Αιχμάλωτη δημοκρατία: εταιρικοκρατία και πατρονομικός καπιταλισμός

Φιλίππα Χατζησταύρου
Επίκουρη Καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνούς Πολιτικής στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, ΕΚΠΑ

Στην έρευνα «Unmute Democracy» ανάμεσα στις απειλές που αντιμετωπίζει η δημοκρατία πιο ψηλά στις προτιμήσεις είναι η διαφθορά του πολιτικού συστήματος (59,4%) και η έλλειψη δικαιοσύνης και η ατιμωρησία (57,6%). Οι πολίτες συνδέουν τα οικονομικά συμφέροντα και τις ομάδες επιρροής με τη διαφθορά και για αυτό το πρώτο αίτημα τους στην εν λόγω έρευνα είναι ο περιορισμός της επιρροής των μεγάλων οικονομικών συμφερόντων (55,7%).

Καταρχήν η συζήτηση γύρω από τη διαφθορά είναι γνωστό ότι αυξάνεται σε περιόδους κρίσης του καπιταλισμού. Οι ευημερούσες χώρες με υψηλό εισόδημα εμφανίζουν χαμηλά επίπεδα διαφθοράς που αντιλαμβάνονται οι πολίτες. Όμως, θα ήταν επικίνδυνα βιαστικό τα παραπάνω ευρήματα να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι η επιρροή των μεγάλων οικονομικών συμφερόντων ταυτίζεται αποκλειστικά με το ζήτημα της διαφθοράς. Η οικονομική και εταιρική επιρροή πρώτα αναπτύσσεται με καθόλα νόμιμους τρόπους και όσο πιο αποτελεσματικά διεμβολίζει τις δημόσιες δομές τόσο περισσότερο διευκολύνεται η άσκηση επιρροής και με έκνομες μορφές, δηλαδή πρακτικές διαφθοράς.

Άρα οι ατέρμονες αναλύσεις γύρω από το πελατειακό κράτος δεν αρκούν για να καταλάβουμε πως οργανώνονται οι δεσμοί μεταξύ πολιτικής και οικονομικών συμφερόντων κατά την ιστορική περίοδο που ζούμε. Προφανώς είναι πρόβλημα οι πατριαρχικής λογικής δοσοληψίες με δεξαμενές ψηφοφόρων. Αυτού του είδους η διαφθορά ως πρόβλημα συλλογικής δράσης προέρχεται από την «παλιά» Ελλάδα. Όμως πολλά από τα φαινόμενα συστημικής διαφθοράς είναι μια παρεπόμενη συνέπεια της εταιρικοκρατίας (corporatocracy).

Η εταιρικοκρατία δίνει έμφαση στη δημόσια διακυβέρνηση που εξυπηρετεί τα εταιρικά συμφέροντα πρώτα και κύρια, πάνω από αυτά του κόσμου της εργασίας και της κοινωνίας γενικότερα. Για παράδειγμα ας συζητήσουμε για τους πολυεθνικούς ομίλους που δαπανούν μεγάλα ποσά για να προωθήσουν φιλο-επιχειρηματικές πολιτικές προσόδων για αυτούς, για τα πολιτικά κόμματα που λαμβάνουν υπηρεσίες από συμβουλευτικές εταιρίες (penumbra κόμματα) ή για τις μεγάλες ιδιωτικές εταιρίες ή συγκροτήματα που λειτουργούν ως η πολιτική προέκταση ιδεολογικών και κομματικών ρευμάτων. Ας μιλήσουμε για τις εταιρίες-βιτρίνες που υπό το πρόσχημα της «ανεξάρτητης» παροχής συμβουλών προωθούν πολιτικές ή και κομματικές ατζέντες (showcase companies) και έτσι εμπλέκονται έμμεσα ή άμεσα στη δημόσια διακυβέρνηση. Ας αξιολογήσουμε τις επιπτώσεις της αύξησης της πρακτικής «περιστρεφόμενων θυρών», όπου πολιτικοί και υψηλά ιστάμενοι αξιωματούχοι αναλαμβάνουν συναφές χαρτοφυλάκιο στον ιδιωτικό τομέα μετά το τέλος της θητείας τους σε ένα δημόσιο αξίωμα.

Η χώρα μας μετά την κρίση χρέους έχει μετατραπεί σε κράτος-μεσίτης που διαχειρίζεται τους τρόπους κατανομής δικαιωμάτων ιδιοκτησίας εν μέσω έντονα πολωμένων ενδο-καπιταλιστικών συγκρούσεων. Μέσα από μηχανισμούς κινητοποίησης δημόσιων (κατά κύριο λόγο ευρωπαϊκών) πόρων παράγει νομικά πλαίσια υπέρ νέων καθεστώτων για τη συγκεντροποίηση των μέσων παραγωγής σε εγχώριους ή ξένους δρώντες. 

