέων στις κινητοποιήσεις: Μια σύντομη διερεύνηση
Σύμφωνα με μια βαθιά εδραιωμένη αντίληψη η συμμετοχή των νεότερων ηλικιακά κατηγοριών του πληθυσμού στα κοινωνικά κινήματα και στις εκάστοτε κινητοποιήσεις διαμαρτυρίας είναι σαφώς πιο έντονη και μαζική σε σχέση με τις μεσαίες ή/και τις μεγαλύτερες ηλικιακές κατηγορίες. Η αντίληψη αυτή όμως στηρίζεται περισσότερο σε κάποια στερεότυπα παρά σε πραγματολογικά δεδομένα. Η πρόσφατη έρευνα του Eteron “Youth – Voice On” για τις τοποθετήσεις των νέων 17-34 ετών σε μια σειρά από πολιτικά, αξιακά και ιδεολογικά ζητήματα αποτελεί μια πολύ σημαντική συνεισφορά καθώς συμβάλλει ακριβώς στη δημιουργία μιας έγκυρης βάσης δεδομένων που μπορούν να αξιοποιηθούν για πιο εμπειρικά ενημερωμένες αναλύσεις.
Σε σχέση με τη συμμετοχή των νέων στις κινητοποιήσεις, που είναι το αντικείμενο αυτού του σημειώματος, η έρευνα του Eteron μας βοηθά να κατανοήσουμε τι συμβαίνει σήμερα, πώς αντέδρασαν οι νέοι και οι νέες μετά το δυστύχημα των Τεμπών και τις κινητοποιήσεις που ξέσπασαν. Τα δεδομένα αυτά θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για συγκριτικές αναλύσεις με αντίστοιχες στάσεις των νέων στο παρελθόν μετά από μεγάλα γεγονότα διαμαρτυρίας ή/ και γενικότερα με άλλες εμπειρικές έρευνες που έχουν γίνει για τις στάσεις και την πολιτική συμπεριφορά των νεότερων ηλικιακών ομάδων.
Οι εκάστοτε νέοι/ες αναμένουμε να συμμετέχουν περισσότερο στα κινήματα διαμαρτυρίας σε σχέση με τις μεγαλύτερες ηλικιακά κατηγορίες όχι τόσο εξαιτίας της εξιδανικευμένης και μάλλον ρομαντικής ιδέας περί του υποτιθέμενου εγγενούς ριζοσπαστισμού των νεαρότερων ηλικιακά ατόμων αλλά κυρίως εξαιτίας των συγκριτικά περισσότερων πόρων, βασικά του χρόνου, που στις σύγχρονες κοινωνίες οι νεότεροι/ες διαθέτουν.
Πράγματι στις μεταπολεμικές δεκαετίες η εξάπλωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και η μαζικοποίηση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης συνέβαλαν ώστε εκτεταμένες κατηγορίες του πληθυσμού να βρίσκονται για αρκετά χρόνια εκτός αγοράς εργασίας και συνήθως να καθυστερούν να αναλάβουν οικογενειακές ευθύνες με αποτέλεσμα η διαθεσιμότητα χρόνου για πιθανή συμμετοχή σε εγχειρήματα συλλογικής δράσης να είναι αυξημένη. Επίσης η κατοχή της ιδιότητας του μαθητή/τριας ή του φοιτητή/τριας μπορούν να δημιουργήσουν συλλογικές ταυτίσεις χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι συνεπάγονται και οδηγούν αυτομάτως στις συλλογικές ταυτότητες του είδους που συναντάμε στα κοινωνικά κινήματα. Οι κινηματικές συλλογικές ταυτότητες έχουν πολύ περισσότερο να κάνουν με την ανάπτυξη της πολιτικής αυτοσυνείδησης και την από κοινού συμμετοχή και την δυναμική που εκεί παράγεται παρά με κάποια εξωγενή χαρακτηριστικά.
