Συναισθήματα και κοινωνικά κινήματα. Μια συζήτηση με τον James M. Jasper
Στα τέλη του Ιούνη του 2023, ο Κώστας Γούσης και η Λουκία Κοτρωνάκη πραγματοποίησαν βιντεο-συνέντευξη με τον James M. Jasper, αμερικάνο κοινωνιολόγο με μεγάλη συμβολή στη μελέτη των κοινωνικών κινημάτων εστιάζοντας στις πολιτισμικές διαστάσεις της πολιτικής δράσης και τη σημασία των συναισθημάτων. Είναι συγγραφέας πολλών έργων, μεταξύ των οποίων το The Art of Moral Protest και το πιο πρόσφατο The Emotions of Protest.
Στο πλαίσιο του project του Eteron “Youth – Voice On”, συζητήσαμε μαζί του το ρόλο των συναισθημάτων στα κοινωνικά κινήματα, τις σημασίες και τις χρήσεις της έννοιας του “ηθικού σοκ” στο πεδίο της συγκρουσιακής πολιτικής, την εκλογική άνοδο της δεξιάς και της άκρας δεξιάς, τις ελπίδες, τους φόβους και τις χαμηλές προσδοκίες των νέων και, τέλος, τις μελέτες για τη νέα γενιά ως εργαστήρι για την κατανόηση των ευρύτερων διαδικασιών κοινωνικοποίησης και κινητοποίησης.
Παρακάτω μπορείτε να βρείτε τη συνέντευξη σε γραπτή μορφή.
Κώστας Γούσης: Στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών και πιο ειδικά της μελέτης των κοινωνικών κινημάτων είναι συχνό φαινόμενο να υποτιμάται ο ρόλος των συναισθημάτων στις διάφορες αναλύσεις. Αντίθετα, στο έργο σας έχετε αναδείξει συστηματικά μια θεωρία της δράσης που λαμβάνει σοβαρά υπόψη τη δυναμική των συναισθημάτων. Ή όπως γράψατε και στο βιβλίο σας “The Emotions of Protest”, “ο εγκέφαλος μας μπορεί να νιώσει και η καρδιά μας μπορεί να σκεφτεί”. Τι μπορούμε να μάθουμε για την πολιτική και τη διαμαρτυρία όταν φέρνουμε τα συναισθήματα στο επίκεντρο;
James M. Jasper: Υπάρχουν πολλά να πούμε με αφορμή αυτήν την ερώτηση. Θα προσπαθήσω να συνοψίσω την απάντησή μου. Αν θέλουμε μια θεωρία της δράσης αντί για μια θεωρία της δομής και των περιορισμών, όπως είναι πολλές απ’τις θεωρίες κοινωνικών κινημάτων, αν μας ενδιαφέρει η δράση, πρέπει να εξετάσουμε και τα συναισθήματα. Αυτά είναι που κατευθύνουν τις δράσεις μας, τους δίνουν ώθηση κι ενέργεια ή τους αφαιρούν ενέργεια και τις ανακόπτουν. Κατά κάποιον τρόπο, μας καθοδηγούν στο μονοπάτι της ζωής μας, μέσω διαφορετικών διόδων δράσης. Γι’ αυτό και είναι δύσκολο να έχουμε μια θεωρία δράσης που να μην βασίζεται στα συναισθήματα. Οι απλές αρχές της θεωρίας της ορθολογικής επιλογής, που εστιάζουν μόνο στο συμφέρον, στην πραγματικότητα δεν μπορούν να εξηγήσουν γιατί θέλουμε αυτά που θέλουμε, γιατί συμμαχούμε με τα τάδε άτομα αντί για να δείνα και γιατί υιοθετούμε κάποιες πρακτικές έναντι κάποιων άλλων.
Όλα τα παραπάνω είναι συναισθηματικές διεργασίες. Άρα θα μπορούσαμε να πούμε πως μέσω των συναισθημάτων ζούμε και δρούμε και αν αναλύσουμε την κάθε μας πράξη στα βασικά της συστατικά, είτε εν τέλει σε ατομικό επίπεδο είτε σε επίπεδο διάδρασης με άλλα άτομα, θα δούμε ότι τα συναισθήματα είναι η κινητήριος δύναμη. Και όσο περισσότερο αντιλαμβανόμαστε τα εν λόγω συναισθήματα, τόσο καλύτερα θα κατανοήσουμε και τους μηχανισμούς της κοινωνικής δράσης. Αυτό που πάντα προσπαθούμε να κάνουμε με την όποια κοινωνική εξήγηση, είναι να αναλύουμε τα βασικά της συστατικά της κοινωνική δράσης.
