«Διορία μισή μέρα»: Αστεγία ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων και μία κοινοτική προσέγγιση

Στα 17 μου, λοιπόν, με διώχνει ο πατέρας από το σπίτι. Με πήρε τηλέφωνο και μου είπε πως είμαι αδελφάρα και πρέπει να αλλάξω το όνομά́ μου. Τα κλασικά. Να ξεχάσω την οικογένειά μου. Μου δίνει διορία μισή μέρα. Ήταν βράδυ, μέχρι την επόμενη μέρα το πρωί έπρεπε να έχω μαζέψει τα πάντα και να φύγω. Αν δεν μαζέψω τα πράγματά μου και δεν φύγω, θα φάω ξύλο και θα πετάξουν τα πράγματά μου στα σκουπίδια. Βρήκα μια φίλη μου, μετέφερα όλα τα πράγματά μου εκεί. Πήγα στην φίλη μου, σε μια οικογένεια που ήταν η φίλη μου, τα τρία της αδέλφια, οπότε φαντάζεσαι… Ήμασταν οκτώ-εννέα άτομα σε ένα σπίτι. Δεν ήταν πολύ καλή κατάσταση. Ταλαιπωρήθηκα αρκετά.
Μάκης

Απλά ένιωθα ότι γερνάω απότομα…
Ιπποκράτης

Κάποτε πίστευα ότι η οικογένειά σου είναι ιερή, αλλά μετά κατάλαβα ότι δε συμβαίνει αυτό. Μπορεί να σκάψει τον ίδιο σου τον λάκκο και να σε σπρώξει εκεί́.
Angel

Η σύνδεση αστεγίας και ΛΟΑΤΚΙ+ ταυτοτήτων στην Ελλάδα είναι ελάχιστα μελετημένη, καθώς πρόκειται για έναν πληθυσμό εν πολλοίς αόρατο, ακόμη και μέσα στην ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα, κάτι που δεν έρχεται σε αντίθεση με τη συνολική αορατότητα των άστεγων ατόμων -δεν είναι τυχαίο που παρά την εκρηκτική αύξηση τους τα τελευταία χρόνια, το θέμα δεν καταλαμβάνει χώρο στον δημόσιο διάλογο. Στην περίπτωση των ΛΟΑΤΚΙ+ άστεγων ατόμων η μία αορατότητα πολλαπλασιάζει την άλλη, μαζί με την αμηχανία μιας ολοκληρωτικής αποτυχίας κάθε δομής και προστατευτικού θεσμού.

Είναι κοινός τόπος στην Ελλάδα ότι η οικογένεια (πυρηνική και ευρύτερη) έρχεται να καλύψει διαχρονικές ελλείψεις του κράτους: ότι οι συντάξεις θα αναπληρώσουν μισθούς που δεν ανταποκρίνονται στα κόστη ζωής, ότι το παιδικό δωμάτιο θα συνεχίσει να «φιλοξενεί» ενήλικα πια παιδιά. Ότι εκεί που δεν υπάρχουν πρωτοβάθμιες δομές φροντίδας και πρόληψης, θα φροντίσει η οικογένεια να καλυφθούν οι ανάγκες. Κοινωνικά και πολιτισμικά, μαθαίνουμε και περιμένουμε ότι η οικογένεια θα είναι πάντα εκεί. Στην περίπτωση των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, η πραγματικότητα είναι αρκετά διαφορετική: η οικογένεια και το σπίτι δεν αποτελούν την αυτονόητη λύση ούτε έναν τόπο ασφάλειας, συχνά είναι ακριβώς το αντίθετο, γίνονται τόπος αποκλεισμού και ταπείνωσης, τόπος που το άτομο δε χωρά, τουλάχιστον όχι ολόκληρο. Υπάρχει ένα φάσμα ομο/αμφί/τρανσφοβίας που συντελεί στο να βρεθεί ένα νέο ΛΟΑΤΚΙ+ άτομο άστεγο: από το «όσο μένεις εδώ, θα κάνεις και θα είσαι όπως σου λέω» έως το «φύγε».

