Οπτική κουλτούρα, ιδεολογία και πολιτική: Σύγχρονες αναπαραστάσεις και λόγοι για το φύλο, τη μητρότητα και τη γονεϊκότητα

H φεμινιστική κριτική του κινηματογράφου ανέδειξε την κυριαρχία του ανδρικού βλέμματος στον κινηματογράφο – εκείνου που στις πιο συμβατικές αφηγηματικές φόρμες ταυτίζεται με το βλέμμα της κάμερας. Στην εμβληματική μπροσούρα της, «Οπτική Απόλαυση και Αφηγηματικός Κινηματογράφος» (1975), η Laura Mulvey ανέλυσε με συστηματικό τρόπο τη μηχανική του ανδρικού βλέμματος στο σινεμά και τις πολιτισμικές και ιδεολογικές συνέπειες αυτής της αφηγηματικής επιλογής και λειτουργίας. Βέβαια, αυτή η κριτική της μονοδιάστατης αναπαράστασης των γυναικών στη μυθοπλασία και του ετεροπροσδιορισμού των γυναικείων χαρακτήρων σε σχέση με τους άνδρες είχε εισαχθεί πολύ νωρίτερα και με πολύ καθαρό τρόπο από τη Virginia Woolf στη γνωστή εργασία της «Ένα δικό της δωμάτιο», 1929.

Από την παραδοχή αυτή γεννήθηκε και το αίτημα της διεύρυνσης και πολλαπλότητας της αναπαράστασης, όπως αντίστοιχα και η αμφισβήτηση των κυρίαρχων αφηγηματικών συμβάσεων, όπως για παράδειγμα των (ανδρικών συνήθως) μονοπρόσωπων αφηγητών κοκ. ¹

Η φεμινιστική κριτική στον κινηματογράφο συνέβαλε στον μετασχηματισμό της κινηματογραφική παραγωγής, της θεματολογίας ακόμη και του πιο κυρίαρχου και δημοφιλούς κινηματογράφου. Η ανάδειξη και νέων κινηματογραφικών ρευμάτων και κινηματογραφικών ειδών από τα τέλη της δεκαετίας του εβδομήντα κι έπειτα σε συνομιλία με τα αναδυόμενα κοινωνικά κινήματα  – λχ. φεμινιστικό, κουήρ και αντι-αποικιακό σινεμά- συνέβαλε στον εμπλουτισμό της αναπαράστασης. Η διάδοση της φεμινιστικής κριτικής στον κινηματογράφο σε συνέργεια με το ολοένα και πιο επιδραστικό πεδίο των σπουδών στο σινεμά και ευρύτερα στην οπτική κουλτούρα, επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο θέασης του κινηματογράφου. Αυτή η επίδραση, θα μπορούσε να αναγνωριστεί ως ένα μέρος της ευρύτερης κοινωνικής επίδρασης του φεμινισμού και των φεμινιστικών διεκδικήσεων μέσα σε μια συγκυρία κοινωνικής κρίσης και πολιτικής και ιδεολογικής αντιπαράθεσης.

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της μετατόπισης του ενδιαφέροντος της κινηματογραφικής και τηλεοπτικής παραγωγής στις ΗΠΑ προς μια πιο πολιτικοποιημένη θεματολογία με έμφαση σε θέματα φύλου, ισότητας και αναπαραγωγικών δικαιωμάτων κατά την περίοδο της Προεδρίας του Ντόναλντ Τράμπ. H περίοδος αυτή συνέπεσε με μια κλιμάκωση των φεμινιστικών διεκδικήσεων διεθνώς, με διοργάνωση φεμινιστικών απεργιών την 8η Μάρτη και με σημαντικά κινήματα στην Ευρώπη και σε χώρες της Λατινικής Αμερικής ενάντια στην έμφυλη βία και για την υπεράσπιση των αναπαραγωγικών δικαιωμάτων και του δικαιώματος στην αυτοδιάθεση του σώματος.