Αν δηλαδή πούμε, “έκανα το τάδε επειδή ζήλεψα”, ο κόσμος καταλαβαίνει τι εννοούμε. Καταλαβαίνουν τι είναι η ζήλια ή η αγανάκτηση, για παράδειγμα. Αν πούμε ότι είμαστε θυμωμένοι/ες ή εξοργισμένοι/ες, ο κόσμος θεωρεί αυτήν την εξήγηση επαρκή και δεν διερευνά περαιτέρω τα κίνητρα για τις πράξεις μας. Γι’αυτό και θεωρώ ότι τα συναισθήματα είναι τα βασικά δομικά στοιχεία μιας θεωρίας δράσης, τόσο της πολιτικής δράσης, αλλά και πολλών άλλων ειδών δράσης. Δεν αφορά, δηλαδή, μόνο τον τομέα της πολιτικής.
Λουκία Κοτρωνάκη: Μία απ’ τις σημαντικότερες έννοιες που έχετε προτείνει προκειμένου να εξηγήσετε την έξαρση συλλογικών δράσεων χωρίς προηγουμένως να υπάρχουν οργανωτικές εντάξεις είναι η έννοια του “ηθικού σοκ”. Μπορείτε να μας δώσετε τον ορισμό και τις χρήσεις αυτής της έννοιας στο πεδίο της συγκρουσιακής πολιτικής; Επίσης, αναρωτιόμουν αν όλα τα ηθικά σοκ λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο ανεξάρτητα με το πολιτικό περιβάλλον ή τη συγκυρία μέσα στην οποία εκδηλώνονται;
James M. Jasper: Όπως το αντιλαμβάνομαι εγώ, το ηθικό σοκ είναι όταν συμβαίνει κάτι αξιοπρόσεκτο και μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε ότι ο κόσμος δεν είναι όπως νομίζαμε. Μετά [το σοκ] χρειάζεται να επαναδομήσουμε κάποια από τα συναισθήματά μας ή και κάποιες απόψεις μας για τον κόσμο, για να αποκαταστήσουμε τα πράγματα. Είναι δύσκολο και κλονίζει την οπτική μας σε σχέση με τον εαυτό μας και τον κόσμο, γι’αυτό και κάποια απ’ αυτά τα σοκ μας παραλύουν. Με αυτή την έννοια τα ηθικά σοκ δεν οδηγεί πάντα σε δράση. Μπορεί να οδηγήσουν σε κατάθλιψη ή παραίτηση. Παρόλα αυτά, υπό συγκεκριμένες συνθήκες, μπορεί και να μας κινητοποιήσουν να δράσουμε.
Οι συνθήκες αυτές είναι πολύ συχνά τα συνήθη κίνητρα κινητοποίησης: δικτυώσεις γνωστών μας ανθρώπων που συμμετέχουν στις κινητοποιήσεις, δραστηριοποίηση οργανώσεων για το θέμα, διαθέσιμοι πόσοι, πράγματα που μπορούμε να κάνουμε. Αυτό είναι ένα σύνηθες μοτίβο κινητοποίησης του κόσμου. Ωστόσο, κι αυτές οι συνθήκες να μην συντρέχουν, τα σοκ ενίοτε μας κινητοποιούν τόσο ώστε να πάρουμε την πρωτοβουλία να αναζητήσουμε δίκτυα που δραστηριοποιούνται σε έναν τομέα ή να βρούμε τις σχετικές οργανώσεις. Ή μπορεί ακόμη και να ιδρύσουμε οργανώσεις γι’ αυτό το σκοπό, αν κι ένα τέτοιο βήμα είναι πιο ασυνήθιστο. Το ηθικό σοκ, επομένως, μπορεί να οδηγεί σε έξαρση των συλλογικών δράσεων.
Αρχικά, με αυτή την έννοια ήθελα να εξηγήσω γιατί ο κόσμος συμμετέχει σε κινήματα ακόμη και χωρίς να ξέρει άλλα άτομα σε αυτό το χώρο ή χωρίς να ανήκει σε σχετικά δίκτυα. Παρόλα αυτά, σε βάθος χρόνου, διαπίστωσα ότι το ηθικό σοκ έχει επίδραση και στα άτομα που είναι ήδη στο κίνημα ή που είναι φιλικά προσκείμενοι/ες σ’αυτό.
