Παρασκηνιακές όψεις της γυναικείας εργασίας στον τουρισμό
Ζώνες οικειότητας
Το 1981 η καλλιτέχνιδα Sophie Calle προσλήφθηκε ως καμαριέρα για τρείς εβδομάδες σε ένα ξενοδοχείο στη Βενετία. Ενώ καθάριζε τα δωμάτια, αποτύπωνε φωτογραφικά και με ηχητικές σημειώσεις, τα προσωπικά αντικείμενα των πελατών του ξενοδοχείου. Η συλλογή και η αποτύπωσή τους καταγράφηκαν στο βιβλίο The Hotel 1. Το έργο αυτό εγείρει διάφορα ερωτήματα, σχετικά με την πρόθεση και τον ρόλο της Calle -σαφώς με περισσότερα προνόμια από τις τακτικές καμαριέρες του ξενοδοχείου-, την παραβίαση και την έκθεση του ιδιωτικού χώρου του άλλου -το ίδιο έργο μάλλον δε θα γινόταν αποδεκτό σήμερα-, αλλά και την κοινωνική διάσταση του χώρου των ξενοδοχείων: οι φωτογραφίες και οι σημειώσεις της, σχολαστικές και μεθοδικές, προσφέρουν μια -εκτός από κλεφτή και ηδονοβλεπτική- σπάνια ντοκουμενταρίστικη ματιά στα ενδότερα των ξενοδοχείων, στους τρόπους που οι τουρίστες κατοικούν τα δωμάτια, και μέσω των διατάξεων ή της αταξίας των προσωπικών τους αντικειμένων, ορίζουν μια σχέση με την καμαριέρα, φανερώνουν τη στάση τους απέναντί της, ακόμα κι αν δεν την συναντήσουν ποτέ.
Οι γυναίκες που εργάζονται συστηματικά στον τουριστικό κλάδο με τις οποίες συνομιλώ, δεν έχουν τον χρόνο ή τη διάθεση για μια τέτοια αντιδεοντολογική, ριψοκίνδυνη συνήθεια. Αναγνωρίζουν όμως πως μέσα στα δωμάτια των ξενοδοχείων, διαμορφώνεται μια παράδοξη ζώνη οικειότητας, μέσω των προσωπικών αντικειμένων των πελατών, τα οποία εκείνες πρέπει αναπόφευκτα να κοιτάξουν και να πιάσουν, για να κάνουν τη δουλειά τους2.
Η οικειότητα -μέσα από τη συναναστροφή με τους πελάτες- μεγαλώνει, όσο μικρότερη είναι η τουριστική επιχείρηση. Η εργασία σε ορισμένα πόστα στον τουριστικό κλάδο, όπως αυτά της καμαριέρας, της σερβιτόρας ή της υπαλλήλου υποδοχής, θεωρείται συχνά ως προέκταση της οικιακής εργασίας και της επιτέλεσης του ρόλου και των καθηκόντων των γυναικών ως νοικοκυρές και οικοδέσποινες. Το πέρασμα από το σπίτι στη δουλειά συχνά γίνεται «φυσικά», χωρίς προαπαιτούμενη κατάρτιση και ειδίκευση· από τη μία δημιουργεί πηγές εισοδήματος και απασχόλησης για τις γυναίκες, τονώνοντας την αυτοπεποίθηση και την οικονομική τους ανεξαρτησία 3, από την άλλη τις εισάγει σε ένα δύσκολο εργασιακό περιβάλλον με μικρή προοπτική επαγγελματικής εξέλιξης.