Η ίδια άλλωστε η έννοια της νεότητας κατασκευάζεται κοινωνικά και το περιεχόμενο της ποικίλλει κάθε φορά. Πολλοί από τους κύριους πρωταγωνιστές της Γαλλικής Επανάστασης με τα σημερινά δεδομένα θα θεωρούνταν εξωφρενικά νέοι για να αναλάβουν ένα τέτοιου βεληνεκούς εγχείρημα αλλά στην εποχή τους οι άνθρωποι γύρω από την ηλικία των 30 ετών δεν θεωρούνταν και τόσο νέοι. Επανερχόμενοι στις σύγχρονες συνθήκες και στις τρέχουσες νοηματοδοτήσεις θα επιχειρήσουμε μέσα από μια συνοπτική, και εκ των πραγμάτων ελλειπτική, ιστορική αναδρομή σε κάποιες σημαντικές κινητοποιήσεις στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό των τελευταίων δεκαετιών να διερευνήσουμε τη συμβολή της συμμετοχής των νέων και τη σχέση αυτής της συμμετοχής με το γενικότερο πολιτικό προσανατολισμό της κάθε περιόδου.
Ήδη από τις απαρχές της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας κομβικής σημασίας είναι βέβαια οι φοιτητικές εξεγέρσεις της Νομικής και του Πολυτεχνείου το 1973 οι οποίες στο ευρύτερο πλαίσιο του αντιδικτατορικού κινήματος όχι μόνο σηματοδοτούν την έναρξη της αυτόνομης πολιτικής παρέμβασης του νεολαιίστικου κινήματος αλλά και παράγουν καταλυτικά πολιτικά αποτελέσματα. Το φοιτητικό κίνημα στα πρώτα μεταπολιτευτικά χρόνια της δεκαετίας του 1970 και ως τις αρχές της δεκαετίας του 1980 είναι μαζικότατο και συμβάλλει αποφασιστικά στην εμπέδωση και την εμβάθυνση της νεαρής δημοκρατίας. Οι νέοι και οι νέες της εποχής συμμετέχουν κατά δεκάδες χιλιάδες στις πολιτικές νεολαίες των κομμάτων της Αριστεράς, κοινοβουλευτικής και εξωκοινοβουλευτικής, ενώ έντονη είναι η νεολαιίστικη συμμετοχή και στις διάφορες συλλογικότητες του αναρχικού χώρου. Τα προωθητικά αιτήματα και οι διεκδικήσεις του φοιτητικού κινήματος έρχονται σε ώσμωση με τις διεκδικήσεις του εργατικού κινήματος στο οποίο επίσης συμμετέχουν ενεργά οι νέοι/ες.
Η μαζική πολιτική κινητοποίηση της ελληνικής κοινωνίας πολιτών με την καθοριστική πάντα συμβολή της νεολαίας οδηγεί επίσης στην αναζωογόνηση του φεμινιστικού κινήματος, στην επανεμφάνιση του κινήματος ειρήνης, στη δημιουργία για πρώτη φορά στην Ελλάδα του οικολογικού κινήματος, και στην εμφάνιση σε μικρότερη κλίμακα κινημάτων ενάντια στην υποχρεωτική στράτευση και για την προάσπιση των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων. Μέσα σε αυτή την περίοδο πολιτικού αναβρασμού ένα μεγάλο και πολύ ορατό κομμάτι των νέων κινητοποιείται συλλογικά εμπλεκόμενο σε πάσης φύσης εγχειρήματα κοινωνικής και πολιτικής αλλαγής τα οποία οραματίζονται το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας.
Η έλευση του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία υλοποιεί το αίτημα της πολιτικής αλλαγής και κάποιες από τις διεκδικήσεις των κοινωνικών κινημάτων αρχίζουν πλέον να ικανοποιούνται και να ενσωματώνονται στις κρατικές πολιτικές. Η μερική ενσωμάτωση κάποιων αιτημάτων συνοδεύεται από την ενσωμάτωση αρκετών ακτιβιστών προερχόμενων από τη νεολαία είτε στους κρατικούς μηχανισμούς είτε/και από την ανάληψη οικογενειακών υποχρεώσεων. Στα χρόνια της δεκαετίας του 1980 ο ριζοσπαστισμός της αμέσως προηγούμενης περιόδου έχει καταλαγιάσει ενώ η ιδιώτευση, ο πολιτικός κυνισμός και οι αξίες του ατομισμού κερδίζουν διαρκώς έδαφος στην κοινωνία γενικότερα αλλά και στη νεολαία ειδικότερα.