Στην περίπτωση αυτή, το ηθικό σοκ λειτουργεί ως επιπλέον κίνητρο που ενεργοποιεί ξανά έναν κόσμο και ωθεί σε πιο έντονη συμμετοχή. Δε σημαίνει ότι αλλάζουν τις απόψεις τους – σπάνια οι άνθρωποι αλλάζουν τις απόψεις τους, αλλά το ηθικό σοκ έρχεται να τους θυμίσει τους αρχικούς λόγους της δραστηριοποίησής τους, ή τους λόγους για τους οποίους νιώθουν την ανάγκη να υπερασπιστούν τα ανθρώπινα δικαιώματα ή όποιον άλλο σκοπό τους έχει ενεργοποιήσει. Τους κάνει να θέλουν να κάνουν περισσότερα και να ασχοληθούν με το θέμα με νέα ζέση ακριβώς λόγω της κινητοποιητικής ισχύος του σοκ. Έτσι χρησιμοποιείται αυτή η έννοια τα τελευταία χρόνια. Ως ένας τρόπος συντήρησης της δυναμικής των κινημάτων, απέναντι σε δύσκολες ή δυσμενείς εξελίξεις και γεγονότα που σοκάρουν.
Λουκία Κοτρωνάκη: Γνωρίζουμε ότι υπάρχει ένας αρνητικός συσχετισμός ανάμεσα στις χαμηλές προσδοκίες και τα θετικά κίνητρα συμμετοχής σε μορφές συλλογικής δράσης, είτε μιλάμε για συμβατικές είτε για μη-συμβατικές μορφές δράσης. Σύμφωνα με τα ευρήματατης έρευνάς μας για τη Generation Z, χαρακτηρίζεται από χαμηλές προσδοκίες, χωρίς φιλοδοξίες μελλοντικής κοινωνικής αλλαγής. Ωστόσο, αυτή τους η απαισιοδοξία δε φαίνεται να μεταφράζεται σε επιφυλακτική στάση απέναντι στην εκλογική διαδικασία. Πώς εξηγείτε αυτό το παράδοξο; Και για να φέρουμε ξανά τα συναισθήματα στη συζήτηση, ποια μοτίβα αγάπης, μίσους – και αντίστοιχης κοινωνικής δράσης – πιστεύετε ότι μπορούν να προκύψουν σε γνωστικές και συναισθηματικές συνθήκες χαμηλών προσδοκιών;
James M. Jasper: Θα μεταφέρω καταρχάς την εμπειρία μου από τις ΗΠΑ. Γενικά υπάρχει αρκετός κυνισμός ως προς τις εκλογικές πολιτικές μεταξύ των ακτιβιστών της Αριστεράς. Και επικρατεί κυνισμός ως προς την προοπτική μιας κοινωνικής αλλαγής μετά από όσα περάσαμε επί George W. Bush και πιο πρόσφατα με τον Donald Trump. Η εκλογή του Barack Obama καλλιέργησε πολλές ελπίδες οι οποίες όμως διαψεύστηκαν και θεωρώ ότι το γεγονός αυτό οδήγησε στο κίνημα Occupy Wall Street. Βλέπουμε ότι γενικά υπήρχαν λόγοι για να είναι οι άνθρωποι κυνικοί κι επιφυλακτικοί ως προς τις διαμαρτυρίες αλλά και την πολιτική γενικά, αλλά μετά συνέβη το εξής: Όταν εξελέγη ο Trump, αυτός ο κόσμος που ήταν σχετικά κυνικός απέναντι στις εκλογικές πολιτικές συνειδητοποίησε πόσο χειρότερα μπορούσαν να γίνουν τα πράγματα και ότι οι εκλογές έχουν όντως σημασία. Έτσι αναζωπυρώθηκε το ενδιαφέρον για κοινότοπες πρακτικές, όπως το να πάει κανείς να ψηφίσει.
