Χρήστος Παπαγιάννης
Διευθυντής Eteron

1. Εισαγωγή

Το φαινόμενο του υπερτουρισμού αποτελεί όλο και μεγαλύτερο αντικείμενο συζήτησης  στον δημόσιο λόγο, αλλά και στην ακαδημαϊκή βιβλιογραφία, καθώς οι πολύπλοκες επιπτώσεις του στις τοπικές κοινωνίες το καθιστούν ένα αρκετά ευαίσθητο πεδίο δημόσιας πολιτικής. To Eteron μέσα από το project “Staycation Nation” στοχεύει να διερευνήσει πολλαπλές πτυχές του τουρισμού στην Ελλάδα, μέσα από το πρίσμα των αντιλήψεων των κατοίκων της χώρας. Η μελέτη διαστάσεων, όπως η ποιότητα ζωής,  η προστασία του περιβάλλοντος, η ικανοποίηση από το υπάρχον οικονομικό μοντέλο του τουρισμού, είναι το κρίσιμο πρώτο βήμα για την ανάπτυξη στρατηγικών βιώσιμου τουρισμού.

1.1 Τα μεγέθη του τουρισμού στην οικονομία

Το 2023, η άμεση συνεισφορά του τουρισμού στο Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) της Ελλάδας έφτασε το 13%, ισοδυναμώντας με 28,5 δισεκατομμύρια ευρώ, το οποίο αποτελεί το υψηλότερο ιστορικά ποσοστό για τον τομέα μέχρι σήμερα σύμφωνα με στοιχεία του Ινστιτούτου του Συνδέσμου Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (Ikkos & Koutsos, 2024). Μάλιστα, οι συγγραφείς της έκθεσης του ΙΝΣΕΤΕ επισημαίνουν ότι αν εξετάσουμε και την «έμμεση συνεισφορά του μέσω πολλαπλασιαστών», το ποσοστό αγγίζει  περίπου το 30% (μεταξύ 28,5% έως 34,3%). Η συνεχής διόγκωση του τουριστικού τομέα, δεν αντανακλά απλώς την ανάκαμψη του τουρισμού μετά την πανδημία του COVID-19, αλλά και την διαχρονική στρατηγική επένδυση της χώρας στον συγκεκριμένο κλάδο (βλ. Πίνακα 1). Αυτό αποτυπώνεται στο γεγονός, ότι οι «ταξιδιωτικές εισπράξεις κάλυψαν το 63,8% του ελλείμματος του ισοζυγίου αγαθών». Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι οι αφίξεις ανήλθαν σε 32,7 εκατομμύρια το 2023 (+4,4% σε σύγκριση με το 2019 και +17,6% σε σχέση με το 2022), χωρίς τις κρουαζιέρες που εκτινάσσουν τον αριθμό σε 36,1 εκατομμύρια αφίξεις για το 2023.

Πίνακας 1:  Διαχρονική Εξέλιξη Ξενοδοχειακών Κλινών στην Ελλάδα, 1925-2021

Αρκούν όμως τα παραπάνω στοιχεία, ώστε να γίνει λόγος για υπερτουρισμό; Η μονοκαλλιέργεια τουρισμού σε επίπεδο οικονομίας, δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη και πρόβλημα υπερτουρισμού. Ωστόσο, πριν ανοίξει αυτή η συζήτηση, είναι κομβικό να αντιληφθεί κανείς την έννοια του όρου αυτού, ο οποίος είναι σχετικά πρόσφατος. Οριοθετώντας το φαινόμενο, γίνεται και ακριβέστερη η μελέτη του. 

1.2 Υπερτουρισμός: Η ανάγκη για ορισμό του φαινομένου

Ο υπερτουρισμός είναι μια κατάσταση, στην οποία ο αριθμός των επισκεπτών σε μια περιοχή ξεπερνά τη φέρουσα ικανότητα της περιοχής αγγίζοντας τα μέγιστα ανεκτά όρια επιβαρύνσεων, με αποτέλεσμα να προκαλεί αρνητικές συνέπειες τόσο στο περιβάλλον, όσο και στην τοπική κοινωνία. Συγκεκριμένα, το φαινόμενο του υπερτουρισμού μπορεί να ευθύνεται για την μείωση των φυσικών πόρων, την αύξηση του κόστους ζωής και την αλλοίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων (Seraphin et. al., 2018). Σύμφωνα με τους Koens et al. (2018), ο υπερτουρισμός μπορεί να οριστεί ως «η υπερβολική αρνητική επίπτωση του τουρισμού στις κοινότητες υποδοχής ή/και στο φυσικό περιβάλλον». Οι αρνητικές συνέπειες περιλαμβάνουν περιβαλλοντική ρύπανση, αύξηση του κόστους ζωής και της στέγασης, συμφόρηση των υποδομών μεταφορών, αλλοίωση της τοπικής ταυτότητας και πολιτιστικής κληρονομιάς.

