Γιατί τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια δεν πρέπει να ακολουθήσουν τα αμερικανικά

Γκάι Στάντινγκ
Οικονομολόγος, ακαδημαϊκός και επίτιμος συμπρόεδρος του Basic Income Earth Network.

Social Europe

Ο Manuel Muniz θέλει τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια να γίνουν σαν τα αμερικανικά και να επικεντρωθούν στο να κάνουν την Ευρώπη πιο οικονομικά ανταγωνιστική. Το άρθρο του στo Social Europe βασίζεται σε δύο υποθέσεις: ότι τα αμερικανικά πανεπιστήμια έχουν ενισχύσει την οικονομία των ΗΠΑ και ότι τα πανεπιστήμια υπάρχουν για να εξυπηρετούν τα συμφέροντα της καπιταλιστικής οικονομικής ανάπτυξης. Και τα δύο αξίζουν έλεγχο.

Εξετάστε το καθένα ξεχωριστά. Κάποιος μπορεί να ισχυριστεί ότι η οικονομία των ΗΠΑ δεν έχει καλή απόδοση εδώ και πολλά χρόνια. Αλλά αφήνοντας αυτό στην άκρη, δεν είναι καθόλου σαφές ότι τα πανεπιστήμιά της ήταν υπεύθυνα για οποιαδήποτε ανάπτυξη έχει βιώσει η χώρα. Πιο σημαντικές ήταν οι θεσμικές αλλαγές που μεταμόρφωσαν τη φύση των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Η αποφασιστική αλλαγή ήρθε το 1980 με την ψήφιση του νόμου Bayh-Dole, ο οποίος για πρώτη φορά επέτρεψε στα πανεπιστήμια να κατέχουν, να πωλούν και να χορηγούν άδειες ευρεσιτεχνίας σε ομοσπονδιακά χρηματοδοτούμενη έρευνα, που προηγουμένως ήταν προνόμιο της κυβέρνησης. Στο εξής, οι εταιρείες θα μπορούσαν να μειώσουν τον επενδυτικό κίνδυνο μειώνοντας τις δικές τους ερευνητικές δαπάνες και αγοράζοντας διπλώματα ευρεσιτεχνίας που χρηματοδοτούνταν από την κυβέρνηση, αλλά ανήκαν σε πανεπιστήμια ή ακαδημαϊκά ιδρύματα.

Ο νόμος ισοδυναμούσε με κοινωνικοποίηση του κινδύνου και ιδιωτικοποίηση και εμπορευματοποίηση των τεχνολογικών κερδών. Στην πραγματικότητα, οι πολίτες, ως φορολογούμενοι, πλήρωναν για τον κίνδυνο των επενδύσεων στην έρευνα και ανάπτυξη, ενώ οι εταιρείες μπόρεσαν να αποφύγουν το κόστος και τον κίνδυνο. Μια συνέπεια ήταν ότι, εκτός της τεχνολογίας και των φαρμακευτικών προϊόντων, οι περισσότερες μεγάλες αμερικανικές εταιρείες έχουν σταματήσει ή ελαχιστοποιήσει τις δαπάνες για καινοτόμο έρευνα, ενισχύοντας έτσι τα κέρδη που έχουν εισρεύσει στους μετόχους και άλλους επενδυτές τους – όχι στους εργαζομένους τους, των οποίων οι πραγματικοί μισθοί έχουν παραμείνει στάσιμοι τα τελευταία 40 χρόνια περίπου.

Η επανάσταση της πνευματικής ιδιοκτησίας

Η επίδραση του νόμου Bayh-Dole ενισχύθηκε αργότερα σημαντικά όταν έξι διευθύνοντες σύμβουλοι μεγάλων αμερικανικών εταιρειών, με επικεφαλής τον Ed Pratt της Pfizer, διαμόρφωσαν αυτό που έγινε η Συμφωνία TRIPS – η Συμφωνία για τις Εμπορικές Πτυχές των Δικαιωμάτων Πνευματικής Ιδιοκτησίας – η οποία τέθηκε σε ισχύ το 1995 ως μέρος του νεοσύστατου Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ).

Η Συμφωνία TRIPS παγκοσμιοποίησε το σύστημα πνευματικής ιδιοκτησίας των ΗΠΑ και έβαλε τέλος σε κάθε πρόσχημα οικονομίας της ελεύθερης αγοράς. Το πιο σημαντικό είναι ότι οδήγησε σε πολλαπλασιασμό των παγκόσμιων διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας, προς αρχικό όφελος των αμερικανικών εταιρειών. Ένα δίπλωμα ευρεσιτεχνίας δίνει μονοπωλιακά κέρδη στον κάτοχό του για 20 χρόνια, με δυνατότητα παράτασης σε 40 χρόνια στην περίπτωση των φαρμακευτικών προϊόντων. Με άλλα λόγια, εκτός εάν ο κάτοχος ενός διπλώματος ευρεσιτεχνίας το παραχωρήσει με άδεια σε άλλους, κανείς δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει τη γνώση πίσω από αυτό το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για την παραγωγή αγαθών ή υπηρεσιών. Αυτή δεν είναι ελεύθερη αγορά.