Άρα ακόμα κι αν ο κόσμος δεν είχε ιδιαίτερη ελπίδα για θετική κοινωνική αλλαγή, ο φόβος ή και η απειλή επιδείνωσης της κατάστασης από έναν ακροδεξιό και παράφρονα Πρόεδρο ήταν επαρκές κίνητρο για να πάει ο κόσμος να ψηφίσει. Άρα ενεργοποιούνται διαφορετικά κίνητρα ανάλογα με τον τομέα. Το σύνολο των προσδοκιών ή της οργής που μπορεί να έχει κανείς για την εκλογική αρένα, ενίοτε διαφέρουν απ’τα αντίστοιχα που σχετίζονται με τα κοινωνικά κινήματα και τις διαμαρτυρίες. Η συμμετοχή στην εκλογική διαδικασία μπορεί να μας φαίνεται μια κίνηση χαμηλού κόστους, αλλά είναι χρήσιμη, αυτή είναι η γνώμη μου. Είναι εύκολο να είναι κυνικός κανείς και να απέχει από τις εκλογές, αλλά μετά παρατηρούνται φαινόμενα όπως ο Donald Trump.
Κώστας Γούσης: Για να μείνουμε λίγο στο θέμα των εκλογών, βλέπουμε ότι και σε άλλεςγ πρόσφατες εκλογικές αναμετρήσεις, μεταξύ αυτώ και στην Ελλάδα, υπάρχει άνοδος της Δεξιάς και των διαφόρων εκδοχών της άκρας δεξιάς. Στην προσπάθειά τους να εξηγήσουν αυτήν την αντιδραστική εξέλιξη, πολλές αναλύσεις τονίζουν τον παραλογισμό του εκλογικού σώματος και τον θρίαμβό των συναισθημάτων έναντι της λογικής. Ωστόσο, όπως υποστηρίζετε στο έργο σας, πρέπει να ξεπεράσουμε αυτές τις στείρες συζητήσεις για τον ορθολογισμό των ψηφοφόρων και να κατανοήσουμε ότι η διάκριση μεταξύ πεποιθήσεων και συναισθημάτων είναι εσφαλμένη. Αν ισχύει η υπόθεσή σας, θα ήθελα να μας πείτε περισσότερα για το συνδυασμό συναισθημάτων και πεποιθήσεων που υπάρχει πίσω από την άνοδο της άκρας δεξιάς;
James M. Jasper: Λοιπόν υπάρχουν τα συναισθήματα εκείνα που αντέχουν στο χρόνο, τα οποία περιγράφω ως συναισθηματικές δεσμεύσεις, τα οποία σχετίζοντι με μια συναισθηματική αφοσίωση που καθορίζει τους στόχους μας στη ζωή, τις σχέσεις μας και τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούμε στα διάφορα γεγονότα. Για παράδειγμα, ένα είδος αγάπης για την πατρίδα ή μια αίσθηση συλλογικής ταυτότητας μπορεί να υποδηλώνει μια μακρόπνοη συναισθηματική αφοσίωση που καθορίζει τις πράξεις μας. Τώρα για την Δεξιά, θα μιλήσω για την αμερικάνικη Δεξιά την οποία γνωρίζω καλύτερα, αλλά νομίζω οι ομοιότητες με πολλές άλλες χώρες είναι ξεκάθαρες. Ένα βασικό στοιχείο είναι η καχυποψία απέναντι στους μετανάστες και γενικότερα η αντιπάθεια για τους ξένους. Το είδος εθνικισμού εκείνων που είναι καχύποπτοι για όσα συμβαίνουν εκτός της χώρας τους και ιδίως απέναντι στους ανθρώπους που εισέρχονται στη χώρα τους. Μια τέτοια αντίδραση είναι ταυτόχρονα γνωστική και συναισθηματική και στην πραγματικότητα αποτελεί μια μείξη και των δύο.
