Έμφυλες ανισότητες. Γυναικεία σώματα και αναπαραγωγικές τεχνολογίες

Την τελευταία δεκαετία πληθαίνουν τα κείμενα, τα άρθρα, τα σχόλια, και οι αναφορές που επισημαίνουν τον έλεγχο και την εκμετάλλευση του γυναικείου σώματος στα πλαίσια της ιατρικά υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στην Ελλάδα. Ήδη, από το 2013 το περιοδικό HOTDOC φιλοξένησε ένα εκτενές αφιέρωμα στη δωρεά ωαρίων ¹, ενώ, λίγα χρόνια αργότερα, το 2017, σε άρθρο εφημερίδας με τίτλο «Οι Ελληνίδες πουλάνε τα ωάριά τους λόγω κρίσης (και με έκπτωση)» ² γίνεται εκτενής αναφορά στην (υπερ)προσφορά ωαρίων στην Ελλάδα και στο γεγονός ότι συχνά εξάγονται στην Ευρώπη, την Αυστραλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι αναφορές αυτές, ωστόσο, εμφανίζονται κάθε φορά ως μεμονωμένες περιπτώσεις, ως παρεκτροπές, που αφενός δε συνάδουν με την πραγματικότητα, αλλά ούτε και θίγουν εν τέλει το προφίλ της Ελλάδας ως προορισμό ιατρικού τουρισμού με υψηλή τεχνολογία και εξειδίκευση στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή.

Όμως, σε δημοσίευση της ESHRE (Ευρωπαϊκή Ένωση Ανθρώπινης Αναπαραγωγής κι Εμβρυολογίας) το 2017 αναφέρεται ότι η Ελλάδα συγκαταλέγεται μαζί με τη Ρωσία και την Ουκρανία στις χώρες εκείνες όπου η δωρεά ωαρίων για καθαρά οικονομικούς λόγους αφορά ένα υψηλό ποσοστό ³. Επίσης, σε αναφορά ιστότοπου που δημοσιεύτηκε στις 7 Ιανουαρίου 2020 η Ελλάδα αναφέρεται ως ο τέταρτος δημοφιλέστερος προορισμός σε όλο τον κόσμο για δωρεά ωαρίων ⁴. Οι Anastasia Paraskou και Babu George (2017) ⁵ στην έρευνά τους για την αγορά «αναπαραγωγικού τουρισμού» στην Ελλάδα, –που βασίστηκε σε 14 ανοιχτές συνεντεύξεις με επαγγελματίες από το χώρο της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής στην Ελλάδα και 130 ερωτηματολόγια με άτομα από άλλες χώρες που επισκέφτηκαν αυτά τα κέντρα-, κατέληξαν ότι η υψηλή θέση στις προτιμήσεις που κατέχει η Ελλάδα οφείλεται κυρίως στο υψηλό ποσοστό επιτυχίας και το επιτρεπτικό νομοθετικό πλαίσιο και λιγότερο στο χαμηλό κόστος της διαδικασίας.

Πώς όμως εγγράφεται η έντονη εμπορευματικοποίηση του γεννητικού υλικού –κυρίως των ωαρίων- στην ελληνική πολιτισμική συνθήκη και πώς συνομιλεί με κυρίαρχες εννοιολογήσεις της γονεϊκότητας, της οικογένειας, και της συγγένειας; Τα θέματα της γονιμότητας και της αναπαραγωγής έχουν απασχολήσει εκτεταμένα τις εθνογράφους της Ελλάδας ειδικά με αναφορά στο «δημογραφικό ζήτημα» το οποίο παρουσιάστηκε στον δημόσιο λόγο ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 (βλ. σχετικά το αφιέρωμα στο περιοδικό Σκούπα, 1979). Στο κείμενό της «Γραμμές αίματος: επιτελώντας το σώμα του “δήμου”, υπολογίζοντας το χρόνο του “έθνους”» η Αθηνά Αθανασίου επισημαίνει ότι «Η ανησυχία για τη μείωση του πληθυσμού στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια αφορά στην πολιτισμική κατασκευή της βιολογικής αναπαραγωγής ως ‘ισχυρό σύμβολο για το μέλλον» (2013: 37) ⁶. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, όπως έχει επιχειρηματολογήσει μια άλλη εθνογράφος της ελληνικής κοινωνίας, η Heather Paxson «η μητρότητα, -εμβληματική της ηθικής αρετής, επικυρωτική της γυναικείας ενηλικίωσης και μετωνυμική για τα νοήματα της ανθρώπινης διαγενεακής ανανέωσης-, παρέχει ένα μόνιμο σημαίνον για τους μεταβαλλόμενους όρους με αναφορά στους οποίους, -σε ένα περιβάλλον εντατικοποιημένης οικονομίας της αγοράς και υπό το φως νέων βιοιατρικών μοντέλων-, μια γυναίκα οφείλει να επιδείξει τη γυναικεία της φύση και να “ολοκληρωθεί” ως γυναίκα» (Paxson 2006: 482) ⁷.

Με άλλα λόγια, σε ένα πολιτισμικό πλαίσιο όπου η υπογονιμότητα θεωρείται ότι διαρρηγνύει τη συνέχεια και το μέλλον, –προσωπικό ή εθνικό-, (Αθανασίου 2013) η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, «η θεραπεία της υπογονιμότητας», εμφανίζεται ως ελπίδα για το προσωπικό μέλλον με όρους συνέχειας του εαυτού και της οικογένειας αλλά και ως ελπίδα για το μέλλον του έθνους, μια διασφάλιση για την ίδια του την ύπαρξη και τη συνέχεια. Η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή γίνεται αντιληπτή ως μέσο που διευκολύνει την επίτευξη προσωπικών στόχων και παρέχει μια απάντηση σε εθνικές ανησυχίες με αναφορά στην υπογονιμότητα και την υπογεννητικότητα. Στο ίδιο πάντα πλαίσιο τα γυναικεία σώματα αναδεικνύονται σε κύριους φορείς αυτής της ελπίδας αλλά και υποχρέωσης εκπλήρωσής της (Καντσά 2014) ⁸.

Η ελπίδα, επίσης, μπορεί να λάβει τη μορφή εμπορεύματος που είναι εξαγώγιμο. Στις σελίδες περιοδικών και εφημερίδων ο αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων από το εξωτερικό που επισκέπτονται την Ελλάδα για να λάβουν ιατρική θεραπεία με αναφορά στην “υπογονιμότητα” παρουσιάζεται συχνά ως να ανήκει στο ρεύμα του “αναπαραγωγικού τουρισμού” και συνδέεται με τον “παραδοσιακό” ρόλο της Ελλάδας ως τόπου φιλοξενίας για τουρίστες. Υπό αυτή την έννοια, η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και το υψηλό επίπεδο ιατρικής αναπαραγωγικής τεχνολογίας θεωρούνται ως ένα πολύτιμο προϊόν ενώ ο αναπαραγωγικός τουρισμός εντάσσεται στην εθνική τουριστική βιομηχανία. Στη σύγχρονη Ελλάδα η έμφαση στη γονιμότητα και τη σημασία της γονεϊκότητας –ειδικά της μητρότητας- συνδέει την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή με έναν λόγο ελπίδας, μια επένδυση στο μέλλον –προσωπική ή/και εθνική- αποκρύπτοντας έτσι συχνά την ανησυχία για την ιατρικοποίηση των γυναικείων σωμάτων, της εκμετάλλευσης του γεννητικού υλικού και την ανισότητα με αναφορά στο φύλο, την τάξη, την ηλικία, και την εθνότητα.