Η κρίση εμπιστοσύνης ως το έδαφος για τη συνδιαμόρφωση ενός νέου κοινωνικού οράματος

Λαμπρίνα Μπουτεράκου
Υποψ. διδακτόρισσα, Τμήμα Πολιτικών Επιστημών ΑΠΘ

Με μόλις 3,85/10 αξιολογείται από τους πολίτες «ο τρόπος που λειτουργεί η δημοκρατία στην Ελλάδα σήμερα», όπως προκύπτει από τη νέα έρευνα των Eteron και Vouli Watch, «Unmute Democracy». Λίγοι θα εκπλαγούν από την εξαιρετικά χαμηλή αυτή αξιολόγηση κι ακόμα λιγότεροι από την παράλειψη της λέξης «φιλελεύθερη» μπροστά από τη «δημοκρατία». Η παράλειψή της, ωστόσο, δεν είναι τυχαία: μας υπενθυμίζει ότι, παρά την επικράτηση της φιλελεύθερης εκδοχής της δημοκρατίας, φιλελευθερισμός και δημοκρατία δεν είναι ένα και το αυτό, αλλά δύο διακριτές παραδόσεις, παροντικά συναρθρωμένες σε μια παράδοξη σχέση εντάσεων και διαρκών ασκήσεων ισορροπίας (Mouffe, 2008).

Στο σύγχρονο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο που διαμορφώνουν αυτές οι εντάσεις, η πλάστιγκα γέρνει υπέρ του φιλελεύθερου πόλου, με τις δημοκρατικές εγγυήσεις να έχουν πληγεί και μετασχηματιστεί σε τέτοιον βαθμό, ώστε πια να μιλάμε για «μεταδημοκρατία». Κατά τον Colin Crouch (2006), ενώ οι δημοκρατικές διαδικασίες και θεσμοί συνεχίζουν να λειτουργούν κανονικά (διενέργεια εκλογών, συνταγματική κατοχύρωση δικαιωμάτων κ.λπ.), κατ’ ουσίαν η εξουσία ασκείται πίσω από τις κλειστές πόρτες ανυπόλογων πολιτικών και οικονομικών ελίτ, ερήμην του θεμελιώδους υποκειμένου της δημοκρατίας, του κυρίαρχου λαού, η ισχύς του οποίου περιορίζεται σε τυπικές πρακτικές ήσσονος επιρροής.

Την τάση αυτή διαγιγνώσκουν και οι ερωτώμενοι της έρευνας, προτάσσοντας ως τις τέσσερις μεγαλύτερες απειλές για την ελληνική δημοκρατία α) τη διαφθορά του πολιτικού συστήματος (59,4%), β) την έλλειψη δικαιοσύνης και την ατιμωρησία (57,6%), γ) τον πολιτικό και οικονομικό έλεγχο των ΜΜΕ (32,3%) και δ) τις οικονομικές ανισότητες που ενισχύουν τη δύναμη των ελίτ (24,4%). Οι προεξάρχουσες απειλές συνθέτουν ένα πανίσχυρο, πολυεπίπεδο δίκτυο αλληλοτροφοδοτούμενων ωσμώσεων, που εκτοπίζει τον ίδιο τον «δήμο» από τη δημοκρατία: Η διαφθορά υποθάλπεται από τον ευτελισμό του κράτους δικαίου και επιτείνει την εξάρτηση του πολιτικού συστήματος από τους μιντιακούς ομίλους, η ανεπαρκής και συχνά αναξιόπιστη ενημέρωση των οποίων υπονομεύει τις δυνατότητες του λαϊκού ελέγχου, από κοινού με τον αλόγιστο πλουτισμό των οικονομικών ελίτ, που βαθμιαία καταποντίζει τη διαπραγματευτική ισχύ των κυβερνήσεων και τις καθιστά έρμαια των συμφερόντων τους, ευνοώντας έτσι τη διαφθορά κ.ο.κ. Οι συνειρμοί με την υπόθεση των Τεμπών, το σκάνδαλο των υποκλοπών και πιο πρόσφατα του ΟΠΕΚΕΠΕ είναι αναπόφευκτοι.

Στις συνθήκες της μεταδημοκρατικής αυτής πολιτικοοικονομικής ηγεμονίας, ο ρόλος των κομμάτων περιορίζεται στην ορθή διαχείριση του πλαισίου που ορίζει η αγορά. Κοινή συναινέσει κεντροδεξιών και κεντροαριστερών σχηματισμών στις βασικές αρχές του φιλελεύθερου δόγματος, ο αλλοτινός ανταγωνισμός μεταξύ σαφώς διαφοροποιημένων σχεδίων για την οργάνωση της κοινωνίας εκπίπτει σε μια επικοινωνιακή αναμέτρηση για την ανάδειξη του πλέον υπεύθυνου τεχνοκράτη. Η εκλογή, όμως, ενός σχεδίου προϋποθέτει την απόρριψη ενός άλλου: Η ταύτιση με ένα «εμείς» προϋποθέτει την αντιπαραβολή του με ένα «αυτοί». Όταν η πολιτική σκηνή κατακλύζεται από συγκλίνουσες κομματικές πλατφόρμες, επικεντρωμένες σε διαχειριστικά και τεχνικά ζητήματα, εκλείπουν τα σημεία αναφοράς που θα ενέπνεαν τους πολίτες να επενδύσουν σε ένα συγκεκριμένο όραμα ανάμεσα σε άλλα. Η επίλυση των κοινωνικών συγκρούσεων μετατίθεται έτσι εκτός του θεσμικού πεδίου, με ολοένα και περισσότερους να γυρίζουν την πλάτη στην εκλογική διαδικασία (Mouffe, 2010). Το ιστορικά υψηλό ποσοστό αποχής από την εθνική αναμέτρηση του Ιουνίου του 2023, σχεδόν στο 50% του εκλογικού σώματος, σχετίζεται οπωσδήποτε με την απουσία ενός εναλλακτικού σχεδίου, ικανού να κινητοποιήσει τις μάζες και να αποκαταστήσει την κρίση εμπιστοσύνης στο πολιτικό σύστημα.