Στις τουριστικές επιχειρήσεις, η οικιακότητα συναντά την εμπορευματοποίηση, η φροντίδα την παροχή υπηρεσιών, η φιλοξενία το marketing, η αίσθηση του «σπιτικού» το branding. Tα όρια μεταξύ χώρου κατοικίας και χώρου εργασίας, χρόνου εργασίας και προσωπικού χρόνου, προσωπικών κι επαγγελματικών σχέσεων, γίνονται ρευστά και δυσδιάκριτα, ιδίως για τις ιδιοκτήτριες μικρών επιχειρήσεων που εργάζονται χωρίς ωράριο σε όλα τα πόστα. Σ’ αυτό το ενδιάμεσο, όπως παρατηρεί η Δέσποινα Νάζου4, ορισμένες γυναίκες «επαγγελματοποιώντας» την οικιακότητα, αναδιαμορφώνουν και διευρύνουν δημιουργικά τους παραδοσιακούς τους ρόλους, ώστε να μεταμορφώσουν τον οικιακό χώρο σε τόπο διαπολιτισμικής συνάντησης και ανταλλαγής και να διεκδικήσουν την ενεργή συμμετοχή τους στην αγορά.
Πώς να είσαι (ευ)γενική
Η φιλοξενία ως επιχειρηματική στρατηγική, με παροτρύνσεις όπως «κάντε τους να αισθάνονται σαν στο σπίτι τους», «να είστε ευτυχισμένοι επειδή η δουλειά σας είναι να κάνετε τους άλλους ευτυχισμένους»5, διατρέχει το φάσμα όλων των καταλυμάτων, μικρών και μεγάλων, ανανοηματοδοτείται ανά περίσταση, και επιτελείται με διαφορετικούς τρόπους και βαθμούς διάδρασης και ορατότητας. Ενώ οι γυναίκες στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις ως οικοδέσποινες, καλλιεργούν ακόμα και φιλίες με τους πελάτες, στις μεγάλες αποφεύγεται η προσωπική σχέση.
Στο εισαγωγικό επεισόδιο της σειράς White Lotus6, ο Armond, υπεύθυνος του ξενοδοχείου, εξηγεί στη Leni, την καινούργια ασκούμενη με καταγωγή από τη Χαβάη όπου και βρίσκεται το ξενοδοχείο, τη φιλοσοφία που πρέπει να υιοθετήσει ως εργαζόμενη: «εδώ αποθαρρύνεται η αποκάλυψη του εαυτού (…) Ξέρεις, δεν θέλεις να είσαι πολύ συγκεκριμένη ως παρουσία, ως ταυτότητα, θέλεις να είσαι πιο γενική. Υπάρχει ένα Ιαπωνικό ήθος, που μας ζητάει να εξαφανιστούμε πίσω από τις μάσκες μας ως ευχάριστοι, εναλλάξιμοι βοηθοί. Ένα τροπικό kabuki· με στόχο να δημιουργήσουμε για τους επισκέπτες μια συνολική αόριστη εντύπωση που μπορεί να είναι πολύ ικανοποιητική, πως παίρνουν ό,τι θέλουν, ακόμα κι αν δεν ξέρουν καλά καλά τι θέλουν, ποιοι είμαστε (…)»
Η φιλοξενία εδώ κατασκευάζεται μέσα από το αποτέλεσμα της προσφοράς υπηρεσιών και τις χειρονομίες περιποίησης των εργαζομένων, ενώ οι ίδιες πρέπει να παραμένουν αθέατες. Η κάθετη κι αυστηρή ιεράρχηση δημιουργεί ασύμμετρες σχέσεις εξουσίας και αναπαράγει έμφυλες, ταξικές, κοινωνικές, εθνοτικές ανισότητες και διακρίσεις, τόσο στον εργασιακό χώρο, όσο και στις δυναμικές μεταξύ τουριστών κι εργαζομένων. Πρόκειται για επαγγέλματα που απαιτούν υψηλή απόδοση, χωρίς όρια διαθεσιμότητας, ασταμάτητη κοινωνικότητα με τη μορφή της επιτέλεσης του ρόλου των φιλικών, διακριτικών, υπάκουων οικοδεσποινών και υπαλλήλων, ακόμα κι όταν γίνονται αποδέκτριες προσβλητικών, σεξιστικών και ρατσιστικών συμπεριφορών. Επιπλέον, όπως προκύπτει από μελέτες φορέων, συλλόγων, σωματείων κι από μαρτυρίες ατόμων που εργάζονται στον τουριστικό κλάδο, επικρατούν σε σημαντικό ποσοστό συνθήκες εργασιακής εκμετάλλευσης και υποτίμησης, κοινωνική και οικονομική επισφάλεια λόγω των χαμηλών μισθών, της ανασφάλιστης εργασίας και της εποχικότητας, ασαφή ωράρια και υπερεργασία.7
