Όταν οι συγχωνεύσεις εταιρειών βλάπτουν τους εργαζόμενους, η Ευρώπη πρέπει να αναλάβει δράση

Βούτερ Ζβίσεν
Eρευνητής στο Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Συνδικάτων (ETUI), με αντικείμενο την ανισότητα και τους μισθούς στην αγορά εργασίας

Social Europe

Ο ανταγωνισμός στην αγορά εργασίας ωφελεί τόσο τους εργαζόμενους όσο και την οικονομία, οδηγώντας σε υψηλότερη απασχόληση, καλύτερους μισθούς και τη ζωτική διάδοση ιδεών σε όλους τους κλάδους. Ωστόσο, πολλοί εργαζόμενοι αντιμετωπίζουν σοβαρά περιορισμένες επιλογές όταν αναζητούν νέους εργοδότες – ένας περιορισμός που καταστέλλει τους μισθούς και καταπνίγει τον οικονομικό δυναμισμό. 

Ένας κρίσιμος μοχλός για την επανεξισορρόπηση αυτής της ασυμμετρίας ισχύος έγκειται στον έλεγχο των συγχωνεύσεων εταιρειών που θα μείωναν τον ανταγωνισμό στην αγορά εργασίας, όπως ακριβώς κάνουν ήδη οι ρυθμιστικές αρχές για τις αγορές προϊόντων. Ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν ήδη κινηθεί προς αυτή την κατεύθυνση, η Ευρώπη υστερεί. Η τρέχουσα αναθεώρηση των κατευθυντήριων γραμμών για τις συγχωνεύσεις από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσιάζει μια κρίσιμη ευκαιρία για να γεφυρωθεί αυτό το χάσμα.

Η παγίδα του μονοψωνίου

Μια συγκεντρωμένη τοπική αγορά εργασίας αναδύεται όταν μια μικρή ομάδα εργοδοτών κυριαρχεί στις προσλήψεις εντός ενός συγκεκριμένου κλάδου και γεωγραφικής περιοχής. Με λίγους εναλλακτικούς εργοδότες, οι εργαζόμενοι χάνουν τη διαπραγματευτική τους ισχύ, ενώ οι εταιρείες αποκτούν αυτό που οι οικονομολόγοι αποκαλούν «μονοψωνιακή ισχύ» (monopsony power). Σε ολόκληρο τον ΟΟΣΑ, σχεδόν το ένα πέμπτο των εργαζομένων βρίσκεται παγιδευμένο σε μέτρια συγκεντρωμένες αγορές εργασίας. Οι συνέπειες εκτείνονται πέρα ​​από τους μειωμένους μισθούς: αυτές οι αγορές υποφέρουν από χαμηλότερα επίπεδα απασχόλησης και μειωμένη κινητικότητα των εργαζομένων, η οποία με τη σειρά της εμποδίζει την ανταλλαγή ιδεών που οδηγεί στην καινοτομία.

Παρά την αυξανόμενη ευαισθητοποίηση σχετικά με το μονοψώνιο και τη συγκέντρωση στην αγορά εργασίας, η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) έχει λάβει πρωτοφανώς λίγα μέτρα. Μια πολλά υποσχόμενη προσέγγιση θα αντικατόπτριζε τις υπάρχουσες προστασίες της αγοράς προϊόντων: την αποτροπή της δημιουργίας υπερβολικής ισχύος στην αγορά εργασίας από συγχωνεύσεις και εξαγορές. Η συνεχιζόμενη αναθεώρηση των κατευθυντήριων γραμμών για τις συγχωνεύσεις από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα μπορούσε – και θα έπρεπε – να ενσωματώσει τις επιπτώσεις στην αγορά εργασίας.

Όπως και με τις αγορές προϊόντων, οι περισσότερες συγχωνεύσεις δεν αποτελούν απειλή για τον ανταγωνισμό στην εργασία. Αλλά όταν οι συμφωνίες αυξάνουν σημαντικά την ανισορροπία στις τοπικές αγορές εργασίας, μπορούν να καταστρέψουν τους μισθούς και τις προοπτικές κινητικότητας. 