2. Αντιλήψεις για την οικονομική διάσταση

Παρότι, ο τουρισμός μπορεί να τονώσει τις τοπικές οικονομίες δημιουργώντας θέσεις εργασίας, αυξάνοντας τα κρατικά έσοδα, μπορεί επίσης να οδηγήσει σε υψηλότερο κόστος ζωής, υπερβολική οικονομική εξάρτηση και τελικά -μεταξύ άλλων- σε αποτυχία αγοράς (σ.σ. market failure) όπως εύστοχα υπογραμμίζουν οι Dwyer et al. (2020, p. 411). Παράλληλα, οι τοπικές επιχειρήσεις μπορεί να γνωρίζουν σημαντική οικονομική άνθιση κατά τη διάρκεια των τουριστικών περιόδων αιχμής, αλλά αυτό μπορεί επίσης να οδηγήσει σε πληθωρισμό στις τιμές των κατοικιών και των αγαθών, καθιστώντας δύσκολο για τους κατοίκους να αντέξουν οικονομικά ακόμα και τα είδη πρώτης ανάγκης. Γι’ αυτό η έρευνα περιλαμβάνει ερωτήσεις που αφορούν με την αντίληψη των πολιτών σχετικά με την θετική ή την αρνητική επίδραση του τουρισμού στην τοπική, αλλά και την εθνική οικονομία. Για να εξεταστεί αυτή η διάσταση, οι ερωτηθέντες κλήθηκαν να αξιολογήσουν τον βαθμό θετικής ή αρνητικής επίδρασης του τουρισμού σε διαστάσεις, όπως η οικονομία, οι θέσεις εργασίας, η ακρίβεια και τα ενοίκια μέσα από ερωτήσεις κλίμακας, βαθμολογώντας από το ένα (απόλυτα αρνητικά) μέχρι και το επτά (απόλυτα θετικά).

2.1 Η θετική επίδραση στην οικονομία και τις θέσεις εργασίας

Μέσα από την έρευνα προκύπτει, πως οι πολίτες αναγνωρίζουν κυρίως θετικά όσον αφορά την επίδραση του τουρισμού στην οικονομία (μ.ο. 5,61) και τις θέσεις εργασίας (μ.ο. 5,30). Συγκεκριμένα, όσον αφορά την οικονομία γενικά, το 82,4% βλέπει θετική την επίδραση του τουρισμού, ενώ για την συνεισφορά στην αγορά εργασίας το 72,1% θεωρεί ότι συμβάλλει θετικά. Φυσικά, οι παραπάνω απαντήσεις ενδέχεται να αποτυπώνουν και μια επιβεβαίωση της βιωμένης πραγματικότητας, με τους πολίτες να αντιλαμβάνονται μεν την κρισιμότητα του κλάδου αυτού για την εθνική οικονομία, αλλά χωρίς να αξιολογούν εάν η ανάπτυξη βασισμένη στον τομέα αυτό είναι προτιμότερη από οποιοδήποτε άλλο. Σε αυτή την περίπτωση δηλαδή, δεν προκύπτει επιδοκιμασία της οικονομικής πολιτικής της χώρας. Αυτό αποτελεί και ένα πεδίο για περαιτέρω εμβάθυνση. 