Η τηλεοπτική μεταφορά του δυστοπικού μυθιστορήματος της Μάργκαρετ Άτγουντ «Η ιστορία της θεραπαινίδας» ² (Βruce Miller, 2017-…) ³ αντιμετωπίστηκε και λόγω της θεματικής που θίγει ως ένας δυσοίωνος προπομπός της απόφασης του Ανώτατου Δικαστήριο των ΗΠΑ να ανατρέψει την απόφαση Roe v. Wade το 2022 καταργώντας το δικαίωμα στην άμβλωση σε ομοσπονδιακό επίπεδο.  Η τομή αυτή – που περιγράφηκε  σαν οπισθοχώρηση πενήντα χρόνων στα δικαιώματα- αποτύπωσε και τον αρνητικό πολιτικό συσχετισμό που διαμορφώνεται στα ανώτατα ομοσπονδιακά όργανα των ΗΠΑ, αρκετά από τα οποία ελέγχονται πλήρως από ρεπουμπλικάνους και νεοσυντηρητικές δυνάμεις.

Οι συνέπειες της ανατροπής της Roe v. Wade ήταν άμεσες καθώς σε 14 πολιτείες των ΗΠΑ απαγορεύτηκαν σχεδόν πλήρως οι αμβλώσεις, ενώ σε δύο δεν επιτρέπονται μετά την παρέλευση της 6ης εβδομάδας κύησης. Ωστόσο, η μάχη για τη υπεράσπιση του δικαιώματος στη νόμιμη, ασφαλή και δωρεάν άμβλωση ⁴ συνεχίζεται σε αρκετές ακόμη πολιτείες. Δημοψηφίσματα διενεργούνται σε πολιτειακό επίπεδο και άλλες νομοθετικές διαδικασίες έχουν τεθεί σε ισχύ για να διατηρηθεί ένα θεσμικό πλαίσιο προστασίας του δικαιώματος στην άμβλωση. Tην ίδια στιγμή, στις ΗΠΑ και άλλου οι φεμινιστικοί αγώνες για την υπεράσπιση του δικαιώματος στην άμβλωση και τα αναπαραγωγικά δικαιώματα συνδέονται με αγώνες για την υπεράσπιση της πρόσβασης στη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και στην υγεία. Eξάλλου, η κρίση της κοινωνικής φροντίδας και η προωθούμενη ιδιωτικοποίηση λειτουργιών της δημόσιας υγείας υπονομεύουν και εμποδίζουν την ανάπτυξη ουσιαστικών πολιτικών για την αυτοδιάθεση του σώματος, την αναπαραγωγική υγεία και για την αντιμετώπιση και εξάλειψης των πολλαπλών μορφών έμφυλης βίας.

Τα παραπάνω εξηγούν γιατί τα θέματα της οικογένειας και της φροντίδας αποτελούν διαχρονικά πεδία πολιτικής πόλωσης και αντιπαράθεσης. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες η παραδοχή που γίνεται από κυβερνητικούς αξιωματούχους αναφορικά με την κρίση της έμφυλης και ενδοοικογενειακής βίας, δε συμβαδίζει με την μετατόπιση και τον μετασχηματισμό πολιτικών που εφαρμόζονται για την αντιμετώπιση αυτών των φαινομένων. Η Ελλάδα είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα, καθώς αμέσως μετά το ξέσπασμα του εγχώριου κινήματος #metoo κατά τη περίοδο της πανδημίας ⁵, η ελληνική κυβέρνηση προχώρησε μια έντονα συμβολική και πολιτικά ουσιαστική ενέργεια,  μετονομάζοντας τη Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων σε Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων και υποβαθμίζοντας σε σημαντικό βαθμό την αυτοτέλεια της ως θεσμού.

Αντίστοιχα, ο δημόσιος διάλογος για τα ζητήματα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής και ειδικότερα της παρένθετης κύησης, που ξεκίνησε με την αφορμή της ψήφισης του νόμου για την ισότητα στον πολιτικό γάμο – ενώ βέβαια ούτε η παρένθετη κύηση, ούτε συνολικά η υποβοηθούμενη αναπαραγωγή αποτελούν αντικείμενα ρύθμισης του νόμου που τελικά ψηφίστηκε στις 15.02.2024 φέρνοντας σημαντική βελτίωση στα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ+ παρά τις επιμέρους ελλείψεις του- κυριαρχήθηκε σε ένα μέρος του από λόγους που εξέφραζαν ένα προσχηματικό ενδιαφέρον για τα δικαιώματα των παιδιών καταλήγοντας σε αρκετές περιπτώσεις σε ομοφοβικές και τρανσφοβικές θέσεις. Επιπλέον, ο διάλογος αυτός – που αποτύπωσε κι έναν μεγάλο βαθμό σύγχυσης και άγνοιας αναφορικά με τα θέματα της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, τις διαδικασίες και το θεσμικό πλαίσιο που τις ρυθμίζει – χαρακτηρίστηκε σε μεγάλο βαθμό από πλήρη απουσία προβληματισμού για πιο κοινωνικοποιημένους τρόπους φροντίδας των παιδιών και λειτουργίας της οικογένειας.

