Το προσωπικό ως πολιτικό, ξανά

Ιωάννα Γκουτνά
Υποψήφια διδάκτορας στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του University College London. 

 Ένα από τα πιο διαδεδομένα μηνύματα του δεύτερου κύματος του φεμινισμού ήταν ότι το προσωπικό είναι και πολιτικό. Το σύνθημα αυτό απέρριπτε τη θέση της γυναίκας σε μια ιδιωτική “απολίτικη” ζώνη του σπιτιού και της οικογένειας, και καταδίκαζε το μονοπώλιο που κατείχαν οι άντρες στο δημόσιο λόγο και την πολιτική εξουσία. Στον πυρήνα αυτού του συνθήματος ήταν η ανάδειξη της πολιτικής ως διεργασίας έμφυλης διανομής εξουσίας, είτε στο δημόσιο βίο και τον χώρο εργασίας, είτε στην ιδιωτική σφαίρα του σπιτιού. Μετά από δεκαετίες αγώνων και κατακτήσεων, τί σημαίνει το σύνθημα αυτό σήμερα, και ποιες διεκδικήσεις μπορεί να εκφράσει όσον αφορά την ισότητα των φύλων;

 Η πανελλήνια έρευνα που διεξήγαγε το Έτερον σε δείγμα 2,000 ατόμων αποκαλύπτει σημαντικές πτυχές των έμφυλων δυναμικών στο πλαίσιο της σημερινής οικογένειας, που μπορούν να μας βοηθήσουν να απαντήσουμε αυτό το ερώτημα. Στο πλαίσιο της συγκεκριμένης έρευνας, οι ερωτηθέντες κλήθηκαν να απαντήσουν, μεταξύ άλλων, ποιος είναι πιο πιθανό να φροντίζει τα μέλη της οικογένειας. Tο 70,2% των ανδρών συμμετεχόντων της έρευνας δήλωσαν ότι είναι εξίσου πιθανό για άντρες και γυναίκες να φροντίζουν τα μέλη της οικογένειας, σε αντίθεση με το 43,0% των γυναικών που υποστηρίζουν την ίδια δήλωση. Αντίστοιχα μεγάλο χάσμα αντιλήψεων ως προς την υφιστάμενη κατάσταση εμφανίζεται και στο ζήτημα των εργασιών του σπιτιού. Η πλειοψηφία του αντρικού πληθυσμού στο δείγμα (54,3%) δήλωσε ότι η πιθανότητα να αναλαμβάνουν δουλειές του σπιτιού ισχύει εξίσου για άντρες και γυναίκες. Ενώ παράλληλα, 72,0% των γυναικών πιστεύουν ότι οι γυναίκες είναι πιο πιθανό να αναλαμβάνουν αυτή την ευθύνη. 

 Η διαφοροποίηση στην διάγνωση της έμφυλης διανομής των οικιακών καθηκόντων και της φροντίδας της οικογένειας μεταξύ αντρών και γυναικών δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο. Σχετική έρευνα που εκπονήθηκε στην Αμερική το 2015 παρουσιάζει παρόμοια αποτελέσματα, με τους άντρες να υποστηρίζουν ότι εκπληρώνουν ισομερώς με τις γυναίκες τα οικιακά τους καθήκοντα, και τις γυναίκες να δηλώνουν ότι επωμίζονται το μεγαλύτερο φορτίο (Pew Research Center, 2015).

 Ποια είναι όμως η πραγματικότητα; Αποσκοπώντας να διασαφηνίσουν τη διανομή χρόνου στο σπίτι, κοινωνικές έρευνες έχουν αφοσιωθεί στη μέτρηση της χρήσης χρόνου από γυναίκες και άνδρες (Έρευνες Χρήσης Χρόνου – ΕΧΧ). Οι ΕΧΧ καλούν τους συμμετέχοντες, μεταξύ άλλων, να καταγράψουν τη διαχείριση της ημέρας τους σε ημερολόγια, καταχωρώντας τις δραστηριότητές τους ανά δέκα λεπτά μέσα σε ένα 24ωρο. Στόχος είναι η ακριβής αποτύπωση της διάθεσης χρόνου των συμμετεχόντων σε διαφορετικές δραστηριότητες, όπως η μισθωτή και μη μισθωτή εργασία, η ξεκούραση, οι μετακινήσεις και ο ύπνος.