Πίνακας 2: Αξιολόγηση Θετικών και Αρνητικών Επιπτώσεων του Τουρισμού στην Οικονομία

Πίνακας 3: Αξιολόγηση Θετικών και Αρνητικών Επιπτώσεων του Τουρισμού στην Εργασία

2.2 Ακρίβεια και ενοίκια στα ύψη

Την ίδια στιγμή, οι ερωτηθέντες εκτιμούν πως η συγκεκριμένη οικονομική δραστηριότητα σχετίζεται με αύξηση των τιμών στα αγαθά και τα ενοίκια. Μάλιστα, οι δύο αυτές κατηγορίες, έχουν την χαμηλότερη βαθμολογία στην αξιολόγηση με τον μέσο όρο και των δύο μεταβλητών να βρίσκεται κάτω από το 3% (βλ. Πίνακα 4). Συγκεκριμένα, το 65.2% των ερωτηθέντων αξιολογεί αρνητικά την επίδραση του τουρισμού στην ακρίβεια ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τα ενοίκια αυξάνεται στο 78.7% . Φυσικά ο τουρισμός, είναι μόνο μια μεταβλητή που μάλλον σχετίζεται με την αύξηση των τιμών στα αγαθά και τα ενοίκια, ακόμα και για τις τουριστικές περιοχές. Παρόλα αυτά, τα υψηλά αυτά ποσοστά αποτελούν ένα «καμπανάκι». Από τα διαθέσιμα στοιχεία, δεν προκύπτει ότι έχουμε αυτό που περιγράφουν οι Dwyer et al. (2020) ως αποτυχία αγοράς, όμως στην κοινωνία υπάρχει πλέον προβληματισμός για τις αρνητικές πτυχές του συγκεκριμένου κλάδου.

Πίνακας 4: Αξιολόγηση Θετικών και Αρνητικών Επιπτώσεων του Τουρισμού στην Ελλάδα

3. Η περιβαλλοντική διάσταση

Δεύτερον, στο μικροσκόπιο τίθενται και οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις του υπερτουρισμού, καθώς η αυξημένη τουριστική δραστηριότητα έχει συχνά ως αποτέλεσμα τη ρύπανση, την εξάντληση των φυσικών πόρων και την υποβάθμιση των τοπικών οικοσυστημάτων (Seraphin et al., 2018). Αυτή η έρευνα εξετάζει τις αντιλήψεις των κατοίκων αναφορικά με τις περιβαλλοντικές συνέπειες, εξετάζοντας θέματα όπως η έλλειψη νερού, ρεύματος, αλλά και η ρύπανση. Τέτοιες ερωτήσεις είναι κρίσιμες καθώς αποκαλύπτουν τον τρόπο με τον οποίο οι μόνιμοι κάτοικοι αντιλαμβάνονται τη βιωσιμότητα του περιβάλλοντος στο οποίο ζουν (Milano et al., 2019). Μαζί με το φυσικό περιβάλλον, στο τραπέζι βάλαμε και το ζήτημα της μέριμνας για την διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς των τουριστικών περιοχών και της προστασίας του δημόσιου χώρου από την έντονη τουριστικοποίηση (García-Hernández et al., 2017). 

3.1 Το πλήγμα στο φυσικό περιβάλλον

Με το 63.5% των πολιτών να αναγνωρίζει την περιβαλλοντική επιβάρυνση, που υφίσταται η χώρα, είναι σαφές ότι τα τελευταία χρόνια οι Έλληνες αντιλαμβάνονται όλο και περισσότερο τον αντίκτυπο της έντονης οικονομικής δραστηριότητας σε αυτό τον κλάδο για την φύση. Εξάλλου, σύμφωνα και με το World Resources Institute (WRI) και την έρευνα των Kuzma, Saccoccia και Chertock (2023) η Κύπρος, ο Άγιος Μαρίνος, το Βέλγιο και η Ελλάδα βρίσκονται στο φάσμα του ακραίου υδατικού στρες (βλ. Πίνακα 5), γεγονός το οποίο αποτυπώνεται στη χώρα μας με το ζήτημα λειψυδρίας που αντιμετωπίζουν το καλοκαίρι αρκετές περιοχές (Liaggou, 2024).

Πίνακας 5: Αξιολόγηση Θετικών και Αρνητικών Επιπτώσεων του Τουρισμού στο Περιβάλλον

Πίνακας 6: Παγκόσμιος χάρτης με το ετήσιο υδατικό στρες ανά χώρα

Πηγή: World Resources Institute

3.2 Τα θετικά του κοσμοπολιτισμού και οι επιπτώσεις στον δημόσιο χώρο

Πέρα όμως, από τις επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον, οι ερωτηθέντες βλέπουν τόσο αρνητικά, όσο και θετικά αποτελέσματα για την φυσιογνωμία της Ελλάδας (αρνητική αξιολόγηση για το 34,5% και θετική για το 34,5%). Ωστόσο είναι σαφές ότι υπάρχει ενόχληση από την επίδραση στην ποιότητα των δημόσιων χώρων με το 88,8% να στηρίζει τις κινητοποιήσεις για ελεύθερες παραλίες και λιγότερες ξαπλώστρες. Αυτή είναι μόνο μια πτυχή της αντίληψης για τον δημόσιο χώρο, που επίσης αξιζει περαιτέρω έρευνας. 