Προσωπικά θεωρώ ότι και σε ηθικό αλλά και σε διανοητικό επίπεδο, αυτή είναι μια λάθος προσέγγιση για τον κόσμο, τον τρόπο που λειτουργούν τα πράγματα, καθώς και το τι ωφελεί τη χώρα. Θεωρώ, λοιπόν, ότι τα γνωστικά και τα συναισθηματικά στοιχεία αυτής της προσέγγισης είναι λάθος αλλά είναι δύσκολο να πω ότι είναι παράλογα. Το ότι τα θεωρώ λάθος δεν είναι το ίδιο με το να τα θεωρήσω παράλογα. Διαφωνώ φυσικά με αυτές τις αντιλήψεις, αλλά αυτό δε σημαίνειότι είναι περισσότερο συναισθηματικές από τη δική μου προσήλωση στην ανοχή, τη διαφορετικότητα, την ελευθερία κτλ. Αυτό είναι εν μέρει και το ζήτημα. Και στις ΗΠΑ υπάρχει κι ένα επιπλέον στοιχείο, όχι τόσο συνηθισμένο, το ότι έχουμε τους φονταμενταλιστές προτεστάντες – το 1/4 ή και το 1/3 του εκλογικού σώματοςή του πληθυσμού με βάση κάποιες μετρήσεις – που θεωρούν τη Βίβλο κυριολεκτικά λόγο του Θεού. Αυτοί έχουν μια σειρά από πιστεύω, και τώρα τους βλέπουμε να κινητοποιούνται κατά των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων, και ιδίως των τρανς, που στοχοποιούνται όλο και περισσότερο τελευταία. Κι αυτό συμβαίνει γιατί υπάρχουν χριστιανοί φονταμενταλιστές ιεροκήρυκες που μιλάνε δεξιά κι αριστερά και καθορίζουν την ατζέντα του ρεπουμπλικανικού κόμματος στο κομμάτι που αφορά θέματα που κάποτε αποκαλούνταν οικογενειακές αξίες.
Αυτή, λοιπόν, η μερίδα ατόμων ανησυχεί ιδιαίτερα καθώς θεωρεί ότι τα γκέι άτομα είναι ενάντια στον Θεό κι ότι αμαρτάνουν. Κατά τη γνώμη μου, κάθε τέτοια θρησκεία, δόγμα ή πιστεύω είναι πολύ κοντά στον παραλογισμό, αλλά αυτό μπορεί εν μέρει να οφείλεται στο γεγονός ότι η όλη αυτή κοσμοθεωρία μου είναι ξένη σε σχέση με την αντίληψή μου για τον κόσμο ως άθεος και μου είναι δύσκολο να τη δω ως ορθολογική, αλλά σίγουρα αναγνωρίζω πως συνοδεύεται από σύμβολα, γνωστικές θέσεις και μια μακροχρόνια συναισθηματική αφοσίωση. Αυτό το στοιχείο είναι ασυνήθιστα ισχυρό στις ΗΠΑ και ιδίως σε συγκεκριμένες περιοχές αν και αυτή τη θρησκευτική καθοδήγηση του κόσμου τη βρίσκουμε και σε άλλες χώρες. Επομένως, βλέπουμε ότι ο κόσμος της Δεξιάς – το ίδιο συμβαίνει και με την Αριστερά – που κινείται εκτός του μέινστριμ, έχει μια καλά αναπτυγμένη κοσμοθεώρηση, η οποία είναι σύνθετη με τον τρόπο της και περιέχει πλήθος δεδομένων.
Για παράδειγμα, οι αντι-εμβολιαστές στις ΗΠΑ έχουν “αποδείξεις” και “επιστημονικά” δεδομένα που στηρίζουν τις θέσεις τους, αν και συνήθως προκύπτει ότι εν τέλει δεν είναι επιστημονικά, αλλά ωστόσο διαθέτουν ποσοτικά δεδομένα, έχουν αριθμούς, παραθέτουν μελέτες. Μόνο που οι μελέτες τους δεν έχουν ακολουθήσει τις καθιερωμένες πρακτικές της επιστήμης που περιλαμβάνουν κάποια σύγκλιση και συναίνεση μεταξύ επιστημόνων. Ωστόσο στα μάτια τους, φαντάζει σαν επιστήμη. Επομένως, έχουμε να κάνουμε με θέσεις που διαθέτουν υπερασπιστική βάση. Δεν είναι απλά συναισθηματικά επιχειρήματα, αλλά είναι και διανοητικά. Είναι ιδιαίτερα δομημένο το σκεπτικό τους.