Στο ίδιο πλαίσιο, το ισχυρό ενδιαφέρον και οι πολλαπλές και πιο ετερογενείς αναπαραστάσεις της μητρότητας και της γονεϊκότητας που κατακλύζουν τη σύγχρονη οπτική αναπαράσταση – από τον κινηματογράφο μέχρι τα κοινωνικά δίκτυα – συχνά δεν περιλαμβάνουν και προσπερνούν κάποιες κατηγορίες μητρότητας και γονεϊκότητας, όπως εν προκειμένω  τις εικόνες των τραυματισμένων μητέρων και παιδιών στην Παλαιστίνη. Κι αυτό συμβαίνει, την ίδια στιγμή που έχει δημιουργηθεί ένα νέο ακρωνύμιο για να περιγράψει την κατάσταση τους: “WCNSF’S“, δηλαδή στην ελληνική του απόδοση «τραυματισμένα παιδιά χωρίς επιζώσες οικογένειες». ⁶

Με άλλα λόγια, η αναπαράσταση δεν είναι πολιτικά ουδέτερη, ούτε με ουδέτερο τρόπο επιλέγονται οι τάσεις που τελικά καταγράφονται μέσα από την τηλεόραση, τον κινηματογράφο και τα άλλα σύγχρονα μέσα της οπτικής κουλτούρας, αυτό ωστόσο δε σημαίνει ότι η διαδικασία αυτή είναι ανεπηρέαστη από πιο κοινωνικούς λόγους και αιτήματα. Η περίπτωση της προνομιακής διακίνησης εικόνων από τη βομβαρδιζόμενη Γάζα – που καταλήγουν να λαμβάνουν τη μορφή της αντιπληροφόρησης- μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα όπως το Instagram ή το Tik-Tok επιβεβαιώνει το τελευταίο.

Η νέα ταινία της Mahalia Bello “The end we start from” (2024)- *ακόμη δεν έχει ξεκινήσει η προβολή της στις ελληνικές αίθουσες- με πρωταγωνίστρια τη γνωστή από την τηλεοπτική σειρά με φεμινιστικές και κουήρ αναφορές “Killing Eve” (2018-2022) Jodi Commer βάζει στο επίκεντρο μιας ιστορίας κλιματικής καταστροφής μια νεαρή μητέρα που παλεύει να υπερασπιστεί το νεογέννητο μωρό της. O συμβολισμός της μητρότητας ως σημείου μηδέν για την επανεκκίνηση του ανθρώπινου πολιτισμού- όπως και με άμεσο τρόπο δηλώνεται από τον τίτλο του φιλμ- δεν είναι κάτι νέο για στη δυτική αφηγηματική ιστορία και αναπαράσταση. Μάλιστα, σε μια περίοδο κατά την οποία οι συνέπειες της κλιματικής αλλαγής βιώνονται έντονα και με άμεσο τρόπο η υπόθεση αυτή γειώνεται στην επικαιρότητα και στις σύγχρονες εμπειρίες. Από την άλλη πλευρά, μια αφήγηση που αξιώνει να προειδοποιήσει για ένα ζοφερό μέλλον, μοιάζει να παραγνωρίζει ή να αγνοεί τις δομικές αντιφάσεις της διεθνούς πολιτικής, οι συνέπειες της οποίας – λχ. οι μαζικοί εκτοπισμοί κοινοτήτων για τις οποίες κάνει λόγο η ταινία- αποτελούν μια πραγματικότητα ήδη βιωμένη από πολλές.

*Ορισμένες σκέψεις γράφτηκαν με αφορμή το βιβλίο:

Ε.Καναβέλη, Α.Κοσυφολόγου, Άπιαστη Μητρότητα: Σύγχρονες όψεις της μητρότητας σε συνθήκες κρίσης, επιμ. Π.Μανιάτης, Αθήνα: Πλήθος, 2023