Το χάσμα ανάμεσα στα κόμματα και τις λαϊκές βάσεις αποτυπώνεται και στα ευρήματα της έρευνας, με τους συμμετέχοντες να καταδεικνύουν την υποστελέχωση με ικανά και έντιμα πρόσωπα (40,2%), την εξάρτηση από οικονομικά συμφέροντα (30,6%) και την αδυναμία εκπροσώπησης της κοινωνίας (24,5%). Αναμενόμενα, ομοφωνούν ότι τα κόμματα αδιαφορούν για τις γνώμες των πολιτών σε καίρια ζητήματα (80,5%), που, αν όμως προσμετρούνταν, θα βελτίωναν σημαντικά την ποιότητα της δημοκρατίας (90,1%). Η παράλληλη πρόταξη των απόψεων των ειδικών (61,7%) φαντάζει οξύμωρη, μόνον εάν είμαστε πρόθυμοι να συμμεριστούμε ως «λόγο των ειδικών» εκείνον που το κυρίαρχο δόγμα επικυρώνει ως τέτοιον. Κάθε «καθεστώς αλήθειας» [regime of truth] ορίζει τίνων η γνώμη πιστοποιείται ως έγκυρη και τίνων όχι, όπως θα έλεγε ο Michel Foucault (1980), τίνων η γνώμη αναγνωρίζεται ως έναρθρος λόγος και τίνων καταφρονείται ως αγελαία φωνή, όπως θα έλεγε ο Jacques Rancière (1999). Ειδικοί, όμως, ήταν κι όσοι επισήμαιναν τη δομική αδυναμία του ΕΣΥ να ανταποκριθεί στις ανάγκες της πανδημίας, ειδικοί ήταν κι όσοι κατήγγειλαν την ανεπαρκή θωράκιση ως και της πρωτεύουσας έναντι των φυσικών καταστροφών, ειδικοί ήταν κι όσοι προειδοποιούσαν για τα εγκληματικά ζητήματα ασφαλείας στο σιδηροδρομικό δίκτυο. Εναποτίθεται στις αντιπολιτευόμενες δυνάμεις να απαγκιστρώσουν τον «ειδικό» από τις μεταδημοκρατικές συνδηλώσεις του και να τον επανεντάξουν σε μια σχέση που θα συνυπολογίζει τη φωνή των πολιτών.

Παθογένεια ή εγγενές στοιχείο της δημοκρατίας;

Αυτό που ανέδειξε η γέννηση της δημοκρατίας και που σήμερα πασχίζουν να καταπνίξουν τα μεταπολιτικά καθεστώτα, η ανεξάλειπτη διάσταση της σύγκρουσης στη βάση κάθε κοινωνικής οργάνωσης, ανέρχεται στην επιφάνεια μέσα από τις ρωγμές στην εμπιστοσύνη. Η δημοκρατική επανάσταση, κατά τον Claude Lefort (1988), αποκάλυψε την εξουσία ως έναν κενό τόπο αμετάκλητα ανοιχτό στην αντιπαράθεση, που δεν μπορεί να καταληφθεί πλήρως ή δια παντός από κανέναν φορέα, όση δύναμη κι αν συγκεντρώσει. Ιδωμένη κατ’ αυτόν τον τρόπο, η δυσπιστία γίνεται αντιληπτή όχι ως παθογένεια της δημοκρατίας, αλλά ως εγγενές στοιχείο της, το αναπόσπαστο εκείνο στοιχείο που αναμοχλεύει τον ανταγωνισμό για την έμπνευση στους πολίτες ενός νέου συλλογικού οράματος. 

Αληθεύει πως όταν, παρά τη γενικευμένη δυσπιστία, η σύγκρουση δεν βρίσκει θεσμική έκφραση, ελλοχεύει ο κίνδυνος εκτόνωσής της με μέσα που υποσκάπτουν τη δημοκρατία, ανοίγοντας τον δρόμο σε αυταρχικές μορφές διακυβέρνησης, την αποξένωση και τον κυνισμό. Ως προς την περίπτωσή μας, ωστόσο, τα αποτελέσματα της έρευνας είναι καθησυχαστικά: Η προθυμία των ερωτώμενων να συμμετέχουν σε πλείστες δημοκρατικές διαδικασίες πέραν της ψήφου, συμβατικές και ψηφιακές, σε εθνικό και τοπικό επίπεδο, καθιστά σαφές ότι δεν απορρίπτουν τη δημοκρατία καθ’ εαυτήν, αλλά τη θέση που τους εκχωρείται στην παρούσα εκδοχή των πολιτικοοικονομικών στεγανών. Η κρίση της εμπιστοσύνης είναι η ιδρυτική πράξη για την επαναδιαπραγμάτευση της θέσης των πολιτών και των θεσμών στη δημοκρατία.