 Στην πιο πρόσφατη ΕΧΧ της Ευρωπαϊκής Στατιστικής Υπηρεσίας (HETUS, κύμα του 2010), από τις 18 συμμετέχουσες χώρες, η Ελλάδα παρουσίασε τη δεύτερη χαμηλότερη συμμετοχή του ανδρικού πληθυσμού στη μη μισθωτή εργασία, μετά την Τουρκία. Συγκεκριμένα, ο αντρικός πληθυσμός της Ελλάδας φαίνεται να αφιερώνει 2 ώρες και 13 λεπτά την ημέρα σε δραστηριότητες όπως η ετοιμασία του φαγητού και το σιδέρωμα, ενώ οι γυναίκες αφιερώνουν πάνω από το διπλάσιο χρόνο ημερησίως σε αυτά τα καθήκοντα (4 ώρες και 43 λεπτά) (EUROSTAT, 2019). Παρομοίως, σε ΕΧΧ της ΕΛΣΤΑΤ που εκπονήθηκε στην Ελλάδα το 2013-2014, οι γυναίκες φαίνεται να αφιερώνουν “ένα πολύ σημαντικό κομμάτι του χρόνου τους ημερησίως για τη φροντίδα του νοικοκυριού και της οικογένειας (4 ώρες και 24 λεπτά), ενώ οι άνδρες αφιερώνουν για την ίδια δραστηριότητα μόνο μιάμιση ώρα” (Καραμεσίνη & Συμεωνάκη, 2016). Αυτά τα ευρήματα συμβαδίζουν με ΕΧΧ σε άλλες χώρες που συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι οι γυναίκες αφιερώνουν περισσότερες ώρες στο νοικοκυριό και την οικογένεια από τους άντρες (Rubiano-Matulevich & Viollaz, 2019; Campaña et al., 2023). Μάλιστα, πρόσφατα στοιχεία υποδεικνύουν ότι η πανδημία μάλλον ενέτεινε την υπάρχουσα ανισοκατανομή στα οικιακά καθήκοντα (Seedat & Rondon, 2021).

 Αξίζει να σημειωθεί ότι οι περισσότερες υπάρχουσες έρευνες δεν αποτυπώνουν καν επαρκώς μια «κρυφή» πλευρά της οικιακής εργασίας: το «ψυχολογικό φορτίο» (mental load). Το ψυχολογικό φορτίο περιγράφει την πνευματική και συναισθηματική εργασία που απαιτείται για να προβλέπονται οι ανάγκες της οικογένειας και να επιβλέπεται η ομαλή λειτουργία του νοικοκυριού, που διαφέρει από «χειρωνακτικές» οικιακές εργασίες όπως το πλύσιμο και μάζεμα των ρούχων (Dean et al., 2022; Roberstonet al., 2019). Για παράδειγμα, μέρη του ψυχολογικού φορτίου είναι η διαδικασία οργάνωσης των πάρτι γενεθλίων των παιδιών και η διαχείριση ιατρικών ραντεβού για συγγενείς. Σε απλά λόγια, το ψυχολογικό φορτίο είναι “αυτό που επωμίζεται όποιος βλέπει ότι υπάρχουν πολλά άπλυτα ή ότι το χαρτί τουαλέτας τελειώνει και δεν υπάρχει άλλος καφές, και είτε τα αγοράζει ο ίδιος είτε ενημερώνει τον άλλο όταν εκείνος ρωτάει «χρειαζόμαστε κάτι από το σούπερ μάρκετ;»” (Καθημερινή, 2023). Αν και η ποσοτικοποίηση του ψυχολογικού φορτίου είναι ακόμα σε πρώιμα στάδια, ποιοτικά πορίσματα από την Αμερική υποδηλώνουν ότι και αυτή τη διάσταση της οικιακής εργασίας αναλαμβάνουν κατά το πλείστον οι γυναίκες (Daminger, 2019). 

  Γιατί, όμως αυτές οι ανισότητες στον ιδιωτικό χώρο είναι “πολιτικές”; Επειδή, όπως θα υποστήριζαν οι φεμινίστριες του δεύτερου κινήματος, επηρεάζουν άμεσα τη διανομή εξουσίας και ευκαιριών μεταξύ των φύλων, και εις βάρος των γυναικών. Πρώτον, η οικιακή εργασία είναι στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων μη μισθωτή και δεν αναγνωρίζεται επαρκώς η συνεισφορά της στη λειτουργία της οικογένειας και την οικονομία – ακόμα και αν η συνεισφορά των γυναικών μέσω της απλήρωτης φροντίδας και οικιακής δουλειάς υπολογίζεται στο 9% του παγκόσμιου ΑΕΠ (κοντά στα 11 δις. δολάρια) με βάση πρόσφατες εκτιμήσεις του ΟΗΕ (UN Women, n.d.). Έτσι, η υπάρχουσα διανομή οικιακής μη μισθωτής εργασίας διαιωνίζει έμφυλα στερεότυπα που θέτουν τις γυναίκες σε θέση υποδεέστερη των ανδρών όσον αφορά την κοινωνική και οικονομική τους υπόσταση. Δεύτερον, έρευνες έχουν συσχετίσει τη μη μισθωτή εργασία με την εξασθένηση της πνευματικής υγείας και την επιδείνωση της ποιότητας ζωής, περισσότερο στις γυναίκες παρά τους άντρες (Seedat & Rondon, 2021). Επιπλέον, ο φόρτος των οικιακών υποχρεώσεων φαίνεται να επηρεάζει καθοριστικά την εισχώρηση και επίδοση των γυναικών στην αγορά εργασίας, καθώς και τη συμμετοχή τους στα κοινά (International Labour Organization, 2018; Silbermann, 2015). Τέλος, θέτοντας το απλά, οι δουλειές του σπιτιού καθώς και το ψυχολογικό φορτίο, είναι εξουθενωτικά – υπάρχει λόγος που τα λέμε αγγαρείες. 

