Γυναικοκτονία: Ήρθε η ώρα για πιο τολμηρές φεμινιστικές πολιτικές

Χρήστος Παπαγιάννης
Διευθυντής Eteron

Η επίδραση του φεμινισμού στην Δημόσια Πολιτική αποτελεί κοινή παραδοχή. Από τα χρόνια της διεκδίκησης του δικαιώματος στην ψήφο για κάθε γυναίκα, όπου για σημαντικό τμήμα του Δυτικού κόσμου έγινε πράξη κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου, μέχρι πιο πρόσφατες και ενίοτε λιγότερο εμβληματικές μεταρρυθμίσεις, τα φεμινιστικά κινήματα έχουν αναπτύξει τη δυνατότητα να διαμορφώνουν ατζέντα και να επιδρούν στο πεδίο της χάραξης και υλοποίησης δημόσιας πολιτικής (Ackelsberg, 1992). Προς επίρρωση αυτής της παρατήρησης, αρκεί να εστιάσουμε στην απάντηση της ερώτησης “Γνωρίζετε/έχετε ακούσει τον όρο φεμινισμό” στην έρευνα του Eteron: οι θετικές απαντήσεις αγγίζουν το 98% (“Ναι” και “ξέρω τι σημαίνει”). 

Η παραπάνω διαπίστωση, επιβεβαιώνεται σε ποικίλα πεδία, τόσο του δημόσιου βίου, όσο φυσικά και σε αρκετές ερωτήσεις της έρευνας. Η ευρεία διάδοση των όρων «τοξική αρρενωπότητα» (66%), «πατριαρχική κοινωνία» (95%) και «γυναικοκτονία» (95.9%) συνηγορεί υπέρ της παρατήρησης της Martha A. Ackelsberg. Παρότι, αποτελεί αξιοπρόσεκτο εύρημα, το γεγονός ότι ίσως η πιο σημαντική αναλυτική έννοια της θεωρίας του φεμινισμού (σ.σ. «πατριαρχική κοινωνία») είναι τόσο διαδεδομένη στην ελληνική κοινωνία, το συγκεκριμένο κείμενο εστιάζει στον όρο «γυναικοκτονία» ¹. Το ενδιαφέρον για το συγκεκριμένο φαινόμενο, εμφανίζεται έντονα στις αναζητήσεις της Google (βλ. Πίνακα 1) στην Ελλάδα από το 2022 κι έπειτα. Αξίζει να αναφερθεί, ότι το ενδιαφέρον καταγράφεται ένα χρόνο μετά τον Ιανουάριο του 2021 και το ξέσπασμα του «ελληνικού metoo», όταν η δύο φορές Ολυμπιονίκης, Σοφία Μπεκατώρου αποκάλυψε την σεξουαλική επίθεση που δέχτηκε το 1998 από υψηλά ιστάμενο στέλεχος της Ελληνικής Ιστιοπλοϊκής Ομοσπονδίας.

Την ίδια χρονική περίοδο, παρατηρείται και σημαντική αύξηση στο εγχώριο ερευνητικό ενδιαφέρον για ζητήματα που σχετίζονται με το φαινόμενο των γυναικοκτονιών (βλ. Πίνακα 2). Παρατηρείται, συνεπώς, μια οριζόντια άνοδος του ενδιαφέροντος σε κοινωνικό και επιστημονικό επίπεδο για ένα φαινόμενο, το οποίο δεν αποτελεί κάτι πρωτόγνωρο για την ελληνική κοινωνία, αλλά για πολλές δεκαετίες δεν λάμβανε την σημασία που του αναλογούσε. 

Συγκεκριμένα, τα αποτελέσματα από το 1990 μέχρι το 2014 δείχνουν μηδενική ερευνητική δραστηριότητα όσον αφορά το φαινόμενο της «γυναικοκτονίας» στην Ελλάδα, γεγονός που υποδηλώνει την έλλειψη ενδιαφέροντος ή αναγνώρισης του θέματος ως σημαντικού ερευνητικού πεδίου κατά την εν λόγω περίοδο. Ωστόσο, από την πενταετία 2015-2019 παρατηρούμε μια αρχική αύξηση με 7 αποτελέσματα, που αποτυπώνει την απαρχή του ενδιαφέροντος για το θέμα. Η μεγάλη άνοδος στην πενταετία 2020-2024, με 102 αποτελέσματα, καταδεικνύει μια σημαντική αύξηση της ερευνητικής δραστηριότητας και ενδιαφέροντος γύρω από το ζήτημα αυτό. Αν εξετάσουμε, ακόμα πιο λεπτομερώς την βιβλιογραφική δραστηριότητα θα παρατηρήσουμε, ότι η άνοδος των αναφορών στον όρο αυτό εντοπίζεται κυρίως από το 2021 κι έπειτα (βλ. Πίνακα 3).