Λουκία Κοτρωνάκη: Έχετε υποστηρίξει ότι το χτίσιμο εμπιστοσύνης είναι κρίσιμο για τη στρατηγική δράση. Kαι αυτό είναι σημαντικό γιατί οι ακτιβιστές/ριες συχνά αντιμετωπίζουν το σύνδρομο εξουθένωσης, υποφέρουν από κόπωση και απογοήτευση, καθώς και από τις αρνητικές επιπτώσειςτης έκθεσης στην αστυνομική καταστολή. Υπάρχουν στο πλαίσιο των κοινωνικών κινημάτων συγκεκριμένοι μηχανισμοί κι αλληλεπιδράσεις που μπορούν να πυροδοτήσουν διαδικασίες μετασχηματισμού του φόβου σε ελπίδα και της διάχυτης ηττοπάθειας σε συγκρουσιακή αυτοπεποίθηση;
James M. Jasper: Καταρχάς και μόνο η ύπαρξη κοινωνικού κινήματος βοηθά τον κόσμο να μετατρέπει την απελπισία και τον φόβο σε μια αίσθηση αισιοδοξίας. Το γεγονός ότι υπάρχει κόσμος που δραστηριοποιείται και διαμαρτύρεται ενάντια σε κάποιες κυβερνητικές πολιτικές δίνει ελπίδα στον κόσμο. Επίσης, βλέπει πως μπορεί κι ο ίδιος/η ίδια να συμμετέχει σε ανάλογα εγχειρήματα. Είναι ανατροφοδοτούμενος μηχανισμός. Κατεβαίνουμε σε μία πορεία και δεν μας επιτίθεται ούτε μας πυροβολεί αστυνομικός κι έτσι νιώθουμε ικανές/οί να ξανακατέβουμε σε πορείες και βλέπουμε ότι τελικά δεν ήταν και τόσο επικίνδυνο. Ή καταλαβαίνουμε πως άτομα που βλέπαμε να διαδηλώνουν εδώ και χρόνια τελικά είναι πολύ αξιόλογα, τα συμπαθούμε και νιώθουμε άνετα μαζί τους, κι έτσι μπαίνουμε κι εμείς στην ομάδα και νιώθουμε ευχάριστα. Άρα υπάρχει θετική ανατροφοδότηση ή γενικά ευχάριστες εμπειρίες σχετικές με τη συμμετοχή σε κάποιο κίνημα που μετά ανατροφοδοτούνται.
Η καταστολή, από την άλλη, είναι επίσης κάτι το υπαρκτό. Πολλοί φόβοι είναι αληθινοί και βάσιμοι. Η Αστυνομία όντως πυροβολεί διαδηλωτές κι ασκεί πάνω τους βία. Αλλά ακόμα και τότε η καταστολή από κυβερνητικά όργανα μπορεί να τους γυρίσει μπούμερανγκ. Γιατί η βία φέρνει ακόμα περισσότερο κόσμο γστο δρόμο ακριβώς επειδή νιώθουν οργή απέναντι στην αυθαίρετη καταστολή απ’την Αστυνομία ή τον στρατό. Οπότε, κατά κάποιον τρόπο, όλο αυτό ανατροφοδοτείται. Η εμπιστοσύνη, λοιπόν, είναι σημαντική, μιας και δεν μιλάμε απλώς για την πεποίθηση ότι θα νικήσουμε στο τέλος αλλά και για την πεποίθηση ότι δεν θα υποστούμε βλάβες επειδή αποφασίσαμε να δράσουμε και να υψώσουμε το ανάστημά μας.
Από την άλλη, υπάρχει και η αυτοπεποίθηση που πηγάζει κι απλώς από την δυνατότητα του κόσμου να εκφράσει ανοιχτά τις απόψεις του και τη δυνατότητα να ανήκει κάποιος/α σε μια ομάδα ανθρώπων με παρόμοιες απόψεις. Έτσι χτίζουμε αυτοπεποίθηση, εμπιστοσύνη και ένα είδος συλλογικής ταυτότητας. Τα κινήματα, άρα, έχουν τέτοιες λειτουργίες. Ενίοτε είναι τα ηγετικά πρόσωπα που εμψυχώνουν τον κόσμο, άλλοτε σε κάποιες άλλες περιπτώσεις ιστορικά τα κινήματα προμηθεύονταν όπλα για να προστατευτούν κι ο εξοπλισμός τους έδινε αυτο-προστασία και αυτοπεποίθηση κοκ. Τα κινήματα είναι πολύμορφα και έχουν πολλές διαφορετικές δράσεις.