Πρόσφατη έρευνα αποκαλύπτει ότι οι συγχωνεύσεις εντός ήδη συγκεντρωμένων αγορών εργασίας δεν βλάπτουν μόνο τους εργαζομένους των συγχωνευόμενων εταιρειών, αλλά μειώνουν τους μισθούς σε ολόκληρες τις τοπικές αγορές εργασίας. Σκεφτείτε την εξαγορά της φαρμακευτικής επιχείρησης της Target στις Ηνωμένες Πολιτείες από την CVS Health: αυτή η συγχώνευση δύο μεγάλων ανταγωνιστών μείωσε τους μισθούς των φαρμακοποιών λιανικής κατά 4% σε περιοχές όπου δραστηριοποιούνταν και οι δύο εταιρείες. Οι εργαζόμενοι με λιγότερες εναλλακτικές λύσεις – εκείνοι με χαμηλότερες δεξιότητες ή εξαιρετικά εξειδικευμένη προσφορά εργασίας – υπέστησαν ακόμη μεγαλύτερες απώλειες.

Χαρτογράφηση της συγκέντρωσης σε ολόκληρη την Ευρώπη

Οι υπερσυγκεντρωμένες τοπικές αγορές εργασίας συνήθως περιλαμβάνουν μια περιοχή δράσης σε συνδυασμό με μια συγκεκριμένη οικονομική δραστηριότητα από την οποία οι εργαζόμενοι δεν μπορούν εύκολα να μετακινηθούν. Δυστυχώς, δεν υπάρχει ένα ολοκληρωμένο σύνολο δεδομένων που να παρακολουθεί αυτές τις αγορές σε ολόκληρη την ΕΕ, αν και ορισμένες απαραίτητες πληροφορίες – αναγνωριστικά εταιρειών, οικονομικές δραστηριότητες, δεδομένα εργατικού δυναμικού και περιφερειακοί δείκτες – θα μπορούσαν ενδεχομένως να συλλεχθούν από μεγάλα ερευνητικά έργα. 

Η Eurostat έχει προσφέρει κάποια στοιχεία μέσω πειραματικών στατιστικών, υπολογίζοντας τα επίπεδα συγκέντρωσης για επαγγέλματα εντός αστικών περιοχών χρησιμοποιώντας διαδικτυακά δεδομένα κενών θέσεων εργασίας. Αυτά αποκάλυψαν ανησυχητικά πρότυπα: 16 από τα 20 πιο συνηθισμένα επαγγέλματα έδειξαν σημαντική συγκέντρωση. Τα τρέχοντα δεδομένα σχετικά με τη συγκέντρωση της απασχόλησης ανά κλάδο, που αντιπροσωπεύουν πολυεθνικές εταιρείες, αποκαλύπτουν σοβαρή συγκέντρωση σε τομείς όπως η καπνοβιομηχανία, η διύλιση πετρελαίου, η παραγωγή μηχανοκίνητων οχημάτων, η προμήθεια ηλεκτρικής ενέργειας και φυσικού αερίου και τα φαρμακευτικά προϊόντα.

Η αξιοποίηση ευρύτερων δεδομένων του ΟΟΣΑ και των ΗΠΑ αποκαλύπτει ορισμένα συνεπή πρότυπα. Η συγκέντρωση εντείνεται σε αγροτικές και λιγότερο αστικές περιοχές, σε θέσεις εργασίας που απαιτούν μη μεταβιβάσιμες δεξιότητες, σε εξειδικευμένες θέσεις εργασίας με υψηλά εμπόδια που κυριαρχούνται από λίγες μεγάλες εταιρείες και σε τομείς όπως τα χρηματοοικονομικά, η πληροφορική και η παροχή φροντίδας.