Όμως όπως και στις άλλες χώρες στην Ελλάδα η εταιρική εξουσία, ο ιδιωτικός πλούτος και η κληρονομιά μπορεί και να τέμνονται. Οι πλούσιες οικογένειες συχνά κατέχουν ελέγχουσες συμμετοχές σε μεγάλες εταιρείες. Ο Thomas Piketty περιγράφει το πατρονομικό καπιταλιστικό σύστημα (patrimonial capitalism) που έχει αναβιώσει την πεποίθηση ότι ο πρωταρχικός σκοπός της οικονομίας είναι η προστασία και η ενίσχυση της ιδιωτικής περιουσίας (ιδιοκτησιασμός). Πρόκειται για μια αδιαμφισβήτητη νίκη του καπιταλισμού που, αν και σε διαρκή κρίση τις τελευταίες δεκαετίες, ευνοεί τη συσσώρευση πλούτου μέσω κληρονομιάς και οικογενειακού ελέγχου, εδραιώνοντας περαιτέρω την κοινωνική ανισότητα (στην έρευνα τέταρτη στη σειρά απειλή για τη δημοκρατία αναδεικνύονται οι ανισότητες  με ποσοστό 30,2%).

Είτε πρόκειται για εταιρικές ελίτ που συγχωνεύονται με τις κληρονομικές ελίτ χτίζοντας την εταιρική κυριαρχία πάνω σε διαγενεακή βάση, είτε πρόκειται για διεθνοποιημένες εταιρικές ελίτ που λειτουργούν στη βάση της κυριαρχίας των μετόχων, οι μορφές ιδιωτικό-δημόσιας διακυβέρνησης που ανακύπτουν, διαμορφώνουν δυσανάλογα, αν και όχι πάντα με εκκωφαντικό τρόπο, τις νομοθετικές ατζέντες και τον δημόσιο διάλογο. Οι δημόσιες πολιτικές μετατρέπονται σε προσάρτημα ανάθεσης συμβάσεων στο ιδιωτικό κεφάλαιο, ιδιωτικής παροχής υπηρεσιών και υφαρπαγής αγαθών (γη, φυσικοί πόροι, υποδομές, ενέργεια, πληροφορία, ψηφιακά δεδομένα, γνώση κ.α.), και φυσικά καμιά ρύθμιση δεν αποτρέπει την εξωχώρια μεταφορά του παραγόμενου πλούτου.

Η διάχυση τέτοιων σκιωδών μορφών κυριαρχίας που θολώνουν τα όρια μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού αποσταθεροποιούν αδύναμα πολιτικά καθεστώτα και λειτουργούν σε μια παράλληλη χρονικότητα που δεν τέμνει τους εκλογικούς κύκλους και σπάνια συνδέεται με την μιντιακά οργανωμένη κατανάλωση «καθημερινής πολιτικής» (στην έρευνα τρίτη στη σειρά απειλή για τη δημοκρατία αναδεικνύεται ο οικονομικός και πολιτικός έλεγχος των ΜΜΕ με 32,3%). Άρα ο πολιτικός ανταγωνισμός, ο κοινοβουλευτισμός και οι εκλογές, όπως λειτουργούν έως και σήμερα, αποτελούν γρανάζια μιας άλλης χρονικότητας που καλούμαστε να παρακολουθούμε και να συμμετέχουμε εντός αυτής ως πολίτες. Το πολιτικό σύστημα ενσωματώνει πλέον και αυταρχικά χαρακτηριστικά και μας καλεί να καταναλώνουμε πολιτική, ενώ η υπονόμευση της θέσης του δημόσιου τομέα ως παρόχου δημόσιων αγαθών γενικεύεται και βαθαίνει.

Για αυτό και οι όποιες θεσμικές παρεμβάσεις που αφορούν τη διαφάνεια, τη δημοκρατική λογοδοσία και τον έλεγχο της εξουσίας πρέπει να συζητούνται αφού τεθούν οι βάσεις συζήτησης για την οικονομική επιρροή και τις πολιτικές προεκτάσεις της στον τρόπο που λειτουργεί το κράτος. Τα ευρήματα της έρευνας «Unmute Democracy» δείχνουν ότι οι πολίτες ιεραρχούν τις απειλές με ευκρίνεια. Και αυτό είναι ένα βαθιά πολιτικό κάλεσμα που μας αφορά όλους.