Η αιχμή της σεζόν
«Ήταν μια μέρα τόσο φορτωμένη από τη δουλειά που ήταν να μας λυπάται κανείς. Δεν υπήρχε ελεύθερος χρόνος ούτε για μεσημεριανό. Οι μοκέτες στα δωμάτια ήταν όλες γεμάτες άμμο και το καθάρισμά τους χρονοβόρο (…) Πριν προλάβει να τελειώσει η καθαριότητα άρχισαν να φτάνουν καινούργιοι πελάτες. Το τηλέφωνο δεν σταματούσε να χτυπάει για κάθε λογής δουλειές: ασφαλιστική εταιρεία, κατάστημα διακοσμητικών φυτών, πρακτορείο ταξιδίων, πελάτες που ακύρωναν, πελάτες που έκαναν κράτηση, πελάτες που είχαν χάσει τον δρόμο τους… επιπλέον οι τουαλέτες του δεύτερου ορόφου ήταν όλες βουλωμένες, και σε όλο το ξενοδοχείο είχε απλωθεί μια αηδιαστική μυρωδιά. Καλέσαμε αμέσως τον τεχνικό, μέχρι να έρθει όμως πέρασε ένας αιώνας. Οι πελάτες που περίμεναν να μπουν στα δωμάτιά τους συνωστίζονταν γύρω μου όλο παράπονα. Με κατηγορούσαν για τη μυρωδιά στα δωμάτια, την αποπνικτική ζέστη που τους προκαλούσε πονοκέφαλο, ακόμη και για ένα κόψιμο στο πόδι από έναν βράχο, όλα ήταν δικό μου φταίξιμο και μόνο. (…)» 8
Στο λεπτομερές απόσπασμα από το Ξενοδοχείο Ίρις της Yoko Ogawa, γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο, υποφώσκει η συναισθηματική εμπλοκή της ηρωίδας, καθώς όλες οι δουλειές περνούν από τα χέρια της. Αντίστοιχες σκηνές που διαδραματίζονται σε πολλά καταλύματα παγκοσμίως κατά τη διάρκεια της σεζόν, είναι ακόμα εντονότερες, όπως φαίνεται από κάποια καλοκαιρινά ρεπορτάζ. Όσο η σεζόν προχωράει, η χωρίς διάλειμμα διάρκεια κι ένταση της δουλειάς, εξουθενώνει τις εργαζόμενες σωματικά και ψυχικά. Η ευχαρίστηση που προκύπτει από τη διαπολιτισμική συνάντηση εναλλάσσεται με τη δυσφορία.
Το αίσθημα αποδοκιμασίας των κακών συνθηκών εργασίας, εξηγεί εν μέρει την έλλειψη εργατικού δυναμικού στις τουριστικές υπηρεσίες κατά τα χρόνια που ακολούθησαν την πανδημία του covid-199, αν και συμβαίνει ταυτόχρονα με τη συνεχή αύξηση των τουριστικών επιχειρήσεων. Χαρακτηριστικά, η σεζόν το 2024 ξεκίνησε με 80.000 κενές θέσεις εργασίας σε ξενοδοχεία και εστίαση -οι 53.000 αφορούσαν ξενοδοχεία και οι υπόλοιπες την εστίαση10 παρότι φαίνεται πως τα τελευταία χρόνια υπάρχει ανάκαμψη στην απασχόληση σε σχέση με τα χρόνια της πανδημίας. 11
Όλα τα παραπάνω συνθέτουν εν μέρει, την πολυδιάστατη εικόνα μίας μόνο επαγγελματικής δραστηριότητας από τις πολλές που σχετίζονται άμεσα με τον τουρισμό: της γυναικείας εργασίας στα τουριστικά καταλύματα, όπως τη βίωσα κι εγώ λόγω της καταγωγής μου από έναν τουριστικό τόπο στον οποίο εργάστηκα για επτά σεζόν. Η έμφαση στη συναισθηματική διάσταση, προτείνει την πρόσληψη αυτής της εργασίας αδιαχώριστα από τον αντίκτυπό της στην ψυχοσύνθεση των εργαζομένων, στις κοινωνικές σχέσεις και στον τρόπο ζωής τους, και κατ’ επέκταση στη διαμόρφωση της τοπικής ταυτότητας -ιδίως όσο οι θέσεις εργασίας αυξάνονται και καθώς οι πολιτικές ενίσχυσης ευνοούν τον τουριστικό κλάδο αναντίστοιχα με άλλους τομείς και μορφές παραγωγής, έρευνας κι εργασίας.