Κώστας Γούσης: Οι διαδικασίες πολιτικοποίησης είναι πάντα αντιφατικές στην ανάπτυξή τους. Θέλω να σας κάνω μια τελευταία ερώτηση για τη σχέση των ακαδημαϊκών που μελετάνε τα κοινωνικά κινήματα και των ακτιβιστών/ριών. Γιατί κάποιες φορές βλέπουμε ένα νέο κύμα ακτιβισμού, και το είδαμε και στις ΗΠΑ πρόσφατα με την ίδρυση συνδικάτων, στα οποίατα νεαρά άτομα παίζουν ενεργό ρόλο, όπως στο σωματείο της Amazon, στα Starbucks κ.α. Αυτές οι διεργασίες εξετάζονται στο πλαίσια της μελέτης των κοινωνικών κινημάτων αλλά συχνά απουσιάζουν τα σημεία συνάντησης μεταξύ δράσης και θεωρητικών επεξεργασιών. Πώς θα μπορούσαμε να χτίσουμε μια πιο παραγωγική σχέση μεταξύ ακαδημαϊκών και του καθημερινού ακτιβισμού;
James M. Jasper: Πρώτα απ’ όλα, πιστεύω ότι οι περισσότεροι/ες που μελετάνε τα κοινωνικά κινήματα τόσο στην Ευρώπη όσο και στις ΗΠΑ συμμετέχουν και οι ίδιοι/ες σε συλλογικές δράσεις. Στην πραγματικότητα, η πλειοψηφία συνεχίζει να λειτουργεί συμβουλευτικά ή να κάνει έρευνα για λογαριασμό κινηματικών συλλογικοτήτων. Γι’ αυτό και θεωρώ ότι υπάρχει μια συμμαχία ανάμεσα σε ακαδημαϊκούς και ακτιβιστές/ριες, αλλά τελικά νομίζω ότι οι ακαδημαϊκοί δεν παρέχουν στον κόσμο που αγωνίζεται και τόσο καλές συμβουλές σε επίπεδο στρατηγικής. Κι αυτό γιατί οι ακτιβιστές/ριες είναι παρόντες και παρούσες στο πεδίο δράσης και αν έχουν σχετικές ικανότητες, έχουν καλύτερη αίσθηση από τους ακαδημαϊκούς ως προς το ποια είναι η σωστή στρατηγική στιγμή και οι πιο σωστές συμμαχίες. Γιατί οι ακαδημαϊκοί, απ’την πλευρά τους, κρατάνε μια κάποια απόσταση, και ορθώς πράττουν, καθώς προσπαθούν να βγάλουν ευρύτερα συμπεράσματα που θα είναι χρήσιμα και σε άλλα κινήματα, σε άλλα μέρη και σε άλλες χρονικές περιόδους.
Εν τέλει, η πρακτική αντίληψη των ακτιβιστών/ριών δεν ταυτίζεται με τις πιο αφηρημένες θεωρητικές εξηγήσεις των ακαδημαϊκών. Το μεγαλύτερο τμήμα όσων ασχολούνται ερευνητικά με τα κοινωνικά κινήματα στις ΗΠΑ, επιδιώκουν να υπάρχει διάλογος και πολλά συνέδρια περιλαμβάνουν ακαδημαϊκους και ακτιβιστές/ριες. Βέβαια, είναι γεγονός ότι υπάρχουν περιορισμοί. Οι ακαδημαϊκοί γράφουν με έναν τρόπο στρυφνό για τους ακτιβιστές/ριες. Κανένας φυσιολογικός άνθρωπος δεν έχει όρεξη να διαβάζει κείμενα με την ακαδημαϊκή φρασεολογία ή τη συλλογική και ανάλυση δεδομένων και όλα όσα κάνουμε στο πλαίσιο της επαγγελματικής δραστηριότητας ως κοινωνικοί επιστήμονες.
Γράφουμε για διαφορετικά κοινά και αυτό δυσκολεύει την επικοινωνία, αλλά η πλειοψηφία όσων δραστηριοποιούνται ερευνητικά στο πεδίο των κοινωνικών κινημάτων προσπαθούν να γράφουν τόσο για ακαδημαϊκά κοινά όσο και για τα ευρύτερα κοινά με έναν τρόπο πιο εύληπτο, ξεκάθαρο και απλό · ίσως το “απλό” δεν είναι ο σωστός τρόπος να το περιγράψω, αλλά θα έλεγα ότι οι ακαδημαϊκοί πάντα προσπαθούν να γράφουν ωραία κείμενα, αλλά δεν είναι απαραίτητα ότι ξέρουν να το κάνουν.
Κώστας Γούσης: Πολύ ωραία, Λουκία έχεις κάποιο τελευταίο σχόλιο ή ερώτηση;
Λουκία Κοτρωνάκη: Πολλές οι ερωτήσεις και πολλά τα κίνητρα για να συνεχίσουμε τη συζήτηση, αλλά νομίζω ότι είμαστε εντάξει προς το παρόν. Κι ελπίζω να μας δοθεί η ευκαιρία να τη συνεχίσουμε στο προσεχές διάστημα, γιατί η προσέγγισή σας είναι ιδιαίτερα αναζωογονητική. Και παρά την γεωγραφική απόσταση που μας χωρίζει, τα πολιτικά και κοινωνικά φαινόμενα, καθώς και τα ερωτήματα που σχετίζονται με τα συναισθήματα είναι παρεμφερή.