 Ορισμένοι έχουν υποστηρίξει ότι αυτές οι ανισότητες εξαλείφονται στην «ιδιωτική σφαίρα» όταν οι γυναίκες αποκτούν μεγαλύτερη πρόσβαση και υψηλότερες απολαβές στην αγορά εργασίας (Bittman et al., 2003). Αυτή η υπόθεση όμως έχει σε κάποιο βαθμό διαψευστεί. Έρευνες έχουν δείξει ότι η άνιση κατανομή οικιακών καθηκόντων διατηρείται ακόμα και όταν οι γυναίκες εργάζονται, και μάλιστα ακόμα και όταν βγάζουν συγκρίσιμους ή ψηλότερους μισθούς από τους συντρόφους τους (Pew Research Center, 2023). Ερευνητές χαρακτηρίζουν το φαινόμενο αυτό ως τη «δεύτερη βάρδια» (Hochschild & Machung, 2012).

 Τί μπορεί να κάνει η Πολιτεία για να εξισορροπήσει τις ανισότητες μέσα στο σπίτι; Απαντώντας σε αυτό το ερώτημα, μια ριζοσπαστική διεκδίκηση που εκφράστηκε τη δεκαετία του ‘70 ήταν η αμοιβή της οικιακής εργασίας με τη μορφή μισθού που θα παρείχε το κράτος στις νοικοκυρές (BBC, 2022). Οι εκφραστές αυτής της άποψης υποστήριζαν ότι μια τέτοια μεταρρύθμιση θα έδινε αναγνώριση στην αόρατη αλλά τεράστια συμμετοχή των γυναικών στην οικονομία. Άλλοι, όμως, έχουν αντιμετωπίσει αυτό το μέτρο με σκεπτικισμό. Ένα από τα μεγάλα ζητήματα που τίθεται εδώ είναι αν μια τέτοια μεταρρύθμιση πράγματι θα αναδιοργάνωνε ουσιαστικά τις έμφυλες σχέσεις, ή, σε μορφή μπούμερανγκ, θα κατέληγε να διαιωνίζει το συσχετισμό των γυναικών με την ιδιωτική ζώνη του σπιτιού και της οικογένειας (Kumaraguru, 2022). 

 Ας περάσουμε λοιπόν σε μια άλλη πρόταση: μια παρέμβαση στο χώρο της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Ένα σημαντικό αλλά ανεξερεύνητο τέτοιο μέτρο αποτελεί η αναβάθμιση και αξιοποίηση του μαθήματος της οικιακής οικονομίας. Παρά το γεγονός ότι το μάθημα αυτό δεν έχει λάβει ιδιαίτερη προσοχή στους πολιτικούς διαλόγους για μεταρρυθμίσεις που αποσκοπούν στην ισότητα, κοινωνικοί σχολιαστές συγκλίνουν στην άποψη ότι η διδασκαλία της οικιακής οικονομίας έχει τη δυνατότητα να προαγάγει την ισότητα των φύλων και να βελτιώσει τον ενδοοικογενειακό καταμερισμό εργασίας, εκπαιδεύοντας μαθητές όλων των φύλων να ανταποκρίνονται επαρκώς σε οικιακά καθήκοντα  (Branlat and Sano, 2021). Σχετική έρευνα στην Ιαπωνία υποδεικνύει ότι μια μεταρρύθμιση της οικιακής οικονομίας στο σχολείο το 1990, με την οποία το μάθημα αυτό άρχισε να διδάσκεται σε μαθητές και μαθήτριες μαζί και με διδακτέα ύλη απαλλαγμένη από έμφυλα στερεότυπα, σχετίστηκε με συμπεριφορικές αλλαγές που συνεισέφεραν στην πιο ισορροπημένη διανομή των οικογενειακών καθηκόντων στην ενήλικη ζωή των μαθητών (Hara & Rodríguez-Planas, 2021).

 Η ισότητα των φύλων ξεκινάει από το σπίτι, είτε αυτό αφορά το δικαίωμα των γυναικών να ζουν μια καθημερινότητα απαλλαγμένη από κάθε μορφή ενδοοικογενειακής βίας, είτε την υποχρέωση των συντρόφων να μοιράζονται ισότιμα το ποιος θα πετάξει τα σκουπίδια και θα ετοιμάσει τη λίστα του σούπερ μάρκετ. Με αφετηρία το σπίτι λοιπόν μπορούμε και οφείλουμε να εξετάσουμε (σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο) τα εμπόδια που συχνά υψώνει η (όχι και τόσο απολίτικη τελικά) ιδιωτική σφαίρα στην ένταξη των γυναικών στην πολιτική και οικονομική ζωή, και να προσπαθήσουμε να κάνουμε αυτά τα εμπόδια λίγο χαμηλότερα – ένα πλυντήριο τη φορά.