Πίνακας 7: Αντιλήψεις για τις Κινητοποιήσεις και Αντιδράσεις για Λιγότερες Ξαπλώστρες και Περισσότερες Ελεύθερες Παραλίες

4. Η ποιότητα ζωής και ο Υπερτουρισμός

Επιπρόσθετα, ο αντίκτυπος στην ποιότητα ζωής των κατοίκων σε περιοχές με έντονη τουριστική κίνηση, αποτελεί μια βασική πτυχή της έρευνας. Ο υπερτουρισμός μπορεί να επιβαρύνει δυσανάλογα τις τοπικές υποδομές, οδηγώντας σε μη λειτουργικούς δημόσιους χώρους και υπηρεσίες, γεγονός που επηρεάζει αρνητικά την καθημερινή ζωή των κατοίκων (Koens et al., 2018). Γι’ αυτό και εξετάζουμε δείκτες, όπως η συνολική ικανοποίηση από τη ζωή των ερωτηθέντων, αλλά και επιμέρους στοιχεία τα οποία δρουν συμπληρωματικά στην κατανόηση του βαθμού ανοχής ή ενόχλησης. 

Ενδεικτικό της πίεσης που δέχονται οι τουριστικές περιοχές, είναι το γεγονός ότι στην ερώτηση για την αξιολόγηση της επίδρασης του τουρισμού στην Ελλάδα, η ικανοποίηση μειώνεται κατά 6.5% στους κατοίκους των τουριστικών περιοχών. Αξίζει να αναφερθεί, πως σε γενικές γραμμές, η έρευνα δεν καταγράφει έντονες αποκλίσεις μεταξύ των απαντήσεων όσων ζουν σε τουριστικές περιοχές σε σύγκριση με τον υπόλοιπο πληθυσμό.

Πίνακας 8: Αξιολόγηση της επίδρασης του τουρισμού στην Ελλάδα

Όσον αφορά τον υπερτουρισμό, το 30.5% των Ελλήνων εκτιμούν ότι υπάρχει πρόβλημα, ενώ το 45.6% θεωρεί ότι δεν υπάρχει τέτοιο ζήτημα προς το παρόν, όμως οφείλουμε να προσέξουμε διότι κινδυνεύουμε στο άμεσο μέλλον να αποκτήσουμε. Αντιθέτως, μόλις το 19.6% θεωρεί ότι δεν υπάρχει κανένας τέτοιος κίνδυνος και θεωρεί ότι όσες περισσότερες είναι οι αφίξεις, τόσο το καλύτερο. 

Πίνακας 9: Αξιολόγηση της επίδρασης του τουρισμού στην Ελλάδα

Από τα παραπάνω, εύλογα συνάγεται ότι στην κοινωνία υπάρχει δυσφορία για τον τουρισμό, σε βαθμό που δεν γίνεται να αγνοηθεί. Φυσικά η δυσφορία αυτή, δεν σημαίνει ότι υπάρχει όντως πρόβλημα, ενώ η κατανομή των απαντήσεων δεν προδίδει πως η ένταση της δυσφορίας αυτής προς το παρόν δημιουργεί συνθήκες συνολικής αμφισβήτησης του εγχώριου οικονομικού μοντέλου. Ωστόσο, όπως έγινε φανερό στον Πίνακα 7, υπάρχουν επιμέρους ζητήματα, για τα οποία υπάρχει σημαντική δυσαρέσκεια. Μάλιστα, σε τέτοιο βαθμό, που η πλειονότητα των ερωτηθέντων τίθεται ανοιχτά υπέρ των κινητοποιήσεων.