Το σύστημα έχει ακμάσει, εντείνοντας τον καπιταλισμό των εισοδηματιών και αυξάνοντας σημαντικά τον πλούτο της σημερινής πλουτοκρατίας. Πριν από το 1995, λιγότερα από ένα εκατομμύριο διπλώματα ευρεσιτεχνίας κατατίθεντο παγκοσμίως κάθε χρόνο. Τώρα πλησιάζουν τα τέσσερα εκατομμύρια ετησίως και σχεδόν 20 εκατομμύρια διπλώματα ευρεσιτεχνίας είναι σε ισχύ. Εν τω μεταξύ, μεγάλες αμερικανικές εταιρείες, με τη βοήθεια των ιδιωτικών κεφαλαίων και της Wall Street, έχουν επιδοθεί σε αυτό που είναι γνωστό ως «patent hoovering» – αγοράζοντας εκατοντάδες μικρότερες εταιρείες αποκλειστικά για τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας τους και έπειτα τις ενοποιούν για να αποκομίσουν τεράστια κέρδη.

Το βασικό σημείο για την αξιολόγηση του ισχυρισμού ότι τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια δεν πρέπει να γίνουν σαν τα αμερικανικά είναι το εξής: ο λόγος που οι ΗΠΑ έχουν κερδίσει δεν οφείλεται στα πανεπιστήμιά τους αυτά καθαυτά, αλλά στη λεηλασία του λεγόμενου  «συστήματος πνευματικής ιδιοκτησίας», κάτι που είναι ηθικά και οικονομικά αδικαιολόγητο. Αξιόπιστες μελέτες έχουν δείξει ότι η ισχυρότερη προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας δεν συνδέεται με περισσότερη καινοτομία ή οικονομική ανάπτυξη, αλλά απλώς με μεγαλύτερη ανισότητα.

Κατά ειρωνικό τρόπο, η Ευρωπαϊκή Ένωση υποστήριξε τη Συμφωνία TRIPS. Ωστόσο, εκείνοι οι Αμερικανοί διευθύνοντες σύμβουλοι που συνεχάρησαν αλαζονικά τους εαυτούς τους για την εδραίωση της αμερικανικής κυριαρχίας στην τεχνολογική καινοτομία έσφαλαν σε ένα σημαντικό σημείο. Εκείνη την εποχή, η Κίνα δεν ήταν μέλος του ΠΟΕ. Αλλά από τότε που εντάχθηκε το 2001, έχει ξεπεράσει τις ΗΠΑ και τον υπόλοιπο κόσμο. Μέχρι το 2011, η Κίνα υπέβαλε περισσότερες ευρεσιτεχνίες από ό,τι οι ΗΠΑ, η Ευρώπη, η Ιαπωνία και η Νότια Κορέα μαζί.

Αυτό συνέπεσε με την παρακμή των ερευνητικών πανεπιστημίων των ΗΠΑ. Τον Ιανουάριο του 2025, το περιοδικό Nature κατέταξε τα κορυφαία ερευνητικά ιδρύματα στον κόσμο στην επιστήμη των υλικών (materials science). Τα κινεζικά πανεπιστήμια κατείχαν τις 21 κορυφαίες θέσεις και 59 από τα 100 κορυφαία ιδρύματα. Μόνο 18 αμερικανικά πανεπιστήμια μπήκαν στη λίστα.

Ένα άλλο σημείο που υπονομεύει τον ισχυρισμό του Muniz είναι ότι πολλοί από τους δισεκατομμυριούχους που ηγήθηκαν της τεχνολογικής επανάστασης εγκατέλειψαν στην πραγματικότητα τα αμερικανικά πανεπιστήμια λόγω των ελλείψεών τους. Ανάμεσα στους δισεκατομμυριούχους που εγκατέλειψαν τα πανεπιστήμια περιλαμβάνονται οι Bill Gates, Mark Zuckerberg, Steve Jobs, Larry Ellison, Jack Dorsey και Sam Altman. Προφανώς πέτυχαν παρά την αμερικανική πανεπιστημιακή εκπαίδευση, όχι εξαιτίας αυτής.