Οι πολιτικές νεολαίες και οι φοιτητικές παρατάξεις που πρόσκεινται στα κόμματα της Αριστεράς εξακολουθούν να απολαμβάνουν μαζικής συμμετοχής από τους/τις τότε φοιτητές/τριες αλλά είναι σαφές ότι το οραματικό στοιχείο έχει πλέον υποχωρήσει. Η πολιτική συμμετοχή είναι μάλλον παθητική και έχει περισσότερο να κάνει με την ένταξη και την αποδοχή γραφειοκρατικών δομών και μηχανισμών. Η ηγεμονία άλλωστε της Αριστεράς στη φοιτητική νεολαία, σε όλες τις εκφάνσεις της, που μέχρι τότε ήταν απόλυτη όχι μόνο αμφισβητείται αλλά και ανατρέπεται. Για πρώτη φορά μάλιστα στις φοιτητικές εκλογές του 1987 επικρατεί η ΔΑΠ, η φοιτητική παράταξη της Νέα Δημοκρατίας. Έκτοτε και μέχρι τις μέρες μας η ΔΑΠ κυριαρχεί στα ελληνικά πανεπιστήμια.
Η συντηρητική στροφή της ελληνικής νεολαίας συμβαδίζει με τη συντηρητική στροφή στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς. Η δεκαετία του 1980 κλείνει με δύο σημαντικά γεγονότα που σηματοδοτούν τη βαθιά πολιτική ήττα της Αριστεράς: το 1989 σε διεθνές επίπεδο καταρρέουν το ένα μετά το άλλο τα καθεστώτα του υπαρκτού σοσιαλισμού ενώ στην Ελλάδα ο ενιαίος Συνασπισμός των κοινοβουλευτικών κομμάτων της Αριστεράς σχηματίζει κυβέρνηση συνεργασίας με τη ΝΔ του Κώστα Μητσοτάκη. Άμεση συνέπεια της συγκυβέρνησης ΝΔ-ΣΥΝ ήταν η διάσπαση και ουσιαστικά η διάλυση των πολιτικών νεολαιών των κομμάτων που απάρτιζαν το Συνασπισμό.
Οι αρχές της νέας δεκαετίας χαρακτηρίζονται από την κυριαρχία της ελεύθερης αγοράς και της ιδεολογίας του λεγόμενου «τέλους της ιστορίας». Η ιδιωτική τηλεόραση και τα μαζικής κυκλοφορίας περιοδικά lifestyle αναπαράγουν απρόσκοπτα ένα μείγμα νεοφιλελεύθερων και συντηρητικών αξιών το οποίο γίνεται ευμενώς αποδεκτό από μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης και των τότε νέων. Μια πρώτη ηχηρή απάντηση απέναντι σε αυτή την ιδεολογική και πολιτική κυριαρχία της Δεξιάς έρχεται μάλλον απρόσμενα από το μαθητικό κίνημα του 1990-91. Οι τότε μαθητές λυκείου αντιδρώντας στις αυταρχικές ρυθμίσεις που επιχειρούσε να επαναφέρει το νομοσχέδιο του Υπουργείου Παιδείας καταλαμβάνουν τα σχολεία σε όλη τη χώρα και μαζί με άλλα μέλη της εκπαιδευτικής κοινότητας (κομμάτια εκπαιδευτικών και φοιτητών) δημιουργούν ένα μαζικό κίνημα αντίστασης το οποίο αναγκάζει την κυβέρνηση της ΝΔ να υποχωρήσει αποσύροντας το επίμαχο νομοσχέδιο.