Μερικά μαθήματα που μπορούμε να αντλήσουμε από τις Ηνωμένες Πολιτείες;

Οι Ηνωμένες Πολιτείες εφαρμόζουν ολοένα και περισσότερο αντιμονοπωλιακά μέτρα στην αγορά εργασίας. Τον Δεκέμβριο του 2023, το υπουργείο Δικαιοσύνης και η Ομοσπονδιακή Επιτροπή Εμπορίου δημοσίευσαν νέες κατευθυντήριες γραμμές για τις συγχωνεύσεις, οι οποίες αφορούν ρητά τις επιπτώσεις στην αγορά εργασίας. 

Το 2024, η FTC (Federal Trade Commission – Ομοσπονδιακή Επιτροπή Εμπορίου) αμφισβήτησε την εξαγορά της Albertsons, αλυσίδας σούπερ μάρκετ, από την Kroger, εν μέρει επειδή η συγχώνευση θα εξάλειφε τον «ανταγωνισμό για τους εργαζόμενους, απειλώντας την ικανότητα των εργαζομένων να εξασφαλίσουν υψηλότερους μισθούς, καλύτερα επιδόματα και βελτιωμένες συνθήκες εργασίας». Η Επιτροπή αντιτάχθηκε επίσης στη συγχώνευση των οίκων μόδας Tapestry και Capri, προειδοποιώντας ότι αυτό θα «εξάλειφε το κίνητρο για τις δύο εταιρείες να ανταγωνίζονται για υπαλλήλους» και «θα έβλαπτε τους μισθούς και τα επιδόματα». 

Το 2022, το αμερικανικό υπουργείο Δικαιοσύνης εξέτασε την προτεινόμενη εξαγορά της Simon & Schuster από την Penguin Random House, επικαλούμενη ανησυχίες ότι ο μειωμένος ανταγωνισμός θα «έπληττε την αμοιβή των συγγραφέων, θα μείωνε το εύρος, το βάθος και την ποικιλομορφία των ιστοριών και των ιδεών μας και τελικά θα αποδυνάμωνε τη δημοκρατία μας». Αυτή η ρυθμιστική ισχύς εκτείνεται πέρα ​​από τις συγχωνεύσεις – οι ΗΠΑ έχουν επίσης προχωρήσει στην πλήρη απαγόρευση των ρητρών μη ανταγωνισμού, αν και αυτό βρίσκεται κάπως σε εκκρεμότητα με τη νέα αμερικανική διοίκηση.

Η προσέγγιση της ΕΕ παραμένει δειλή σε σύγκριση με εκείνη των ΗΠΑ. Ορισμένα κράτη-μέλη έχουν λάβει υπόψη τις επιπτώσεις στην αγορά εργασίας στις αξιολογήσεις συγχωνεύσεων, όπως όταν οι ολλανδικές αρχές εξέτασαν τη συγχώνευση της DPG Media με την RTL Nederland, σημειώνοντας πιθανές αρνητικές επιπτώσεις στις επιλογές απασχόλησης των δημοσιογράφων.

Η υπόθεση για ισχυρή ρύθμιση βασίζεται στην απλή δικαιοσύνη: οι εργαζόμενοι αξίζουν την ίδια προστασία με τους καταναλωτές. Η τρέχουσα αναθεώρηση των κατευθυντήριων γραμμών για τις συγχωνεύσεις από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή προσφέρει μια σημαντική ευκαιρία για τον καθορισμό σαφών κριτηρίων όπου θα επισημαίνονται και θα αποτρέπονται οι οριζόντιες συγχωνεύσεις όταν μειώνουν σημαντικά τον ανταγωνισμό των εργαζομένων εντός τοπικών περιοχών και καθορισμένων οικονομικών δραστηριοτήτων.