Σε κάθε περίπτωση, η παραμονή στο σπίτι δεν αποτελεί βιώσιμη επιλογή, καθώς συνοδεύεται από συναισθηματική ή και σωματική κακοποίηση. Με δεδομένη την απόλυτη έλλειψη συμπεριληπτικών και εξειδικευμένων υποστηρικτικών δομών, η αστεγία είναι μονόδρομος. Το σενάριο αυτό δυστυχώς εξακολουθεί να είναι πιο συνηθισμένο από όσο φανταζόμαστε, και πιθανά από όσο θα θέλαμε να πιστεύουμε και αποτελεί φόβο για κάθε νέο ΛΟΑΤΚΙ+ άτομο που σκέφτεται το coming out στην οικογένεια. Και ακριβώς επειδή είναι υπαρκτή πραγματικότητα, τα νέα ΛΟΑΤΚΙ+ άστεγα άτομα προέρχονται από κάθε κοινωνικό και οικονομικό υπόβαθρο. Και βέβαια, η αστεγία δεν σηματοδοτεί μόνο την έλλειψη οικονομικών πόρων, αλλά και την αποκοπή από κάθε συναισθηματικά και ψυχολογικά υποστηρικτικό πλαίσιο, κάθε πιθανό ασφαλή χώρο. Αν τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα μπορούν να βρίσκουν ασφαλείς χώρους σε ΛΟΑΤΚΙ+ μαγαζιά και οργανώσεις, τα άστεγα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα έχουν περιορισμένη πρόσβαση σε αυτά.

Οι αποκλεισμοί σπάνια είναι μονοδιάστατοι, συνήθως έρχονται σε μορφή χιονοστιβάδας. Η έλλειψη στέγης συνδέεται στενά με τις μειωμένες προοπτικές σπουδών και εργασίας. Αυτό είναι ακόμη πιο έντονο στην περίπτωση των τρανς ατόμων, της ομάδας που βιώνει τον πιο ακραίο αποκλεισμό και τις μεγαλύτερες δυσκολίες στέγασης. Τα εμπόδια είναι πολλά: η διαδικασία αλλαγής των νομικών εγγράφων (Νομική Αλλαγή Ταυτότητας Φύλου) γίνεται δικαστικά με ένα κόστος δικηγορικών αμοιβών που για ένα άτομο χωρίς εργασία είναι απροσπέλαστο. Και χωρίς αυτές τις αλλαγές στα επίσημα έγγραφα η εύρεση εργασίας και στέγης γίνεται σχεδόν αδύνατη.

Είναι προφανές και από τα ανωτέρω παραδείγματα ότι η αστεγία δημιουργεί ένα φαύλο κύκλο συνεχόμενων αποκλεισμών που δύσκολα μπορούν να σπάσουν. Η έλλειψη υποστηρικτικών πλαισίων και πόρων σημαίνει ότι η διαχείριση της αντιξοότητας θα συνδέεται συχνά με χρήση ψυχότροπων /τοξικών ουσιών και αλκοόλ, παροχή υπηρεσιών σεξ για επιβίωση(survival sex), οι επισφαλείς σεξουαλικές πρακτικές είναι συχνότερες σε σχέση με τους ετεροφυλόφιλους και cis ομηλίκους. H ακραία περιθωριοποίηση που βιώνουν τα νέα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα που στερούνται αξιοπρεπούς κατοίκησης τα ωθεί έξω από τα όρια της επίσημης οικονομίας, με την επισφάλεια και όλες τις συνέπειες σε σωματική και ψυχική υγεία που αυτό επιφέρει.