Το κίνημα αυτό όμως παρόλη τη μαχητικότητα και τη μαζικότητα του αποτέλεσε μάλλον μια αναλαμπή παρά σηματοδότησε μια νέα στροφή προς τα αριστερά. Την επόμενη χρονιά πολλοί από τους ίδιους νέους συμμετέχουν στα εθνικιστικά συλλαλητήρια για το «Μακεδονικό» που διοργανώνει η κυβέρνηση της ΝΔ με την αρωγή των κομμάτων της αντιπολίτευσης (πλην του ΚΚΕ που στο μεταξύ έχει αποχωρήσει από το Συνασπισμό). Εξάλλου και οι ενίοτε μαζικές κινητοποιήσεις του εργατικού κινήματος εκείνης της περιόδου ενάντια στις επιχειρούμενες ιδιωτικοποιήσεις είναι κυρίως μάχες οπισθοφυλακών έχοντας κατά βάση αμυντικό χαρακτήρα.
Όταν το ΠΑΣΟΚ επανέρχεται στην εξουσία το 1993 το οργανωμένο συνδικαλιστικό κίνημα ασμένως συμβιβάζεται με την πολιτική των μερικών αποκρατικοποιήσεων που υλοποιεί η νέα κυβέρνηση. Η νεολαία της εποχής συμβαδίζει για μια ακόμη φορά με τις ευρύτερες πολιτικές διευθετήσεις και τα ιδεολογήματα που κυριαρχούν στην ελληνική κοινωνία. Στο φοιτητικό χώρο αξιοσημείωτη είναι η δημιουργία της ΕΑΑΚ από οργανώσεις της εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς και πολλούς ανένταχτους. Σε μια περίοδο συντηρητικοποίησης η ΕΑΑΚ όχι μόνο διατήρησε ζωντανό το φοιτητικό ριζοσπαστισμό, έστω και με μειοψηφικούς όρους, αλλά και πειραματίστηκε με αντι-ιεραρχικές και οριζόντιες μορφές οργάνωσης. Η ΚΝΕ άρχισε να έχει πάλι μια σχετικά μαζική υπόσταση μόνο προς τα τέλη της δεκαετίας του 1990 μέσα κυρίως από την έντονη δραστηριοποίηση του ΚΚΕ στις διαδηλώσεις ενάντια στη νατοϊκή επέμβαση στη Γιουγκοσλαβία.
Παράλληλα έξω από τα πανεπιστήμια σε στέκια κυρίως γειτονιών ένα άλλο μικρό κομμάτι της νεολαίας εντασσόταν στον αντιεξουσιαστικό και αναρχικό χώρο. Όπως φάνηκε στις διαδηλώσεις του αντι-παγκοσμιοποιητικού κινήματος στο γύρισμα του αιώνα οι διακόσιοι «γνωστοί-άγνωστοι» των αφορισμών των δελτίων ειδήσεων ήταν μάλλον μερικές χιλιάδες με πανελλαδική μάλιστα διάχυση.
Στην πρώτη δεκαετία του νέου αιώνα χωρίς να έχουν αλλάξει ουσιαστικά οι πολιτικοί συσχετισμοί και οι ιδεολογικές παραδοχές ένα κομμάτι των νέων της εποχής αντιδρά απέναντι στη διάψευση των προσδοκιών συμμετοχής και την αδυναμία παρακολούθησης των κυρίαρχων καταναλωτικών προτύπων. Στο πανεκπαιδευτικό κίνημα του 2006-07 και πολύ περισσότερο στην εξέγερση του Δεκεμβρίου του 2008 οι νέοι που συμμετέχουν απορρίπτουν τις κυβερνητικές πολιτικές και την κρατική καταστολή χωρίς όμως να προβάλλουν ένα όραμα για το μέλλον ή να υιοθετούν καινοτόμες μορφές οργάνωσης. Είναι χαρακτηριστικό ότι μέσα από αυτές τις κινητοποιήσεις η νεολαία του Συνασπισμού καταφέρνει για πρώτη φορά να αποκτήσει έναν ικανοποιητικό αριθμό μελών αλλά χωρίς να αμφισβητείται ποτέ η γραφειοκρατική οργάνωση και λογική.
