Κόκκινη κλωστή δεμένη: Για την νομική αναγνώριση των γυναικοκτονιών

Από το κάψιμο των μαγισσών στον μεσαίωνα, μέχρι τα εγκλήματα “τιμής” ή “πάθους” και “εν βρασμώ”,  κατά τη διάρκεια της πανδημίας, πριν ή μετά, στο δρόμο, στη δουλειά ή στο σπίτι υπάρχει μια κόκκινη κλωστή που συνδέει τις δολοφονίες γυναικών. Δεν είναι μόνο το φύλο των θυμάτων, ότι ήταν, δηλαδή, γυναίκες, αλλά περισσότερο το γεγονός ότι αφαιρέθηκε η ζωή τους εξαιτίας αυτού. Δολοφονήθηκαν επειδή ήταν γυναίκες.

Όπως σημειώνει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) στον αντίστοιχο ορισμό του, οι γυναικοκτονίες αποτελούν «ανθρωποκτονίες γυναικών από πρόθεση επειδή είναι γυναίκες. Διαπράττονται από άντρες αλλά κάποιες φορές συνεργούν και γυναίκες, συνήθως μέλη της ίδιας οικογένειας. Στις περισσότερες περιπτώσεις γυναικοκτονία διαπράττει σύντροφος ή πρώην σύντροφος που συνήθως είχε και μακρόχρονη κακοποιητική συμπεριφορά, απειλούσε, κακοποιούσε ή και εκφόβιζε τη γυναίκα, η οποία πολύ συχνά βρίσκεται σε θέση φυσικής ή και οικονομικής αδυναμίας σε σχέση με αυτόν». ¹

Φυσικά, οι δολοφονίες γυναικών  που λαμβάνουν χώρα στο οικείο περιβάλλον ως αποτέλεσμα της ενδοοικογενειακής βίας δεν είναι η μόνη κατηγορία γυναικοκτονιών. Ως γυναικοκτονίες κατηγοριοποιούνται, σύμφωνα με την Διακήρυξη της Βιέννης για τις γυναικοκτονίες, για παράδειγμα, οι θάνατοι γυναικών ή κοριτσιών που προκύπτουν ως αποτέλεσμα της σεξουαλικής βίας, των  βίαιων επιθέσεων που σχετίζονται με τις σεξουαλικές προτιμήσεις ή την ταυτότητα φύλου του θύματος, από τον ακρωτηριασμό των γυναικείων γεννητικών οργάνων, των βρεφοκτονιών που γίνονται με βάση το φύλο του βρέφους, στο πλαίσιο του trafficking ή από τη στοχοποίηση των γυναικών σε ένοπλες συγκρούσεις για την τρομοκράτηση ή την επίδειξη δύναμης έναντι του αντίπαλου στρατοπέδου. ²

Η διάσταση του φαινομένου στην Ελλάδα δεν είναι σαφής. Κι αυτό διότι η αποτύπωσή του, ελλείψει συγκεκριμένου (νομικού, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς) ορισμού, είναι μονοσήμαντα προσανατολισμένη στις γυναικοκτονίες που εντάσσονται στο πλαίσιο της ενδοοικογενειακής βίας. Η αποτύπωση των γυναικοκτονιών γίνεται, δηλαδή, μέσω της συγκέντρωσης του συνολικού αριθμού των γυναικών θυμάτων ανθρωποκτονίας με πρόθεση (άρθρο  299 ΠΚ), σε συνδυασμό με τον νόμο για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας (Ν. 3500/2006), απ’ όπου προκύπτει η σχέση του θύματος με το δράστη (πρωην/νυν σύντροφος ή σύζυγος, γιός, εγγονός κοκ).

Ακόμη κι έτσι όμως, τα (περιορισμένα και ελλιπή) στατιστικά ευρήματα μιλούν από μόνα τους: σύμφωνα με την πιο πρόσφατη Έκθεση της Γενικής Γραμματείας Ισότητας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων που αφορά τη βία κατά των γυναικών,  μόνο εντός του έτους 2022, καταγράφηκαν 24 γυναικοκτονίες (στο πλαίσιο του νόμου για την ενδοοικογενειακή βία) στην Ελλάδα, αριθμός που είναι ο υψηλότερος που έχει καταγραφεί από το 2010, χρονιά από την οποία έχουμε στατιστικά δεδομένα. Ενδεικτικό είναι το γεγονός πως ο αριθμός των γυναικοκτονιών στο πλαίσιο της ενδοοικογενειακής βίας αποτελεί το 53,3% των συνολικών δολοφονιών γυναικών για το έτος 2022 στην Ελλάδα, χωρίς να μπορούμε να γνωρίζουμε εάν το υπόλοιπο 46,7% των δολοφονιών γυναικών εμπίπτει ή όχι στον ορισμό των γυναικοκτονιών που δόθηκε παραπάνω (λχ θάνατος που προέκυψε από βιασμό με θύτη που δεν εντάσσεται στην οικογενειακή σφαίρα). Και, για μια πιο συνολική εικόνα, από το 2010 μέχρι και το 2022, καταγράφονται τουλάχιστον 161 γυναικοκτονίες στο πλαίσιο της ενδοοικογενειακής βίας στη χώρα μας. ³