Σε αυτό το σημείο, είναι κομβικό να σημειωθεί ότι η τάση αυτή δεν αποτελεί μονάχα ελληνικό φαινόμενο, αλλά διεθνές. Η μελέτη της διεθνούς βιβλιογραφίας συνηγορεί προς το συμπέρασμα μιας συνολικότερης τάσης προς την εντονότερη μελέτη του φαινομένου αυτού τα τελευταία χρόνια. Ωστόσο, η παραπάνω παρατήρηση σε συνδυασμό με το γεγονός ότι 95.9% των Ελλήνων γνωρίζει τον όρο «γυναικοκτονία» και μάλιστα δηλώνει πως ξέρει επίσης τη σημασία του, αποτελούν ενδεικτικό στοιχείο της δύναμης του φεμινιστικού κινήματος να θέτει ζητήματα ψηλά στην ατζέντα. Πρόκειται για ακόμη μια απόδειξη, πως τα φεμινιστικά κινήματα έχουν καταφέρει να μετατρέπουν επιτυχώς ζητήματα που στο παρελθόν εκλαμβάνονταν ως ιδιωτικές υποθέσεις, όπως η ενδοοικογενειακή βία και τα αναπαραγωγικά δικαιώματα, σε κυρίαρχα θέματα του δημόσιου λόγου και εν τέλει σε δημόσιες πολιτικές (Ackelsberg, 1992; Gelb & Palley, 1987). 

Συγκεκριμένα, το φεμινιστικό κίνημα έχει συμβάλλει καθοριστικά στη διασφάλιση των αναπαραγωγικών δικαιωμάτων, ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες, με την πρόσφατα αρθείσα απόφαση-ορόσημο του Ανωτάτου Δικαστηρίου στην υπόθεση Roe v. Wade (1973) να νομιμοποιεί τις αμβλώσεις σε εθνικό επίπεδο. Αντίστοιχα, στην Βρετανία το φεμινιστικό κίνημα κατάφερε να προωθήσει σημαντικές νομοθετικές αλλαγές που βοήθησαν να μειωθεί το χάσμα στις αμοιβές μεταξύ των φύλων (Equal Pay Act) και να διασφαλιστεί η δίκαιη μεταχείριση των γυναικών σε αρκετά επαγγέλματα (Mazur, 2002, p. 98). Στην Ισπανία η σοσιαλιστική κυβέρνηση (PSOE) πιέστηκε από τα κινήματα και εισήγαγε απαγόρευσης της παρενόχλησης στο χώρο εργασίας κατά τη μεταρρύθμιση του εργατικού κώδικα του 1989. Φυσικά αυτές είναι μονάχα μερικές από τις επιτυχίες του φεμινιστικού κινήματος στην χάραξη δημόσιας πολιτικής. Όμως, αποτυπώνουν ανάγλυφα την ικανότητα του κινήματος αφού αναδείξει ένα ζήτημα στη δημόσια σφαίρα, αυτό να ωθήσει σε θεσμική αλλαγή.

Θα μπορούσε σε ένα τέτοιο ζήτημα να εξελιχθεί το φαινόμενο των γυναικοκτονιών; Παρότι ο όρος αυτός είναι σχετικά πρόσφατος ² στην επιστημονική βιβλιογραφία, ήδη από το από το 2007 και έπειτα σε 18 χώρες της Κεντρικής και Λατινικής Αμερικής -με ορισμένες διαφοροποιήσεις- ο όρος «γυναικοκτονία» (femicidio/feminicidio) τείνει να μετεξελιχθεί σε νομικό όρο (Gkoni-Karabotsou, 2021). Αυτό, σε δημόσιες πολιτικές, μεταφράζεται με διαφορετικό τρόπο σε κάθε χώρα, καθώς ο τρόπος θέσπισης του όρου επίσης διαφέρει. Συχνά, δεν αποτελεί ποινικό όρο και ούτε εξετάζονται τα βαθύτερα αίτια του προβλήματος. Επιπρόσθετα, ο ΟΗΕ και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) έχουν υιοθετήσει το συγκεκριμένο όρο, με την Ευρωπαϊκή Ένωση να ακολουθεί. Έτσι, τα τελευταία χρόνια σε αρκετές χώρες, δίνεται όλο και μεγαλύτερη έμφαση στην έμφυλη βία στο κομμάτι της δημόσιας πολιτικής. Εξάλλου, ήδη όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, με την περίπτωση της Ισπανίας, εδώ και δεκαετίες το φεμινιστικό κίνημα κατάφερε να μεταφέρει ζητήματα, όπως η έμφυλη βία από την ιδιωτική στη συλλογική σφαίρα. Αντίστοιχα, στην Ελλάδα έχουν ληφθεί πρωτοβουλίες ήδη από το 1985 με την ίδρυση της Γενικής Γραμματείας Ισότητας των Φύλων, που σήμερα ονομάζεται Γενική Γραμματεία Ισότητας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.