Όταν ξεσπά η καπιταλιστική κρίση και η ελληνική οικονομία χρεοκοπεί στις κινητοποιήσεις ενάντια στα μέτρα λιτότητας και τα Μνημόνια που ακολουθούν ο ρόλος της νεολαίας και του φοιτητικού κινήματος είναι ήσσονος σημασίας. Στις κινητοποιήσεις του 2010-2012 που είναι οι πιο μαζικές από άποψης συμμετοχής σε όλη τη Γ΄ Ελληνική Δημοκρατία πρωτοστατούν τα εργατικά συνδικάτα και τα κόμματα της Αριστεράς. Ακόμα και στην παράλληλη στιγμή του αντιμνημονιακού κινήματος των Αγανακτισμένων το 2011 τον πρώτο λόγο έχουν ακτιβιστές/στριες που ήταν νέοι/ες στις προηγούμενες δεκαετίες.
Αι γενεαί πάσαι που έγραψε τότε και ένα πρωτοσέλιδο της Ελευθεροτυπίας. Οι νέοι/ες δηλαδή ακολουθούν και πάλι και συμβαδίζουν με τις ευρύτερες τάσεις στην κοινωνία. Συμμετέχουν όπως και οι μεγαλύτεροι σε ηλικία στα ποικίλα εγχειρήματα κοινωνικής οικονομίας και αλληλεγγύης που ξεπηδούν εκείνη την περίοδο, άλλοι/ες ακολουθούν την Άκρα Δεξιά ενώ άλλοι/ες πυκνώνουν τις γραμμές του αντιφασιστικού κινήματος. Ακόμα και μετά το 2015 όταν ο βασικότερος πολιτικός εκφραστής του αντιμνημονίου συνάπτει κυβερνητική συμμαχία με ένα εθνικιστικό κόμμα και σύντομα προσχωρεί στον υπαρκτό νεοφιλελευθερισμό οι νέοι και οι νέες δεν αντιδρούν ιδιαίτερα προτιμώντας και αυτοί, όπως και οι μεγαλύτεροι, είτε την ενσωμάτωση είτε την αποστράτευση.
Στην τρέχουσα δεκαετία των πολλαπλών κρίσεων και της σχεδόν απόλυτης πολιτικής κυριαρχίας της ελληνικής Δεξιάς οι νέοι/ες πράγματι πρωτοστατούν σε κάποιες σημαντικές κινητοποιήσεις (Νέα Σμύρνη, Τέμπη) ενώ συμμετέχουν ενεργά σε πληθώρα θεματικών κινημάτων (LGBTQ+, αντιρατσιστικό, περιβαλλοντικό).
Το μοτίβο δηλαδή δείχνει να αλλάζει και οι νέοι να μην συμβαδίζουν με την υπόλοιπη κοινωνία. Κάποιος/α βέβαια μπορεί να ισχυριστεί ότι και πάλι, όπως τη δεκαετία του 1990, έχουμε να κάνουμε με μια μικρή μειοψηφία των νέων της οποίας το πολιτικό αποτύπωμα μεγεθύνεται λόγω της πολιτικής χρεοκοπίας της κυβερνώσας Αριστεράς και να επικαλεστεί τα αποτελέσματα των πρόσφατων βουλευτικών εκλογών που δείχνουν ότι και οι νέοι ψήφισαν κυρίως συντηρητικά και ακροδεξιά κόμματα. Η διαφορά όμως είναι ότι οι αντιφάσεις που προκαλούν οι αλλεπάλληλες κρίσεις είναι τέτοιου βάθους που καθιστούν πολύ αδύναμη την ιδεολογική ηγεμονία και την πολιτική συνοχή του άρχοντος μπλοκ εξουσίας ενώ και τα σημερινά παιδιά σε αντίθεση με όλες τις προηγούμενες μεταπολιτευτικές γενιές έχουν γνωρίσει μόνο κρίσεις με ό,τι άδηλο μπορεί αυτό να συνεπάγεται για την εξέλιξης της πολιτικής τους συμπεριφοράς.