Οικοδόμηση ενός ευρωπαϊκού πλαισίου

Ενώ η ΕΕ έχει λάβει διστακτικά μέτρα για τη διατήρηση του ανταγωνισμού στην αγορά εργασίας, της λείπει μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση. Με βάση τη διεθνή εμπειρία και τα αυξανόμενα ακαδημαϊκά και ερευνητικά δεδομένα, οι ακόλουθες αρχές θα μπορούσαν να καθοδηγήσουν την ευρωπαϊκή πολιτική:

1. Η κυριαρχία στην αγορά εργασίας λειτουργεί διαφορετικά από την ισχύ στην αγορά προϊόντων. Ενώ τα μονοπώλια προϊόντων αυξάνουν τις τιμές, τα μονοπώλια εργασίας καταστέλλουν τους μισθούς.
2. Οι αρνητικές επιπτώσεις εκτείνονται πέρα ​​από μεμονωμένες επιχειρήσεις. Η καταστολή των μισθών επεκτείνεται σε ολόκληρες τοπικές αγορές εργασίας, μειώνοντας τις αποδοχές σε όλους τους τομείς, καθώς και το οικονομικό μερίδιο της εργασίας.
3. Η υψηλότερη συγκέντρωση σχετίζεται με μειωμένη κινητικότητα και, με την πάροδο του χρόνου, με μειωμένη καινοτομία και παραγωγικότητα. Η στασιμότητα στο εργατικό κίνημα καταπνίγει την γόνιμη ανταλλαγή ιδεών που είναι απαραίτητες για τον οικονομικό δυναμισμό.
4. Η κυριαρχία στην αγορά εργασίας απαιτεί ξεχωριστή αξιολόγηση από την ισχύ στην αγορά προϊόντων, καθώς τα δύο δεν συμπίπτουν απαραίτητα. Μια εταιρεία μπορεί να αντιμετωπίσει έντονο ανταγωνισμό προϊόντων ενώ κυριαρχεί στις προσλήψεις σε μια δεδομένη αγορά. 
5. Οι εξαρτημένες αγορές εργασίας παραμένουν τοπικές σε ζήτηση και εγκλωβισμένες σε συγκεκριμένες δραστηριότητες. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής δεν μπορούν να υποθέσουν ότι οι εργαζόμενοι απλώς θα μετακινηθούν για εργασία γιατί αυτό δεν ισχύει πάντα — οι οικογενειακοί δεσμοί, το κόστος στέγασης και οι διασυνδέσεις με την κοινότητα δημιουργούν ισχυρά εμπόδια στην εργασιακή κινητικότητα.
6. Οι συγχωνεύσεις αποδεικνύονται ιδιαίτερα επιζήμιες σε ήδη συγκεντρωμένες αγορές και αυξάνουν περαιτέρω τη συγκέντρωση. Περισσότερο ευάλωτες είναι οι αγροτικές περιοχές, θέσεις που απαιτούν εξειδικευμένες δεξιότητες και τομείς όπως η υγειονομική περίθαλψη, η εκπαίδευση, οι υπηρεσίες επισκευών και οι βιομηχανίες με υψηλή ψηφιοποίηση.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αντιμετωπίζει τώρα μια σαφή επιλογή: να συνεχίσει να επιτρέπει στις συγχωνεύσεις εταιρειών να διαβρώνουν τη διαπραγματευτική ισχύ των εργαζομένων ή να προστατεύσει τον ανταγωνισμό στην αγορά εργασίας τόσο αποφασιστικά, όπως και στην αγορά προϊόντων. Καθώς οι κατευθυντήριες γραμμές για τις συγχωνεύσεις υπόκεινται σε αναθεώρηση, η ενσωμάτωση ισχυρών αξιολογήσεων της αγοράς εργασίας δεν συνιστά απλώς μια καλή πολιτική πρακτική — είναι απαραίτητη για τη διατήρηση της ανταγωνιστικής δυναμικής που στηρίζει την κοινωνική οικονομία της αγοράς στην ΕΕ. Η ώρα να δράσει η Ένωση και η πολιτική της ηγεσία είναι τώρα.