Οι γυναικοκτονίες, ως γνωστόν, αποτελούν την πιο ακραία έκφανση της έμφυλης βίας. Τόσο η ελληνική, όσο και η ευρωπαϊκή έννομη τάξη, αναγνωρίζοντας την ιδιαίτερη φύση και έκταση των εγκληματικών πράξεων που τελούνται στο πλαίσιο της οικογένειας, κατά των γυναικών και με έμφυλο χαρακτήρα, έχουν αναπτύξει – και ορθώς – ειδικότερες νομοθετικές προβλέψεις για αυτά τα εγκλήματα, οι οποίες αποτυπώνονται στο νόμο για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας (Ν. 3500/2006) και στη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, την οποία η χώρα μας κύρωσε το 2018. Είναι γεγονός πως το υφιστάμενο νομοθετικό πλαίσιο προσφέρει ένα καθόλου αυτονόητο, μέχρι πριν λίγα χρόνια, δίχτυ προστασίας στις επιζώσες ενδοοικογενειακής, ή ευρύτερα έμφυλης, βίας. Παρά ταύτα, αυτό δε σημαίνει ότι δεν περιλαμβάνει ατέλειες, παραλείψεις και αστοχίες και ότι δεν επιδέχεται βελτίωσης.

Οι πολύ πρόσφατες παρεμβάσεις στον ελληνικό ποινικό κώδικα και στον κώδικα ποινικής δικονομίας (Ν. 5090/2024), συμπεριλαμβάνουν μεταξύ άλλων και τον “εκσυγχρονισμό” του νομοθετικού πλαισίου για την πρόληψη και την καταπολέμηση της ενδοοικογενειακής βίας. Όπως επισημάνθηκε από σχετικούς φορείς και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, κατά το στάδιο της επεξεργασίας του αντίστοιχου σχεδίου νόμου στην αρμόδια επιτροπή της Βουλής, ορισμένες από τις τροποποιήσεις έρχονται σε αντίθεση με τις προβλέψεις της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης και δεν λήφθηκαν υπόψη οι συστάσεις της Επιτροπής GREVIO για τη χώρα μας, η οποία είναι επιφορτισμένη με την παρακολούθηση της υλοποίησης της Σύμβασης, ενώ, για ακόμη μια φορά, δεν προηγήθηκε διαβούλευση με την κοινωνία των πολιτών και με τους αρμόδιους εξειδικευμένους φορείς ⁴ στο πλαίσιο της οποίας θα υπήρχε πρόσφορο έδαφος να τεθούν τα νομικά, επιστημονικά και άλλα επιχειρήματα σχετικά με την νομική αναγνώριση των γυναικοκτονιών.

Αν και ο όρος “γυναικοκτονία” έχει συγκεκριμένο, επιστημονικά προσδιορισμένο περιεχόμενο και χρήση που του κάνουν αξιόπιστα υπερεθνικά όργανα, όπως ο OHE, ενώ, ταυτόχρονα, έχει ενταχθεί και χρησιμοποιείται ευρέως και στον ελληνικό δημόσιο (διά)λογο, ο Έλληνας νομοθέτης μοιάζει να είναι ιδιαίτερα επιφυλακτικός ως προς την ενσωμάτωσή του στη νομοθεσία, ενώ το ζήτημα διχάζει ακόμη και την θεωρητική συζήτηση. Το κύριο επιχείρημα που χρησιμοποιείται εναντίον της νομικής αναγνώρισης του όρου είναι ότι, εφόσον η ποινική πρόβλεψη των ανθρωποκτονιών εμπεριέχει, εκ της φύσης του όρου, και τις γυναικοκτονίες, τέτοιου είδους τυποποίηση, θα συνιστούσε διάκριση με βάση το φύλο, χωρίς μάλιστα να προσφέρει κάτι, καθώς το άρθρο 299 ΠΚ προβλέπει, πλέον, τη μέγιστη των ποινών. ⁵