James M. Jasper: Κι αυτό ενδεχομένως μας δείχνει πως τα συναισθήματα αφορούν κάποιες πολύ βασικές ανθρώπινες λειτουργίες, που εντοπίζουμε σε διαφορετικούς πολιτικούς χώρους και σε διαφορετικές κουλτούρες. Προφανώς, οι πολιτισμοί διαφέρουν και τα συναισθήματα παρουσιάζουν κάποιες διαφορές ανά πολιτισμό, αλλά, στο τέλος, αναλύοντας την κατάσταση, πάντα καταλήγουμε σε συναισθήματα. Ενδεχομένως, ξέρετε, ο θυμός να διαφέρει λίγο μεταξύ πολιτισμών ή συγκείμενων, και οπωσδήποτε η κουλτούρα του κάθε τόπου επηρεάζει την έκφραση των συναισθημάτων μας, αλλά τα συναισθήματα υπάρχουν και συχνά είναι κοινά σε παρόμοιες περιστάσεις. Ελπίζω αυτό να είναι ελπιδοφόρο ως μήνυμα.
Λουκία Κοτρωνάκη: Πράγματι είναι.
Κώστας Γούσης: Και η συμβολή σας ήταν πολύ σημαντική γιατί η πρόσφατη έρευνά μας για τους νέους και τις νέες στην Ελλάδα έγινε με αφορμή το πιο πολύνεκρο σιδηροδρομικό δυστύχημα που έχει καταγραφεί ποτέ στην Ελλάδα. Εστιάσαμε στις κινητοποιήσεις μετά το δυστύχημα στα Τέμπη και μελετήσαμε τη συμμετοχή των νέων σ’ αυτές. Στην ανάλυση της για την ποσοτική έρευνα του Eteron, η Λουκία Κοτρωνάκη αναφέρθηκε στο έργο σας και χρησιμοποίησε την έννοια του ηθικού σοκ για να εξηγήσει το ρόλο των συναισθημάτων στις κινητοποιήσεις σε όλη την Ελλάδα το Μάρτιο του 2023 μετά το σιδηροδρομικό δυστύχημα. Και τώρα συνεχίζουμε τη συζήτηση για τη νέα γενιά μετά τις εκλογές, καταγράφοντας και αναλύοντας την ψήφο των νέων με έμφαση στο ρόλο των συναισθημάτων στην πολιτική συμπεριφορά και τις συλλογικές δράσεις.
James M. Jasper: Ένα πράγμα για το οποίο δεν μιλήσαμε είναι ο τρόπος με τον οποίο οι νέοι άνθρωποι μπορεί να έχουν κάπως διαφορετικές συναισθηματικές διεργασίες από ό,τι οι μεγαλύτεροι. Νομίζω ότι το κλειδί είναι ότι με αυτούς τους συναισθηματικούς προσανατολισμούς οι νέοι άνθρωποι, οι έφηβοι και οι νέοι των 20 ετών πολύ συχνά επεξεργάζονται ακόμη κάποιες από αυτές τις συναισθηματικές δεσμεύσεις και προσανατολισμούς. Έτσι, τόσο πολιτικά όσο και από την άποψη της δικής τους ταυτότητας και των ηθικών τους διαισθήσεων, παίρνουν πολλές αποφάσεις και είναι πιθανό να κινηθούν προς διαφορετικές κατευθύνσεις με τρόπους που οι άνθρωποι της ηλικίας μου μάλλον δεν πρόκειται να κάνουν. Αυτό καθιστά τις μελέτες για τη νέα γενιά ένα πολύ ενδιαφέρον εργαστήριο για την κατανόηση των διαδικασιών κοινωνικοποίησης και κινητοποίησης.
Κώστας Γούσης: Σας ευχαριστούμε γι’ αυτό το σχόλιο και αυτός είναι κι ένας επιπλέον λόγους που η συζήτηση μαζί σας συμβάλλει στο project “Youth – Voice On” και ελπίζουμε να συνεργαστούμε ξανά και στο μέλλον.