Υπάρχει όμως πρόβλημα υπερτουρισμού ή ελλοχεύει ο κίνδυνος ο τουρισμός να εξελιχθεί σε πρόβλημα; Όπως γίνεται φανερό από τον παρακάτω πίνακα, η οικονομική δραστηριότητα προδίδει σημαντική ανισοκατανομή στην επικράτεια. Στο Ν. Αιγαίο, τα Ιόνια νησιά και την Κρήτη το ποσοστό του ΑΕΠ στο οποίο αντιστοιχεί η Τουριστική Δαπάνη, αποτυπώνει την έντονη τουριστική δραστηριότητα. Εάν λοιπόν, υπάρχει πρόβλημα, αυτό είναι σίγουρα εντονότερο σε ορισμένες περιοχές, με συνέπεια το δείγμα της έρευνάς μας να μην επαρκεί για να συγκρίνουμε τις απαντήσεις με τα δεδομένα του Πίνακα 10.  Αυτό θέτει ορισμένα όρια στα συμπεράσματά μας, αλλά ταυτόχρονα διανθίζει τους προβληματισμούς που απορρέουν από τις απαντήσεις που λάβαμε στο ερωτηματολόγιο, υποδεικνύοντας παράλληλα τα πεδία στα οποία αξίζει να κινηθεί η κοινωνική έρευνα για την περαιτέρω κατανόηση του αντικειμένου μελέτης μας.

Επομένως, είναι δύσκολο να αναφερθούμε σε ένα γενικευμένο πρόβλημα υπερτουρισμού.  Παρόλα αυτά, αν λάβουμε υπόψη τον ορισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (UNWTO, 2018) σύμφωνα με τον οποίο το φαινόμενο εξαρτάται από την «αντιληπτή ποιότητα ζωής των πολιτών ή/και την ποιότητα των εμπειριών των επισκεπτών», καθίσταται εμφανές ότι οι πολίτες προβληματίζονται για τις συνέπειες του μαζικού τουρισμού.

5. Συμπεράσματα

Η παρούσα έρευνα, αναδεικνύει την αντίφαση ότι οι αρνητικές επιπτώσεις γίνονται όλο και πιο αντιληπτές από τους κατοίκους, με το 63.5% να ανησυχεί για τις περιβαλλοντικές συνέπειες, την ώρα που το 82.4% να αναγνωρίζει την οικονομική συμβολή του τουρισμού στην οικονομία. Φυσικά, ορισμένες από τις αρνητικές πτυχές γίνονται επίσης φανερές, με τους ερωτηθέντες να εστιάζουν στον πληθωρισμό στις τιμές των αγαθών και των ενοικίων. Συγκεκριμένα, το 65.2% συμφωνεί ότι ο τουρισμός αυξάνει την ακρίβεια και το 78.7% θεωρεί ότι συμβάλλει στην αύξηση των ενοικίων.

Παρατηρείται συνεπώς, μια κόπωση των κατοίκων και φυσικά μια έντονη ανησυχία για το παρόν και κυρίως το μέλλον της Ελλάδας. Μια τάση, η οποία μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο με μέτρα τα οποία θα εστιάζουν στην πιο δίκαιη κατανομή των οικονομικών κερδών από τον τουρισμό στους κατοίκους των περιοχών που δέχονται την μεγαλύτερη πίεση, την ενίσχυση των επενδύσεων στις υποδομές των περιοχών αυτών, την έμφαση στην βελτίωση των δημόσιων χώρων και την προστασία των μόνιμων κατοίκων από τις «αποτυχίες αγοράς», όπως λόγου χάρη σε ορισμένες περιπτώσεις συμβαίνει με το κόστος των ενοικίων στις μακροχρόνιες μισθώσεις, αλλά και πολλά ακόμη πιθανά αρνητικά εξωτερικά αποτελέσματα (negative externalities).

Η αποτυχία αντιμετώπισης των επιπτώσεων του μαζικού τουρισμού, δεν απειλεί μονάχα την ποιότητα ζωής των πολιτών, αλλά και το τουριστικό προϊόν. Οι αρνητικές αντιλήψεις των κατοίκων για τον υπερτουρισμό μπορεί να επιδεινώσουν την άποψή τους για τον προορισμό ως καλό μέρος για να ζουν (GPL – Good Place to Live), το οποίο με τη σειρά του μπορεί να επηρεάσει τη συνολική ατμόσφαιρα και τη φιλοξενία που βιώνουν οι τουρίστες και εμμέσως την ικανοποίησή τους (García-Buades et al., 2022)​.