Η επιχειρηματολογία αυτή έχει, βέβαια, απαντηθεί ⁶: το αίτημα δεν είναι η αναγνώριση κάθε δολοφονίας γυναίκας ως γυναικοκτονία (πράγμα που θα συνιστούσε, πράγματι, διάκριση) αλλά η αναγνώριση ως γυναικοκτονίας κάθε δολοφονίας γυναίκας επειδή ήταν γυναίκα, λόγω, δηλαδή, του φύλου της. Το ίδιο θα μπορούσε κάλλιστα να προβλεφθεί για κάθε δολοφονία άντρα που αφαιρείται η ζωή του επειδή ήταν άντρας, λόγω, δηλαδή, του φύλου του – πράγμα που όμως απλώς δεν παρατηρείται να συμβαίνει. Σε κάθε περίπτωση, και για να μην υπάρχει καμία υπόνοια διάκρισης, το στοιχείο που, εν προκειμένω, ενδιαφέρει ποινικά είναι η τέλεση του εγκλήματος για λόγους που σχετίζονται με το φύλο του θύματος.

Το πώς θα μπορούσε να ενταχθεί μια  πρόβλεψη για τις γυναικοκτονίες στη νομοθεσία έχει επίσης απαντηθεί ⁷: είτε με την ένταξή του συγκεκριμένου παράγοντα ως επιβαρυντική περίσταση στην ανθρωποκτονία με δόλο (άρθρο 299 ΠΚ) και στη θανατηφόρα βλάβη (άρθρο 311 ΠΚ), είτε με την ένταξή του στην επιμέτρηση της ποινής (άρθρο 79 παρ. 2 ΠΚ), είτε, βέβαια, με την ένταξη του φύλου στα κριτήρια επιλογής του θύματος  στο έγκλημα με ρατσιστικά χαρακτηριστικά (άρθρο  82Α ΠΚ).

Για  λόγους πληρότητας και  όσον αφορά το σκέλος της επιχειρηματολογίας που επιμένει ότι οι γυναικοκτονίες τιμωρούνται πάντα με ισόβια κάθειρξη, να επισημάνουμε ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει, δεδομένου ότι αφενός το άρθρο 311 ΠΚ (θανατηφόρα σωματική βλάβη), για παράδειγμα, δεν προβλέπει τέτοια ποινή, αφετέρου, πάντα μπορεί να βρίσκουν εφαρμογή οι ελαφρυντικές περιστάσεις του άρθρου 84 ΠΚ, όπως συνήθως γίνεται στην πράξη.

Βέβαια εδώ εγείρονται προβληματισμοί: μπορεί να υπάρχουν ελαφρυντικά σε μια γυναικοκτονία;  Μπορεί να υπάρχει πρότερος έντιμος βίος, για παράδειγμα, αφού η γυναικοκτονία συνήθως είναι το τέλος μιας κακοποιητικής συμπεριφοράς που έχει προηγηθεί, το αποτέλεσμα δηλαδή μιας διαρκούς και συστηματικής στέρησης της ανθρώπινης αξιοπρέπειας η απαξία της οποίας επιβάλλει την διασφάλιση της βαρύτερης τιμωρίας όταν φτάσουμε στην αφαίρεση της ζωής; ⁸  Από την άλλη πλευρά, ένας εκ των προτέρων αποκλεισμός όλων των ελαφρυντικών θέλει μεγάλη προσοχή σε ένα φιλελεύθερο σύστημα ποινικής μεταχείρισης.

Κάνοντας, όμως, λόγο για τις ποινές και ευρύτερα για την ποινική μεταχείριση του φαινομένου, και για να καταλήξουμε, αξίζει να σημειωθεί το εξής: το επίμονο αίτημα της νομικής αναγνώρισης των γυναικοκτονιών δεν είναι απλώς ζήτημα τυποποίησης της ποινής για τα συγκεκριμένου τύπου αδικήματα. Ούτως ή άλλως, οι γυναικοκτονίες δεν θα σταματήσουν επειδή αυστηροποιήθηκε μια ήδη εξαιρετικά αυστηρή ποινή – γι’ αυτό χρειάζεται να ληφθούν άλλα πιο σύνθετα μέτρα. ⁹

Το ζητούμενο είναι η θεσμική αναγνώριση, ή καλύτερα, παραδοχή, ότι το φαινόμενο αυτό υφίσταται, συντηρείται και συντελείται μέχρι και σήμερα· η αναγνώριση και η παραδοχή της μείζονος ειδικής απαξίας που αυτό έχει· η αναγνώριση και η παραδοχή της κόκκινης κλωστής που τελικά συνδέει το κάψιμο των μαγισσών στον μεσαίωνα, με τα εγκλήματα “τιμής” ή “πάθους” και “εν βρασμώ”,  στο δρόμο, στη δουλειά και στο σπίτι, και της δουλειάς που πρέπει να γίνει και της  εκπαίδευσης που πρέπει να προσφέρουμε και, κυρίως, να λάβουμε.