Υπάρχει, όμως η δυνατότητα για ακόμη πιο γενναιες κινήσεις; Με πιο απλά λόγια: έχει έρθει η στιγμή για νομική αναγνώριση του φαινομένου των γυναικοκτονιών στην Ελλάδα και για τη διαμόρφωση ενός ολιστικού πλάνου για την αντιμετώπισή του; Για να συμβεί αυτό, είναι κομβικό να τηρούνται μια αναγκαία και μια ικανή συνθήκη. Η αναγκαία συνθήκη, υπό το πρίσμα της ανταπόκρισης και της αλλαγής στη δημόσια πολιτική (Soroka & Wlezien, 2010), τηρείται: Το έρεισμα για ισχυρή λαϊκή νομιμοποίηση ενός συνεκτικού πλάνου για την αντιμετώπιση του φαινομένου υπάρχει. Η έρευνα του Eteron αποτυπώνει πως το 65,8% συμφωνεί με το συγκεκριμένο όρο (Συμφωνώ & Μάλλον συμφωνώ), ενώ το 79.4% θεωρεί πως είναι πιθανότερο μια γυναίκα να δεχτεί σωματική κακοποίηση. Ακόμα πιο κομβικό είναι πως η πλειοψηφία συμφωνεί (68,3%) πως «εγκλήματα σε βάρος γυναικών, όπως η βία, η κακοποίηση και η θανάτωση, πρέπει να τιμωρούνται αυστηρότερα σε σχέση με τα υπόλοιπα». Ισχύει το ίδιο και για την ικανή συνθήκη; Εκείνη συμπικνώνεται στην έννοια της «συμφωνίας» (congruence) μεταξύ των εμπλεκόμενων μερών και πιο συγκεκριμένα μεταξύ πολιτείας και κοινωνίας. Ως προς το σκέλος της κοινωνίας, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, παρατηρείται οριζόντια αποδοχή του γεγονότος ότι υπάρχει πρόβλημα έμφυλης βίας και γυναικοκτονιών στην Ελλάδα. 

Ωστόσο, παρότι υπάρχει μια αναγνώριση του προβλήματος και μια σαφής τάση της κοινωνίας, προς την κατεύθυνση της κατανόησης του έμφυλου χαρακτήρα ορισμένων εγκλημάτων, το οποίο αποτυπώνεται στο αίτημα για αυστηρότερες ποινές, οι θεσμοί έχουν ακόμα αρκετά σημαντικά βήματα να κάνουν για να μετατρέψουν σε δημόσιες πολιτικές ορισμένα από τα αιτήματα του φεμινιστικού κινήματος αναφορικά με τα ζητήματα έμφυλης βίας. Με την καταγραφή των γυναικοκτονιών (βλ. πίνακα, να βαίνει αυξανόμενη σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛ.ΑΣ. που επικαλείται η έκθεση της Γενικής Γραμματείας Ισότητας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (2023) και την ολοένα μεγαλύτερη προσοχή που δίνουν στο ζήτημα αυτό οι πολίτες, είναι σαφές ότι ο δρόμος για περισσότερες πρωτοβουλίες σε ζητήματα έμφυλης βίας και μεγαλύτερη ανταπόκριση στα αιτήματα του φεμινιστικού κινήματος είναι ανοιχτός. 

Ποια είναι όμως τα αιτήματα του εγχώριου φεμινιστικού κινήματος για την έμφυλη βία και τις γυναικοκτονίες; Μεταφράζονται όλα σε δημόσιες πολιτικές; Τι έχει ήδη κάνει η Γενική Γραμματεία Ισότητας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων προς αυτή την κατεύθυνση; Όλα αυτά είναι καίρια ερωτήματα, τα οποία αξίζουν να απαντηθούν, σε επόμενες αναλύσεις. Ωστόσο, αν υπάρχει ένα επιμύθιο από το παραπάνω κείμενο, αυτό συμπικνώνεται στην εξής φράση: Χάρη στο ελληνικό φεμινιστικό κίνημα πλέον όλες και όλοι βλέπουν ότι υπάρχει πρόβλημα έμφυλης βίας στην χώρα και έχει έρθει η ώρα να ληφθούν περισσότερα μέτρα και να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση σε τολμηρές συνεκτικές πολιτικές αντιμετώπισης του φαινομένου.