Η αμφιθυμία που δημιουργείται από τη διαρκή παλινδρόμηση και την αναζήτηση ισορροπίας «στον τουρισμό», συνοψίζεται στην ανάρτηση μιας φίλης στο Facebook την 27η Σεπτεμβρίου: «παγκόσμια ημέρα τουρισμού. Να αραιώνουμε σιγά σιγά, κουράστηκα.. Δεντολεςκαιαίσθημαφιλοξενίαςαυτόαλλά».
- Calle S. (2021). The Hotel. Siglio. New York.[↩]
- Το 2019 κατέγραψα ορισμένες από τις συνομιλίες μου με εργαζόμενες στον τουρισμό σε μορφή συνεντεύξεων, τμήματα των οποίων έχουν αποτυπωθεί στο βίντεο-δοκίμιο «Στη σκιά της σεζόν», που ολοκληρώθηκε το 2021. Αφορούσαν την εργασία στον τουρισμό, με έμφαση στην έμφυλη διάσταση και τη σχέση με την οικιακότητα.[↩]
- Γαλανή – Μουτάφη, Β. (2002). Έρευνες για τον Τουρισμό στην Ελλάδα και την Κύπρο. Μια Ανθρωπολογική προσέγγιση. Αθήνα: Προπομπός.[↩]
- Νάζου, Δ. (2005). Φιλόξενες επιχειρηματίες και φιλοξενούμενοι πελάτες στον τουρισμό. Η οικιακότητα ως διαπολιτισμική ανταλλαγή. Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου. & Νάζου, Δ. (2006). Συναντώντας τον «άλλον» στον τουρισμό: Οι γυναίκες επιχειρηματίες, οι τουρίστες και οι διαπολιτισμικές τους ανταλλαγές στη Μύκονο. Στο Μ. Μιχαηλίδου και Ι. Κυριακάκης (επιμ.), Η προσέγγιση του «άλλου»: Ιδεολογία, μεθοδολογία και ερμηνευτική πρακτική (σ. 197-296). Αθήνα: Μεταίχμιο.[↩]
- Προτάσεις που ακούστηκαν σε μια στρογγυλή τράπεζα με θέμα: «Changing consumer behavior: a brand new marketplace» στην τουριστική έκθεση Xenia το 2017. Παρόμοιες προτάσεις συναντώνται και στους πολιτικούς λόγους περί τουρισμού.[↩]
- The White Lotus (2021). HBO series. S01 E01.[↩]
- Έρευνα με πρωτοβουλία του Συνδικάτου Επισιτισμού – Τουρισμού Ηρακλείου (24/09/2024) [↩]
- Ogawa Y. (2008). Ξενοδοχείο Ίρις. Αθήνα: Άγρα.[↩]
- Μπέλλος Η. (24/03/2023). Τουρισμός: Οι 10 λόγοι για τις ελλείψεις εργαζομένων.[↩]
- Σαλούρου, Ρ. (09/05/2024). Τουρισμός: Η σεζόν ξεκινά με 80.000 κενές θέσεις εργασίας.[↩]
- Ίκκος, Α. & Κουτσός Σ. (2024). Η απασχόληση στα Καταλύματα και την Εστίαση και τους Λοιπούς κλάδους της Ελληνικής Οικονομίας, 2014-2023. INSETE.[↩]