Η απουσία δομικών προστατευτικών πολιτικών εδώ είναι ηχηρή: η δημιουργία ξενώνα φιλοξενίας για άστεγα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα αποτελεί χρόνια και σταθερά ανεκπλήρωτη διεκδίκηση της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας, όχι ως παρεχόμενη φιλανθρωπία προς τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα, αλλά ως ένα έργο βασισμένο σε κοινοτικές αρχές, που θα αξιοποιεί την ενδοκοινοτική βιωμένη εμπειρία και επιστημονική γνώση και θα στοχεύει σε συνολική και ουσιαστική ενδυνάμωση και συμπερίληψη. Αυτό βέβαια σημαίνει ότι και η Πολιτεία θα αναγνωρίσει τις ιδιαίτερες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα, θα συνομιλήσει ισότιμα με τη ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα, και θα αντιμετωπίσει τη συστημική ομο/αμφί/τρανσφοβία, που αφορά υπηρεσίες υγείας και ψυχικής υγείας, αλλά και το σύνολο του δημόσιου φορέα, και αντανακλά την ομο/αμφί/τρανσφοβία της κοινωνίας.

Στις παραδοσιακές μορφές αστεγίας, έρχεται να προστεθεί η πρόσφατη διαφαινόμενη στεγαστική κρίση, με τα ολοένα αυξανόμενα ενοίκια για ολοένα και λιγότερα ακίνητα εκτός βραχυχρόνιων μισθώσεων. Οι εξαγγελίες για άτοκα στεγαστικά δάνεια και επιδότηση ενοικίου για νέα ζευγάρια από τη μία δεν διευκρινίζουν αν αφορούν και ζευγάρια με σύμφωνο συμβίωσης (θυμίζουμε ότι τα ομόφυλα ζευγάρια εξακολουθούν να εξαιρούνται από το δικαίωμα στο γάμο) και από την άλλη αποτελούν την επιβράβευση μίας ετεροκανονικότητας που τελικά αφορά μόνο μέρος της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας (συχνά δε το μέρος αυτό με τα περισσότερα προνόμια συγκριτικά). Από τη μία πολλά ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα είναι δυνάμει πιο απελευθερωμένα από τη δόμηση μιας ετερό- και ομό-κανονικής σχέσης, και από την άλλη, η ομοφοβία μπορεί να λειτουργεί ανασταλτικά για τη σύναψη τέτοιων σχέσεων για όσα άτομα μπορεί να τις επιθυμούν.

Αν αυτή η εικόνα φαίνεται ζοφερή είναι γιατί όντως είναι. Αυτό δε σημαίνει ότι κάποια τουλάχιστον ΛΟΑΤΚΙ+ άστεγα άτομα (όπως και η ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητα ιστορικά) δεν αναπτύσσουν τρόπους επιβίωσης, δεν αξιοποιούν τους όποιους διαθέσιμους πόρους, δεν βρίσκουν τρόπους να διαφύγουν από την αστεγία. Δεν έχει νόημα όμως να προτάξουμε εδώ τις εξαιρέσεις, τα άτομα αυτά που τα καταφέραν μπροστά σε δυσκολίες ανυπέρβλητες· αυτά τα άτομα πάντα θα υπάρχουν, τις δικές τους ιστορίες συνήθως μαθαίνουμε. Η ουσία είναι μια συνολική αλλαγή πολιτικής που θα διασφαλίζει την ευζωία, και όχι απλά την επιβίωση, όλων και κυρίως αυτών που τώρα εξαφανίζονται μέσα στις ρωγμές ενός ανύπαρκτου συστήματος, των οποίων τις ιστορίες, τις ζωές και τους θανάτους ποτέ δε μαθαίνουμε. Και ακόμη περισσότερο, οφείλουμε να προσανατολιστούμε στη δημιουργία μίας πολιτικής με βάση την ενδυνάμωση κοινοτήτων συνολικά, και όχι τη φιλανθρωπία για τις λίγες, «τυχερές» εξαιρέσεις.