Η προδοσία της παιδείας

Δεν υπάρχει τίποτα εδώ που να υποδηλώνει ότι τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια θα έπρεπε να ακολουθήσουν το αμερικανικό μοντέλο. Υπάρχει όμως ένα πολύ πιο σοβαρό τρωτό σημείο στο επιχείρημα. Θα έπρεπε τα πανεπιστήμια να είναι πρωτίστως αφιερωμένα στο να χρησιμεύουν ως κινητήριες δυνάμεις της καπιταλιστικής οικονομικής ανάπτυξης;

Για πάνω από 900 χρόνια, από τότε που ιδρύθηκε το πρώτο πανεπιστήμιο στη Μπολόνια το 1088, ακολουθούμενο από την Οξφόρδη το 1096, τη Σαλαμάνκα το 1134, το Παρίσι το 1160 και το δικό μου πανεπιστήμιο, το Κέιμπριτζ, το 1209, ο πρωταρχικός στόχος των πανεπιστημίων ήταν να ενσταλάξουν τις αξίες της ιδιότητας του πολίτη, την επιδίωξη της αλήθειας (παιδεία) και τον σεβασμό για την ενσυναίσθηση, τη συμπόνια και την ηθική.

Ίσως ο μεγαλύτερος υποστηρικτής και εφαρμοστής αυτής της επιστημολογίας ήταν ο Αλεξάντερ φον Χούμπολτ, ο Γερμανός πολυμαθής που διαμόρφωσε το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου ως ένα κοινό αγαθό και που πίστευε στον εκδημοκρατισμό της επιστήμης. Αυτός, όπως όλοι οι μεγάλοι εκπαιδευτικοί της ιστορίας, φτάνοντας μέχρι τον Πλάτωνα και την Ακαδημία του, θα είχε μείνει άναυδος με το τι έχουν γίνει τα αμερικανικά πανεπιστήμια στον 21ο αιώνα.

Τα αμερικανικά πανεπιστήμια έχουν γίνει εργοστάσια παραγωγής «ανθρώπινου κεφαλαίου», μεγιστοποιώντας την απόδοση των αποφοίτων, εξυπηρετώντας παράλληλα τα συμφέροντα του στρατιωτικο-βιομηχανικού συμπλέγματος. Τα μαθήματα που δεν ευνοούν την απόκτηση περισσότερων χρημάτων περιθωριοποιούνται. Η διδασκαλία της φιλοσοφίας, της ηθικής, της ιστορίας και του πολιτισμού σταδιακά καταργείται. Ένα αξιοσημείωτο φαινόμενο έχει προκύψει: όλο και περισσότεροι φοιτητές είναι σήμερα «λειτουργικά αναλφάβητοι».

Ένα παράδειγμα αυτής της προδοσίας της παιδείας είναι το Πανεπιστήμιο του Φοίνιξ, για μερικά χρόνια το μεγαλύτερο αμερικανικό πανεπιστήμιο, με δεκάδες πανεπιστημιουπόλεις και 600.000 φοιτητές. Στο απόγειό του, ο ιδρυτής του, Τζον Σπέρλινγκ, ο οποίος αποκαλούνταν «ο Χένρι Φορντ της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης», δήλωσε: «Δεν προσπαθούμε να αναπτύξουμε τα συστήματα αξιών των φοιτητών ή να επιδιώξουμε ανοησίες που ‘διευρύνουν τη σκέψη τους’». Δεν ήταν ο μόνος που είχε μια τόσο ωμή προσέγγιση.

Η οικονομία των ΗΠΑ έχει καταλήξει να εξαρτάται από εισαγόμενους μορφωμένους ανθρώπους. Ακόμα και ο Έλον Μασκ έχει αντιταχθεί στους περιορισμούς στην εισροή μορφωμένων ξένων με το σκεπτικό ότι η αμερικανική εκπαίδευση διδάσκει «μετριότητα». Όπως υποστηρίζω στο νέο μου βιβλίο, αυτά τα χαμηλά αξιολογικά πρότυπα ήταν επίσης ένας σημαντικός παράγοντας στην εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος είπε χαρακτηριστικά: «Αγαπώ τους κακώς μορφωμένους».

Συνοψίζοντας, τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια πρέπει να επιστρέψουν στις ρίζες τους και να αποτελέσουν πρωτίστως οχήματα μάθησης και ανταλλαγής αξιών ενσυναίσθησης, ηθικής, πολιτισμού και δημιουργικής φαντασίας. Φυσικά, είναι επίσης οχήματα για την απόκτηση γνώσεων για σταδιοδρομία. Αλλά πρέπει να υποστηρίξουμε την αναβίωση του ήθους της παιδείας και της αρετής, της ηθικής αριστείας. Αφήστε άλλους φορείς να ενισχύσουν την ανταγωνιστικότητα και ό,τι είναι επιθυμητό στην οικονομική ανάπτυξη. Τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια πρέπει πάνω απ ‘όλα να είναι θεσμοί που εκπολιτίζουν. Ως εκ τούτου, θα αποτελέσουν το καλύτερο προπύργιο ενάντια στην στροφή προς τον ακροδεξιό λαϊκισμό. Τα αμερικανικά πανεπιστήμια έχουν αποτύχει παταγωδώς σε αυτή την αποστολή.